Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 327

quruluşu inkişaf etdikcə quldar-aristokratların tanınmış  nəsilləri 

daha da zənginləşirdi.  Şan sülaləsi dövründə Tszin nəsli həmin 

aristokrat-quldurların başında dururdusa, Çjou sülaləsi dövründə 

hakim Tszi nəsli başda dururdu. Şan və Çjou vanları ali hakimlər 

hesab olunurdular. «Şi-tszin»də deyilir: «Bütün səma altında elə 

bir yer yoxdur vana məxsus olmasın, yerin sonuna qədər elə bir 

adam yoxdur ki, vanın qulu olmasın». Bütün bunlar bir daha sübut 

edir ki, Şan və Çjou sülalələri dövründə quldarlıq quruluşunun 

əsası torpaq və qullar üzərində dövlət mülkiyyəti, daha doğrusu 

hakimin mülkiyyəti təşkil edirdi. Şan və Çjou sülalələri dövründə 

ictimai həyat  şəraiti fəlsəfədə iki kəskin xüsusiyyəti bir-birindən 

fərqlənirdi.  İlk növbədə ideologiya sahəsində başlıca yeri dini 

ideologiya tuturdu. Şan sülaləsi dövründə  hər  şeyi yaradan baş 

ilahi  Şan li (ali imperator) hesab olunurdusa, Çjou sülaləsi 

dövründə isə «səma iradəsi» təsəvvürü hakim oldu. Bu dini 

təsəvvürlər quldarlar tərəfindən ağalıqlarını möhkəmləndirmək 

üçün mənəvi silah kimi istifadə olunurdu. Fəlsəfə din formasında 

işlənir və inkişaf etdirilirdi. Dini baxışlar cəmiyyətdə  əsas yeri 

tutur. 

Fal sümüklərindəki yazılarda səma ancaq «di», yaxud da 

«şandi» (allah) kimi verilir. Burada «tyan» (səma, allah) termini 

göstərilmir. «Tyan» heroqlifi «da» (böyük) kimi göstərilir. O isə 

səmanı ifadə etmirdi. Ancaq «Şanşu» kitabının «Pan Gen» 

fəslində səma termini - yan «şandi» və həmçinin «tyan» mənasını 

verir. Lakin söhbət təkcə terminologiyada deyildir. Əsas məsələ 

dövrün mahiyyətini ifadə edən baxışların məzmunundadır. 

İkincisi, fəlsəfə  Şan və Çjou sülalələri dövründə siyasi və 

əxlaqi təsəvvürlərlə  sıx  şəkildə bağlı idi. Quldarlıq cəmiyyətində 

hakim təbəqələr allahın adı ilə öz iradəsini aşağı  təbəqələrə 

yeritməyə çalışırdılar. Öz ağalığını möhkəmləndirməkdən ötrü 

quldarlar təkcə siyasi qüvvələrə deyil, həmçinin  əxlaqi 

kateqoriyalara da ehtiyac hiss edirdilər. Həmin kateqoriyalarda 

insanların cəmiyyətdə hüquq və  vəzifələri, pis və yaxşı  əməlləri 

öz  əksini tapmışdır. «Çjuan-tszı»  əsərinin «Səma altı» fəslində 

göstərilirdi ki, fəlsəfə bu dövrdə  səmanı başlıca - müsbət 

məziyyətli əsas hesab edirdi. Bu isə real tarixi şəraitə uyğun gəlir. 

---