Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
*Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək) – müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi. *Fauna
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
*Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək) – müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi. *Fauna (Roma mifologiyasında meşə və çöl ilahəsi, heyvanların himayədarı) – müəyyən ərazidə tarixən formalaşan heyvan növlərinin cəmi. Xəzər suitisi 1 1 1. Vətənimizin təbiəti Biologiyanın tədqiqat obyektləri 1 -ci f e sil Yaşıl xalıya bürünmüş meşələr, gur və sakit axan çaylar, şəffaf- lığı ilə aynaya bənzəyən göllər, əzəmətli dağlar... – bütün bunlar vətənimizin zəngin təbiətindən xəbər verir. · Təbiət nədir? · Nə üçün insanı təbiətin bir hissəsi hesab edirlər? 11 10 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Lənkəran akasiyası Qafqaz gürzəsi Avrasiya vaşaqı Asiya bəbiri Dəmirağac Meşə pişiyi Zolaqlı kaftar 1 Şəkillərdən və ya digər mənbələrdən istifadə etməklə plan üzrə Azər- baycan təbiəti ilə bağlı esse yazın: 1. Azərbaycan harada yerləşir. 2. Azərbaycan təbiətində hansı heyvanları tanıyıram. 3. Azərbaycana xas olan bitki aləmi haqqında nə bilirəm. 4. Vətənimizin müxtəlif əra- ziləri üçün səciyyəvi olan canlılar haqqında nələri bilirəm. 5. Vətə- nimizin təbiəti ilə digər ölkələrin təbiətini necə müqayisə etmək olar. Azərbaycan Respublikasının bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifliyi Bitki örtüyü. Vətənimizin ərazisində dəmirağac, Lənkəran akasiyası, şaba- lıdyarpaq palıd, şümşad, eldar şamı, qaraçöhrə və s. ağaclara rast gəlinir. Öl- kəmizdə bitən bitkilər növ sayına görə Qafqazda olan bitki növlərinin ümumi miqdarının yarısından çoxunu təşkil edir. Heyvanlar aləmi. Respublika ərazi- sində Asiya bəbiri, qonur ayı, zolaqlı kaftar, canavar, susamuru, vaşaq, cü- yür, çöldonuzu, çaqqal, porsuq, meşə pi- şiyi, tülkü və digər məməli heyvanlara rast gəlinir. Azərbaycan təbiətində həm- çinin çoxsaylı quşlar, sürünənlər, suda- quruda yaşayanlar və s. heyvan növləri qeydə alınmışdır. Nəsli kəsilməkdə olan bitki və hey- vanlar. Azərbaycanda 140-a yaxın bitki və 108 növ heyvanın sayı həddən artıq azaldığından nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Bunların adları Azər- baycanın “Qırmızı kitab”ına daxil edil- mişdir. Məsələn, Xəzər dənizində yega- nə su məməlisi olan Xəzər suitisinin adı bu kitaba salınmışdır. Flora və faunanın nadir növlərinin qorunması məqsədilə respublikamızın ərazisində dövlət qoruqları, dövlət tə- biət yasaqlıqları və milli parklar yara- dılmışdır. Vətənimizin flora* və faunası*. Respublikamız subtropik və mülayim iqlim qurşaqlarında yerləşir. Belə iqlim qurşaqlarındakı şəraitə xas olan dərman, dekorativ, meyvə, texniki və digər faydalı bitki növləri ilə yanaşı, çoxlu heyvan növlərinə də rast gəlinir. Təbii şəraitin müxtəlifliyi ilə əlaqədar ölkəmizin bitki örtüyü və hey- vanlar aləmi öz zənginliyi ilə seçilir. *Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək) – müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi. *Fauna (Roma mifologiyasında meşə və çöl ilahəsi, heyvanların himayədarı) – müəyyən ərazidə tarixən formalaşan heyvan növlərinin cəmi. Xəzər suitisi Verilmiş sözlərdən Azərbaycanda rast gəlinən heyvan və bitkilərin ad- larını seçib cədvələ yazın: zəfəran, ağ ayı, şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, banan, anakonda, zürafə, pinqvin, suiti, feyxoa, əncir, baobab, cüyür, nərə balığı, vaşaq, fil, ərik, begemot, nar. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Cədvəldə göstərilən bitki adlarını müəyyən edərək dəftərinizə yazın. 2. Müvafiq hecaları birləşdirməklə Azərbaycan təbiətinə aid olan heyvan adlarını müəyyən edin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Ə A A K A Y S İ S R Ç O Ş A Y N Ç İ Ə Y Z K L Ə İ L N A Ü R A K N A Ə N R A L N A R R I A N Ə D R U Ə T F I Q İ V Ş M Ü Ə D Ş A Verilmiş açar sözlərdən istifadə etməklə ifadələri tamamlayın. Müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi __, heyvan növlərinin cəmi isə __ adlanır. Azərbaycanın “__”-ı və 108 növ heyvan daxildir. na 140 növə yaxın bitki N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Bitkilər Heyvanlar 1 Ağaclar, quşlar, kəpənəklər... — planetimizin adi sakinləri olan belə canlılarla daim rastlaşırıq. “Ağacın yarpaqları nə üçün yaşıldır?”, “Quşlar niyə uçurlar?”, “Kəpənəklər nə üçün çiçəkdən-çiçəyə qonurlar?”, “Canlıların bə- dəni necə qurulmuşdur?..” kimi müxtəlif suallarla qarşılaşırıq. Şəkildəki heyvan və bitkilərin təbiətdə, insan həyatında əhəmiyyətini dəftərində qeyd et. 2. Biologiya canlı orqanizmləri öyrənən elmdir · Bunları bilmək insana nə üçün lazımdır? · Bütün bunları hansı elm öyrənir? Flora Fauna “Qırmızı kitab” 1 1 13 12 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri YÜR NA TAR KÜ ŞAQ ZƏ BİR DUR CÜ VA BƏ CEY TÜL GÜR KAF RAN İnsan öz fəaliyyəti ilə təbiətə birbaşa və ya dolayı yolla güclü təsir edir. Müasir dövrdə bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifli- yinin qorunub saxlanılması bəşəriyyət üçün ən vacib problemlər- dən biridir. Təbiəti və təbiət abidələrini gələcək nəsillər üçün qo- rumaq bizim vətəndaşlıq borcumuzdur. 1 2 3 6 5 4 7 Verilmiş sözlərdən Azərbaycanda rast gəlinən heyvan və bitkilərin ad- larını seçib cədvələ yazın: zəfəran, ağ ayı, şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, banan, anakonda, zürafə, pinqvin, suiti, feyxoa, əncir, baobab, cüyür, nərə balığı, vaşaq, fil, ərik, begemot, nar. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Cədvəldə göstərilən bitki adlarını müəyyən edərək dəftərinizə yazın. 2. Müvafiq hecaları birləşdirməklə Azərbaycan təbiətinə aid olan heyvan adlarını müəyyən edin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Ə A A K A Y S İ S R Ç O Ş A Y N Ç İ Ə Y Z K L Ə İ L N A Ü R A K N A Ə N R A L N A R R I A N Ə D R U Ə T F I Q İ V Ş M Ü Ə D Ş A Verilmiş açar sözlərdən istifadə etməklə ifadələri tamamlayın. Müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi __, heyvan növlərinin cəmi isə __ adlanır. Azərbaycanın “__”-ı və 108 növ heyvan daxildir. na 140 növə yaxın bitki N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Bitkilər Heyvanlar 1 Ağaclar, quşlar, kəpənəklər... — planetimizin adi sakinləri olan belə canlılarla daim rastlaşırıq. “Ağacın yarpaqları nə üçün yaşıldır?”, “Quşlar niyə uçurlar?”, “Kəpənəklər nə üçün çiçəkdən-çiçəyə qonurlar?”, “Canlıların bə- dəni necə qurulmuşdur?..” kimi müxtəlif suallarla qarşılaşırıq. Şəkildəki heyvan və bitkilərin təbiətdə, insan həyatında əhəmiyyətini dəftərində qeyd et. 2. Biologiya canlı orqanizmləri öyrənən elmdir · Bunları bilmək insana nə üçün lazımdır? · Bütün bunları hansı elm öyrənir? Flora Fauna “Qırmızı kitab” 1 1 13 12 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri YÜR NA TAR KÜ ŞAQ ZƏ BİR DUR CÜ VA BƏ CEY TÜL GÜR KAF RAN İnsan öz fəaliyyəti ilə təbiətə birbaşa və ya dolayı yolla güclü təsir edir. Müasir dövrdə bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifli- yinin qorunub saxlanılması bəşəriyyət üçün ən vacib problemlər- dən biridir. Təbiəti və təbiət abidələrini gələcək nəsillər üçün qo- rumaq bizim vətəndaşlıq borcumuzdur. 1 2 3 6 5 4 7 Biologiyanın meydana gəlmə- si. Hələ qədim zamanlarda insan- lar bitkilər və heyvanlar barədə çoxlu biliyə malik idilər. Onlar bilikləri toplayaraq nəsildən- nəslə ötürürdülər. Daha sonra in- sanlar faydalı bitki və heyvanla- rın xüsusiyyətlərini, onların ye- tişdirilmə üsullarını öyrənməyə başladılar. Canlılar barədə biliklərin art- ması yeni elm sahəsinin – biologi- yanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Y mümkün deyildir. Onlara quruda, suda, havada, digər orqanizm- lərin bədənində də rast gəlinir. Bitki və heyvanlar barədə insan- ların topladığı biliklər – botanika və zoologiya adlanan bioloji elm sahələrinin əsasını qoydu. er üzərində həyatı canlı orqanizmlər olmadan təsəvvür etmək Biologiya (yun. “bios” – həyat, “loqos” – elm) — canlı orqanizmləri öy- rənən elmdir. O, bitki, heyvan, göbələk və bakteriyalar kimi canlı orqa- nizmlərin mənşəyini, quruluşunu, həyat fəaliyyətini, onların bir-biri ilə və cansız təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. 2 Bitkilər və heyvanlar barədə bir neçə atalar sözu, məsəl və tapmaca söyləyin. · Canlılara aid ilk elmi əsərlər eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə qədim yunan alimi Aristotel (“Heyvanların tarixi”) və Teo- frast (“Bitkilərin tarixi”) tə- rəfindən yazılmışdır. Aristotel, e.ə. IV–III əsrlər Teofrast, . IV e.ə əsr Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Əlavə informasiya mənbələrindən istifadə edərək canlılardan bəhs edən elm sahələrinin biri haqqında qısa təqdimat hazırlayın (illüstrasiya + məlumat). 2. Hər hansı aləmin bir nümayəndəsini seçin və ona dair məlumat hazır- layın. Canlıları __ elmi öyrənir. Onun __ sahəsi bitkiləri, __ heyvanları, __ göbələkləri, __ bakteriyaları, canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qar- şılıqlı əlaqəsini isə __ elmi öyrənir. Biologiyanın vi- rusları tədqiq edən sahəsi __ adlanır. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Yuxarıdakı mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm sahələrinin adını krossvordda yerləş- dirin. Onların qısa tərifini verin. Biologiya Botanika Zoologiya Mikologiya Bakteriologiya Ekologiya Virusologiya 1 2 3 4 5 B L A İ O O G İ Y 1 1 15 14 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Sonradan biologiyanın digər sahələri də yaranmağa başladı: mikologiya (yun. “mikos” – göbələk) göbələkləri, bakteriologiya (yun. “bakterion” – çubuq) isə bakteriyaları öyrənir. Virusları təd- qiq edən biologiyanın sahəsi – virusologiya (lat. “virus” – zəhər) ad- lanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşılıqlı tə- sirini öyrənən elm isə ekologiyadır (yun. “oikos” – ev, yaşayış məs- kəni). Beləliklə, botanika (yun. “botane” – göyərti, ot, bitki) – bitkilər aləmi- ni, zoologiya (yun. “zoon” – heyvan, “loqos” – elm) heyvanları öyrənir. Biologiyanın sahələri Zoologiya Botanika Virusologiya Bakteriologiya Ekologiya Mikologiya Biologiyanın meydana gəlmə- si. Hələ qədim zamanlarda insan- lar bitkilər və heyvanlar barədə çoxlu biliyə malik idilər. Onlar bilikləri toplayaraq nəsildən- nəslə ötürürdülər. Daha sonra in- sanlar faydalı bitki və heyvanla- rın xüsusiyyətlərini, onların ye- tişdirilmə üsullarını öyrənməyə başladılar. Canlılar barədə biliklərin art- ması yeni elm sahəsinin – biologi- yanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Y mümkün deyildir. Onlara quruda, suda, havada, digər orqanizm- lərin bədənində də rast gəlinir. Bitki və heyvanlar barədə insan- ların topladığı biliklər – botanika və zoologiya adlanan bioloji elm sahələrinin əsasını qoydu. er üzərində həyatı canlı orqanizmlər olmadan təsəvvür etmək Biologiya (yun. “bios” – həyat, “loqos” – elm) — canlı orqanizmləri öy- rənən elmdir. O, bitki, heyvan, göbələk və bakteriyalar kimi canlı orqa- nizmlərin mənşəyini, quruluşunu, həyat fəaliyyətini, onların bir-biri ilə və cansız təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. 2 Bitkilər və heyvanlar barədə bir neçə atalar sözu, məsəl və tapmaca söyləyin. · Canlılara aid ilk elmi əsərlər eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə qədim yunan alimi Aristotel (“Heyvanların tarixi”) və Teo- frast (“Bitkilərin tarixi”) tə- rəfindən yazılmışdır. Aristotel, e.ə. IV–III əsrlər Teofrast, . IV e.ə əsr Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Əlavə informasiya mənbələrindən istifadə edərək canlılardan bəhs edən elm sahələrinin biri haqqında qısa təqdimat hazırlayın (illüstrasiya + məlumat). 2. Hər hansı aləmin bir nümayəndəsini seçin və ona dair məlumat hazır- layın. Canlıları __ elmi öyrənir. Onun __ sahəsi bitkiləri, __ heyvanları, __ göbələkləri, __ bakteriyaları, canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qar- şılıqlı əlaqəsini isə __ elmi öyrənir. Biologiyanın vi- rusları tədqiq edən sahəsi __ adlanır. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Yuxarıdakı mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm sahələrinin adını krossvordda yerləş- dirin. Onların qısa tərifini verin. Biologiya Botanika Zoologiya Mikologiya Bakteriologiya Ekologiya Virusologiya 1 2 3 4 5 B L A İ O O G İ Y 1 1 15 14 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Sonradan biologiyanın digər sahələri də yaranmağa başladı: mikologiya (yun. “mikos” – göbələk) göbələkləri, bakteriologiya (yun. “bakterion” – çubuq) isə bakteriyaları öyrənir. Virusları təd- qiq edən biologiyanın sahəsi – virusologiya (lat. “virus” – zəhər) ad- lanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşılıqlı tə- sirini öyrənən elm isə ekologiyadır (yun. “oikos” – ev, yaşayış məs- kəni). Beləliklə, botanika (yun. “botane” – göyərti, ot, bitki) – bitkilər aləmi- ni, zoologiya (yun. “zoon” – heyvan, “loqos” – elm) heyvanları öyrənir. Biologiyanın sahələri Zoologiya Botanika Virusologiya Bakteriologiya Ekologiya Mikologiya Hüceyrə Toxuma Orqan Orqanlar sistemi Orqanizm Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri. ölür, əvəzinə yeniləri əmələ gəlir. Yeni fərdlərin meydana gəlməsi, yəni orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsi çoxalma sayəsində mümkün olur. Yaranan fərdlər fərdi inkişaf dövründə (mayalanma anından ölənə qədər) dəyişilir. Bu, böyümə ilə, yəni bədən ölçülərinin və kütləsinin artması ilə səciyyələnir. Bitkilər ömrü boyu böyüsə də, heyvanların əksəriyyəti müəyyən yaş dövrünə qədər böyüyür. Orqanizmlərin qidalanması və tənəffüsü hesabına onların bədə- ninə xarici mühitdən daim müxtəlif maddələr daxil olur. Daxil olan Orqanizmlər qocalır, maddələr orqanizm tərəfindən istifadə edilir və sonda parçalanma- ya məruz qalır. Nəticədə yaranan və bədən üçün lazımsız olan son parçalanma məhsulları xarici mühitə ifraz edilir. Ətraf mühitdən orqanizmə maddələrin daxil olması və parçalanma məhsullarının bə- dəndən xaricə çıxarılması maddələr mübadiləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Canlıların digər əlaməti – hərəkət sayəsində heyvanlar özlərinə qida tapır və düşmənlərindən xilas olur. Bitkilərdə fəal hərəkət İşıq Karbon qazı Oksigen Su və mineral duzlar Su buxarı Oksigen Karbon qazı Oksigen Su Karbon qazı Su buxarı Zülallar Yağlar Karbohidratlar Mineral duzlar Həzm olunmamış qida qalıqları Ətrafa nəzər salsan, xalını xatırladan yaşıl çəmənlikləri, bitkiləri, ağacların altında bitən göbələkləri, havada uçan, yerdə gəzən, su- da üzən müxtəlif heyvanları görərsən. Bunlarla yanaşı, kiçik, gözlə görünməyən canlılar da mövcuddur. Bütün bu orqanizmlər çox müxtəlif olsalar da, onları ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir. 3. Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri · Canlı orqanizmləri cansızlardan fərqləndirən hansı əlamətlər var? 1 Şəkillərdə hansı hadisələr əks olunmuşdur? Onların orqanizm üçün əhə- miyyətini dəftərinizə köçürdüyünüz cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd edin. 1 3 5 Canlılar üçün əhəmiyyəti Şəkillərdə təsvir olunan hadisə № 1 2 ... Canlıların əksəriyyəti h ceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hü- ceyrə – canlıların ən kiçik quruluş vahididir. Hüceyrələr birləşərək toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Orqanlardan – orqanlar sistemi yaranır. Bütün bunlar isə tam orqanizmi təşkil edir. ü 1 1 17 16 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 2 Bitki və heyvanlarda maddələr mübadiləsi Canlı orqanizmlərinquruluş səviyyələri 4 Heyvanlar Bitkilər 6 Hüceyrə Toxuma Orqan Orqanlar sistemi Orqanizm Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri. ölür, əvəzinə yeniləri əmələ gəlir. Yeni fərdlərin meydana gəlməsi, yəni orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsi çoxalma sayəsində mümkün olur. Yaranan fərdlər fərdi inkişaf dövründə (mayalanma anından ölənə qədər) dəyişilir. Bu, böyümə ilə, yəni bədən ölçülərinin və kütləsinin artması ilə səciyyələnir. Bitkilər ömrü boyu böyüsə də, heyvanların əksəriyyəti müəyyən yaş dövrünə qədər böyüyür. Orqanizmlərin qidalanması və tənəffüsü hesabına onların bədə- ninə xarici mühitdən daim müxtəlif maddələr daxil olur. Daxil olan Orqanizmlər qocalır, maddələr orqanizm tərəfindən istifadə edilir və sonda parçalanma- ya məruz qalır. Nəticədə yaranan və bədən üçün lazımsız olan son parçalanma məhsulları xarici mühitə ifraz edilir. Ətraf mühitdən orqanizmə maddələrin daxil olması və parçalanma məhsullarının bə- dəndən xaricə çıxarılması maddələr mübadiləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Canlıların digər əlaməti – hərəkət sayəsində heyvanlar özlərinə qida tapır və düşmənlərindən xilas olur. Bitkilərdə fəal hərəkət İşıq Karbon qazı Oksigen Su və mineral duzlar Su buxarı Oksigen Karbon qazı Oksigen Su Karbon qazı Su buxarı Zülallar Yağlar Karbohidratlar Mineral duzlar Həzm olunmamış qida qalıqları Ətrafa nəzər salsan, xalını xatırladan yaşıl çəmənlikləri, bitkiləri, ağacların altında bitən göbələkləri, havada uçan, yerdə gəzən, su- da üzən müxtəlif heyvanları görərsən. Bunlarla yanaşı, kiçik, gözlə görünməyən canlılar da mövcuddur. Bütün bu orqanizmlər çox müxtəlif olsalar da, onları ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir. Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|