Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

4.3. Əhalinin təbii hərəkətinin öyrənilməsi
Əhalinin sayı sabit qalmır, daim dəyişir. Statistikada əhalinin sayının 
dəyişməsinə onun hərəkəti deyilir. Əhalinin təbii və mexaniki hərəkətini 
bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Əhalinin təbii hərəkəti (təkrar 
istehsalı) dedikdə, doğum və ölüm halları nəticəsində insan nəsillərinin 
dəyişməsi nəzərdə tutulur. Evlənmə və boşanma halları da buraya aiddir.
Əhalinin hərəkətinə dair aşağıdakı mütləq göstəricilər hesablanır: 1) 
bir ildə doğulan və ölənlərin sayı; 2) əhalinin təbii artımı (doğulanların 
sayı ilə ölənlərin sayı arasındakı fərq); 3) əhalinin mexaniki hərəkəti.
Əhalinin təbii hərəkətinin cari uçotu Azərbaycan Respublikası Ədliyyə 
Nazirliyinin vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı orqanlarında 
(VVADQ) qeydiyyata alınmasına əsaslanır. Burada hər bir doğum və ölüm 
halı müvafiq sənədlərlə rəsmiyyətə salınır və onun bir nüsxəsi statistika 
orqanlarına göndərilir. Bu sənədlərdə bir çox göstəricilərin (cins, milliyyət, 
ailə vəziyyəti, yaşadığı yer, doğum haqqında şəhadətnamədə valideynlərin 
yaşı, ölüm haqqında şəhadətnamədə ölümün səbəbləri və i.a.) nəzərdə 
tutulması bir sıra qruplaşdırmaları aparmağa və demoqrafiya statistikasının 
analitik təhlil imkanlarını genişləndirməyə imkan verir.
Lakin əhalinin təbii hərəkəti haqqında mütləq göstəricilərə əsasən ay­
rı-ayrı yaşayış məntəqələrində doğum, ölüm və təbii artım göstəricilərinə 
xarakteristika vermək mümkün deyildir. Odur ki, bu göstəricilər əhalinin 
hər 1000 nəfərinə görə hesablanır və promil ilə (işarəsi -
%o) 
işarə edilir.
Əhalinin təbii hərəkəti əmsalları aşağıdakı kimi hesablanır:
1) doğum əmsalı
_ 
NxlOOO
ə d = ---- :----
S
2) ölüm əmsalı:
3) təbii artım əmsalı:
_ 
MxlOOO
-------:----
S
_ 
("N -M jxl000
ə t.a.----------- :-----------
S
99

---

və ya Ət a = Əd - Əö
Azərbaycan Respublikasında 1995-2012-ci illərdə əhalinin təbii 
hərəkəti haqqında məlumatlar 4.7 cədvəlində əks etdirilmişdir.