Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Ölkə üzrə ixrac və idxal
olunan əmtəə və xidmətlər FOB və ya ixracatçının franko-sərhəd
qiyməti ilə qiymətləndirilir. 
Xarici iqtisadi fəaliyyət statistikasında əm­
təə və xidmətlərin ixrac və idxal olunmasının uçota alınması ilə yanaşı, 
MHS-də kömək məqsədi ilə əvəzsiz olaraq humanitar yardım, yaxud da 
hədiyyə kimi verilən, qeyri-mütəşəkkil ticarətin, bağlamaların, miqrant- 
ların əmlakının dəyəri də əmtəə və xidmətlərin ixrac-idxalına daxil edilir. 
Xidmətlərin ixrac-idxalına isə konkret olaraq nəqliyyat, turizm, kommu­
nikasiya, tikinti, maliyyə, kompüter, informasiya, reklam, mühasibat 
uçotu, idarəetmə ilə əlaqədar məsləhətlərin verilməsi və s. xidmətlər 
aiddir.
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək fikrimizi konkretləşdirməklə 
ÜDM-in son istifadə metodu ilə hesablanmasını belə müəyyən etmək 
olar: ən sadə şəkildə desək, 
ÜDM-i son istifadə metodu ilə hesablamaq
üçün 
bütün iqtisadi bölmələrin son istehlak xərclərini, ümumi yığımını 
və xalis ixracını cəmləmək lazımdır.
Son istehlak xərcləri (SIX) 
aşağıdakı tərkib hissələrdən ibarətdir: a)
270
ev təsərrüfatlarının xərcləri; b) dövlət müəssisələrinin xərcləri; c) ev 
təsərrüfatlarına xidmət edən ictimai (qeyri-kommersiya) təşkilatların 
xərcləri. Dövlət müəssisələrinin xərcləri də kollektiv və fərdi istehlakı 
ödəyən xərclərə bölünür.
Ev təsərrüfatlarının son istehlakı əmtəələrin və fərdi xidmətlərin isteh­
lakı deməkdir. Milli hesablar sistemində ev təsərrüfatlarına xidmət edən 
ictimai təşkilatların bütün xərcləri fərdi xərclər hesab edilir.
Ümumi yığım (ÜY) 
aşağıdakı tərkib hissələrinə bölünür: a) əsas 
kapitalın (əsas fondların) ümumi yığımı; b) maddi dövriyyə vəsaitləri 
ehtiyatlarının dəyişməsi; c) qiymətlilərin xalis alqışı.
Xalis ixrac daxili qiymətlərlə əmtəə və xidmətlərin ixracı və idxalı 
arasındakı fərq kimi (İx - İ d) hesablanır və ölkənin digər ölkələrlə ticarət 
dövriyyəsinə daxil edilir. Beləliklə, son istifadə metodu ilə ÜDM 
aşağıdakı düsturla hesablana bilər:
ÜDM = SIX + ÜY + İx - İ d
Bu metod ÜDM-dən istifadənin strukturunu, son istehlakçıların 
tələbatının ödənilməsində və ölkənin milli sərvətinin artırılmasında onun 
rolunu aydınlaşdırmağa imkan verir.
ÜDM-in son istifadə metodu ilə hesablanmasını Azərbaycan Respub­
likası iqtisadiyyatını səciyyələndirən faktiki statistik rəqəmlərdən istifadə 
etməklə nümayiş etdirək. Azərbaycan Respublikasında 2011-ci ildə son 
istehlak xərcləri 24679,7 mln. manat, əsas fondların ümumi yığımı 
10508,9 mln. manat, məhsul və xidmətlərin xalis ixracı isə 15156,4 mln. 
manat olmuşdur.43 Maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsi 
(+56,0) mln. manata bərabərdir. Düsturda rəqəmləri yerinə yazmaqla son 
istifadə metodu ilə ÜDM-i hesablayaq:
ÜDM (bazar qiymətləri ilə) = 24679,7 + 10508,9 + 15156,4 + 56,0 = 
50401,0 mln. manat.
İstehsal və son istifadə metodu ilə aparılan hesablama nəticəsində əldə 
edilən göstəricilər üst-üstə düşür. Həmin göstəricilər arasında kəskin fərq 
olduqda bu, gizli iqtisadiyyatın mövcudluğuna işarə kimi qiymətləndirilə 
bilər. Son istifadə metodu ilə hesablanan ÜDM-in tərkibində son istehlak 
xərcləri 56,1%-ə, ümumi yığım 18,2%-ə, məhsul və xidmətlərin xalis 
ixracı 25,6%-ə bərabərdir.
43 Azərbaycanın statistik göstəriciləri, 2013. Bakı, “Səda” nəşriyyatı. 2013. s. 376.