Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 118

haqqında fərziyyələr irəli sürürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə 

Şumerdə elə mütəfəkkirlər və pedaqoqlar meydana gəlmişdi ki, 

bəşəri sualları irəli sürür və ona cavablar axtarıb tapmağa 

çalışırdılar. Onlar özlərinin kosmologiya və teologiyasını 

yaratmışdır. Həmin mütəfəkkirlərin yaratdığı baxışlar sistemi o 

qədər inandırıcı olmuşdur ki, Yaxın  Şərqin  əksər ölkələri həmin 

sistemi etirazsız qəbul etmişlər. 

Qədim  Şumer  ədəbiyyatında  şumer kosmologiya və 

teologiyasının sistemli fəlsəfi şərhini axtarmaq mənasızdır. Çünki 

Şumer mütəfəkkirləri idrakın  əvəzedilməz silahı olan 

müəyyənetmə  və ümumiləşdirmə kimi elmi metodlarına 

yiyələnməmişdilər. Gündəlik həyatın bu asılılıq haqqında minlərlə 

nümunə verməsinə baxmayaraq, Şumer mütəfəkkirləri həmin 

nümunələrdən hər  şeyi ümumi və  hərtərəfli  əhatə edən qanunu 

çıxara bilməmişdilər. Qədim  Şumer fəlsəfəsi, teologiya və 

kosmologiyası haqqında məlumatın ayrı-ayrı  ədəbi  əsərlərdən, 

miflərdən, epik əsatir və himnlərdən toplanması heç də  təəccüb 

doğurmur.  Şumerlərin fəlsəfi və teoloji nəzəriyyələrinin, habelə 

dünya haqqında təsəvvürlərinin ilkin və  əsas ünsürləri torpaq və 

səma (yer və göy) idi. Onlar kainatı «an-ki»-»yer-göy» 

adlandırırdılar. 

Şumerlərə görə yer yastı disk, göy isə boş  məkan olub 

aşağıdan və yuxarıdan möhkəm səthə söykənmişdir. Onlar bu 

səthin hansı materialdan hazırlandığını bilmirdilər. Yerlə göy 

arasında üçüncü element - «külək» - hava, «ruh» yerləşirdi. Bu, 

bizim anlayışla atmosferə uyğun gəlirdi. Günəş, ay, planetlər və 

ulduzlar atmosferin yarandığı şeydən yaranmışdır və fərqi ondadır 

ki, işıq sala bilirlər. «Göy-Yer» aşağıdan, yuxarıdan, hər iki 

tərəfdən ucsuz-bucaqsız okeanlarla əhatə olunmuşdur. 

Şumer mütəfəkkirləri özlərinin kosmoqoniyasını bu əsas 

təsəvvürlərlə qururdular. Onların fikrincə, birinci okean olmuşdur. 

Okean «birinci hərəkətverici» olmuşdur. Lakin onlar okeanın 

zamanda və  məkanda mövcudluğunu fikirləşmirdilər. Sonra 

atmosfer yaranır, atmosferdən isə işıq verən cisimlər - günəş, ay, 

planet və ulduzlar yaranır. Göyün yerdən ayrılmasından sonra 

bitkilər, heyvanlar və  nəhayət, insan meydana gəlmişdir. Kainatı 

---