Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

SAB-ı “xalis” sahələr sxemi üzrə
tərtib edərkən statistika “təsərrüfat” sahələrinin ikinci məhsullarını
“xalis” sahələrə “keçirməlidir”. 
İkinci məhsulların istehsalına sərf edi­
lən xərclər üzrə də eyni əməliyyatlar aparılmalıdır. Belə məlumatları 
müəssisələrdən xüsusi sorğu yolu ilə əldə etmək olar. Keçmiş SSRİ-də və 
müttəfiq respublikalarda SAB-ı tərtib etmək üçün məhz bu metoddan 
istifadə olunmuşdur.
Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, MDB ölkələrində sorğuya 
cəlb olunan müəssisələr SAB nomenklaturu üzrə “xalis” sahələrdə 
istehsala sərf olunan xərcləri xüsusi blankda qeyd etmişlər. Bu məqsədlə 
müəssisənin mühasibatı birdəfəlik müayinənin aparıldığı il ərzində ilkin 
və analitik mühasibat uçotu məlumatlarına əsasən hər ay istehsala sərf 
olunan xərclər haqqında məlumatları hazırlamış, sonra isə onları 
ümumiləşdirməklə illik icmal cədvəllərdə əks etdirmişlər.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, beynəlxalq statistika təcrübəsində məhsul­
ların istehsalına sərf olunan xərclər (növlər üzrə) “təsərrüfat” sahələri 
üzrə toplanır. Çünki təsərrüfat” sahələri üzrə məlumatların müəssisələr­
dən alınması sadədir, bu, mühasibatdan xüsusi hesablamalar aparılmasını 
tələb etmir. Dünya statistika təcrübəsində “xərclər - məhsul buraxılışı” 
cədvəlinin I kvadrantı sətirlər və sütunlar üzrə əmtəə və xidmətlərin 
vahid qruplaşdırılması əsasında dərhal doldurulmur. MHS konsepsiyasına 
uyğun olaraq “xərclər - məhsul buraxılışı”nm cədvəllərini tərtib etmək
386
üçün əvvəlcə aşağıdakı cədvəllər hazırlanır:
- məhsulların istehsalına sərf olunmuş xərclər haqqmda məlumat­
ların əks olunduğu yenidən tərtib olunmuş bazis cədvəlləri;
- məhsul buraxılışı haqqmda məlumatları özündə əks etdirən əmtəə 
axınına dair iriləşdirilmiş cədvəllər.
Dünya statistika təcrübəsində “xərclər - məhsul buraxılışı” cəd­
vəllərinin tərtib olunması prosesini üç əsas mərhələyə bölmək olar:
birinci mərhələdə çox böyük ölçüdə fərqləndirmə ilə 3000 əmtəə və 
xidmətlər növü əsasında ölkədə məhsul buraxılışı və idxal (sənaye və 
xarici ticarət statistikalarının məlumatlarına əsasən) hesablanır. Əmtəə və 
xidmətlərin buraxılışı haqqmda məlumatlar “xərclər - məhsul buraxılışı” 
cədvəllərindəki sətir və sütunların “yekunu”na yazılır. İkinci mərhələdə 
aralıq istehlakın strukturu və 
ümumi əlavə dəyərin tərkib hissələri 
haqqında daha ətraflı məlumatlara əsasən xərc metodu ilə bütün xərclərin 
ayrı-ayrı sahələr arasında necə bölüşdürülməsi (xərclərin bazis cədvəlləri 
tərtib olunur) müəyyən edilir. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, xərc 
növləri haqqında məlumatlar “təsərrüfat” sahələri üzrə qeydiyyata alınır.
“Təsərrüfat” sahələri üzrə xərclər haqqmda məlumatlar “xalis” sahələr 
üzrə məlumatlara “çevirmə modelləri”nin köməyilə çevrilir. Bu zaman 
ikinci bazis - ümumi buraxılış cədvəlindən istifadə edilir. İkinci bazis 
cədvəlində “təsərrüfat” sahələrinin bütün məhsulları növlərə bölün­
müşdür. “Çevirmə modeli” belə bir fərziyyəyə əsaslanır ki, bu və ya 
digər məhsulun hansı sahədə istehsal edilməsindən asılı olmayaraq eyni 
texnologiyadan istifadə olunur və bunlar üçün xərclərin eyni strukturda 
olması səciyyəvidir.