Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 120

bütün keyfiyyətlər allahlara da aid edilir. Əslində yunanların 

allahları adlarını  dəyişmiş  və nisbətən təkmilləşdirilmiş  Şumer 

allahlarıdır. Şumerdə baş allah və ikinci dərəcəli allahlar var idi. 

Yüzlərlə allahların içərisində  ən başlıcası  səma allahı An, hava 

allahı Enlil, su allahı Enki və böyük allah-ana Ninhursaq idi. 

Həmin dörd allah allahlara başçılıq edir və çox vaxt bir yerdə 

fəaliyyət göstərirdilər. Onlar yığıncaqlarda və  məclislərdə yuxarı 

başda əyləşirdilər. 

Şumer mütəfəkkirləri dəqiq ifadə olunmuş  fəlsəfi təlim 

yaratmamışlar. Bu, onların əxlaqi prinsiplərinə, öyüd-nəsihətlərinə 

də aiddir. Onlarda xüsusi etik normalar məcmuəsi olmadığından 

etika haqqında fikirləri ancaq ayrı-ayrı  əsərlərdən toplamaq 

mümkündür. 

Şumer filosofunu heç vaxt mürəkkəb bir problem olan iradə 

azadlığı problemi qətiyyən maraqlandırmırdı. Onlara görə, 

allahlar insanları öz kefləri xətrinə yaratmışdılar. Odur ki, insanlar 

ölümə məhkum, allahlar isə əbədidir. Onlara görə, yüksək əxlaqi 

keyfiyyətlər insanlara allahlar tərəfindən bəxş edilmişdir. 

Doğrudur,  şumerlər həqiqəti və xeyirxahlığı, qanun-qaydanı, 

ədaləti və azadlığı, mərhəməti və s. yüksək qiymətləndirmişlər. 

Təbiidir ki, onlar şər və  bəd  əməlləri, özbaşınalığı, yalanı, 

haqsızlığı, pozğunluğu, amansızlığı  rədd etmişlər. Qədim  şumer 

filosoflarının fikrincə, böyük allahlar öz təbiətinə görə 

xeyirxahdır. Bununla yanaşı, onlar belə hesab edirlər ki, bəşər 

sivilizasiyasını yaradan allahlar şəri, yalanı, zorakılığı, bir sözlə 

bütün qüsurları özləri cəmiyyətin həyatına gətirmişlər. “Allahlar 

nə üçün belə hərəkət edirlər?” sualına onlar cavab tapa bilmirdilər, 

əslində heç axtarmırdılar. Eyni zamanda şumer mütəfəkkirləri çox 

vaxt allahları yer üzərində hökmranlıq edən padşahlarla 

eyniləşdirirdilər. Yəni  şahlar necə  hər bir adama kömək 

etmirdilərsə (yaxın adamları istisna olmaqla), allahlar da onlardan 

kömək diləyən ayrı-ayrı adamlara kömək etmirdilər. Elə buna 

görə  də ayrı-ayrı  «şəxsi allahlar», «qoruyucu mələklər» ideyası 

meydana çıxırdı. Şumerlərə görə, insanlar allahlara xidmət etmək 

üçün gildən yaradılmışlar.  

Qədim İkiçayarası mədəniyyəti Cənubi İkiçayarasının əkinçi 

---