məsinə xarakteristika vermək üçün istehsalatdan çıxan əmək ehtiyatla
rının yerinin doldurulması, xaric olması və təbii artımı göstəriciləri
hesablanır. Müxtəlif səbəblərdən istehsalatdan çıxan (və ya ayrılan)
işçilərin yeri aşağıdakı mənbələr hesabına doldurulur: 1) 16 yaşa çatmış
əmək qabiliyyətli əhali; 2) pensiya yaşında olan və ictimai əməkdə iştirak
etmək arzusunda olan şəxslər; 3) 16 yaşadək yeniyetmələr.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 16 yaşadək olan yeniyetmələrin ictimai
əməyə cəlb olunmasının miqyası məhduddur. Çünki onlar müəyyən əmək
vərdişlərinə və biliyə malik deyildirlər. Digər tərəfdən elmi-texniki inqi
lab yeniyetmələrin əməyindən istifadənin əhatə dairəsini məhdudlaşdırır.
Deməli, bu mənbə əmək ehtiyatlarının sayının dəyişməsinə əhəmiyyətli
təsir göstərir. Müəyyən əmək vərdişlərinə, istehsal təcrübəsinə və biliyə
malik olan pensiyaçıların ictimai əməyə cəlb edilməsi isə bir çox amil
lərdən asılıdır. Başqa sözlə, pensiya yaşında və işləməkdə davam edən
şəxslərin sayı arta, yaxud da azala və nəticədə əmək ehtiyatlarının sayınm
dəyişməsinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. Nəhayət, 16 yaşma çatmış
şəxslərin sayı nə qədər çox olarsa, digər şərtlər sabit qalmaqla əmək
ehtiyatlarının sıralarına bir o qədər çox adam cəlb eləmək olar.
Əmək ehtiyatlarının təbii səbəblər üzündən öz fəaliyyətlərini dayan-
dırmalarına müxtəlif amillər təsir edir. Bunlar işləməkdə olan əmək ehti
yatlarının qanunvericilikdə müəyyən edilmiş pensiyaya çıxma yaş həd
dinə çatması, əlil olması, ölməsi, pensiya yaşında olub işləyən şəxslərin
ictimai əməkdə öz fəaliyyətlərini dayandırmaları və s. ibarətdir.
Əmək ehtiyatlarının ilin əvvəlinə və axırına olan, yaxud da təbii yolla
daxil olanlarla xaric olanların sayı arasındakı fərq ölkə üzrə əmək ehtiyat
larının xalis (təbii) artımı adlanır. Bu, işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş
həddində olan əmək qabiliyyətli əhalinin təbii artımı ilə pensiya yaşında
olub işləyən şəxslərin və yeniyetmələrin artımının cəminə bərabərdir.
Əmək ehtiyatlarının xalis (təbii) artımının onların orta illik sayının hər
1000 nəfərinə promillə ifadə olunan nisbətinə xalis (təbii) artım əmsalı
deyilir. Bu göstəricidən əmək ehtiyatlarının təbii təkrar istehsalına xarak
teristika vermək üçün istifadə edilir. Əmək ehtiyatlarının təbii təkrar is
tehsalı haqqında işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan əmək
ehtiyatlarının təbii (xalis) artım əmsalı daha düzgün təsəvvür yaradır. Bu
göstərici əmək qabiliyyətli əhalinin təbii artımının işləmək üçün müəyyən
edilmiş yaş həddində olan əmək ehtiyatlarının orta illik sayınm hər 1000
nəfərinə düşən təbii artımına nisbəti kimi hesablanır.
Əmək ehtiyatlarının təbii (xalis) artım əmsalını hesablamaq üçün onun
sıralarına təbii yolla daxilolma əmsalından xaricolma əmsalını çıxmaq
110
lazımdır. Əmək ehtiyatlarının sıralarına təbii yolla daxilolma əmsalı -
əmək ehtiyatlarının orta illik sayının hər 1000 nəfərinə düşən təbii yolla
daxil olanların, xaricolma əmsalı isə istehsalatdan çıxanların sayını
göstərir. Bu əmsalları başqa bir üsulla da hesablamaq olar. Belə ki, onları
işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan şəxslərin sayını onların
orta illik sayınm hər 1000 nəfərinə nisbəti kimi müəyyən edilməsi də
mümkündür. Fikrimizi bir qədər də sadə şəkildə ifadə etməli olsaq əmək
ehtiyatlarının sıralarına təbii yolla daxilolma və xaricolma əmsalları belə
hesablana bilər: 1) təbii yolla əmək ehtiyatlarının sıralarına daxil olan
şəxslərin sayının ilin axırına olan əmək ehtiyatlarının hər 1000 nəfərinə
nisbəti kimi. Bu əmsal əmək ehtiyatlarının ilin axırına olan ümumi
sayında onun sıralarına yeni daxil olan şəxslərin xüsusi çəkisini ifadə
edir; 2) təbii yolla əmək ehtiyatlarının tərkibindən çıxan şəxslərin sayının
ilin əvvəlinə olan əmək ehtiyatlarının hər 1000 nəfərinə nisbəti kimi. Bu,
əmək ehtiyatlarının sıralarından xaricolma əmsalı adlanır. Bu əmsal ilin
əvvəlinə mövcud olan əmək ehtiyatlarının sıralarından çıxan işçilərin
xüsusi çəkisini göstərir.
İşləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan əmək qabiliyyətli
əhali üzrə təbii yolla daxilolma və xaricolma əmsalları da bu qaydada he
sablana bilər. Təbii yolla daxilolma və xaricolma əmsallarının dinami
kada təhlili əmək ehtiyatlarının yaş və cins tərkibində və bu prosesin
intensivliyində baş verən dəyişikliklərin qanunauyğunluqlarını aşkara
çıxarmağa imkan verir. Bu əmsallar başqa əlamətlər (iqtisadiyyatın
sahələri, peşələr və i. a.) üzrə də hesablana bilər. İxtisaslı mütəxəssislərin
və elmi işçilərin hərəkətinin öyrənilməsi də az əhəmiyyət kəsb etmir.
Əmək ehtiyatları və işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan
əhalinin təbii təkrar istehsalı həmçinin əmək qabiliyyətli əhalinin (əmək
ehtiyatlarının) tərkibinə yeni daxil olan şəxslərin sayının xaric olan şəxs
lərin sayma nisbəti ilə də səciyyələnir. Bu nisbət əmək ehtiyatlarının
tərkibinə daxil olan işçilərin işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində
olan və xaric olmuş işçilərin sayından neçə dəfə çox və ya az olduğunu
göstərir.
Bu göstəricilər iqtisadi rayonlar üzrə hesablanarkən nəzərə almaq la
zımdır ki, əmək ehtiyatlarının tərkibinə daxil və xaricolmaların dəyişmə
sinə müxtəlif amillər (əmək qabiliyyətli əhalinin, ixtisaslı kadrların və
elmi işçilərin miqrasiyası və i.a.) təsir edir. Belə ki, iqtisadi rayonların
əmək ehtiyatlarının sayı yalnız təbii proseslər nəticəsində deyil, həm də
əhalinin miqrasiyasının təsiri ilə dəyişir.
Dostları ilə paylaş: