Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 117

un verilirdi. Quruşlar istehsal alətlərinə malik deyildilər, qeyri-

iqtisadi istismara düçar olmuşdular. Fərdi və dövlət qulları 

istismar olunan sinfə mənsub idilər. 

İkiçayarasında icma idarəsi öz varlığını saxlayırdı.  İcmalar 

suvarma kanallarının çəkilməsi və  təmiz saxlanılmasında 

yaxından iştirak edirdilər.  İcma üzvlərinin müflisləşməsi icbari 

əmək prosesinə cəlb olunmuş adamlarının sayını artırırdı. İcmanın 

torpaq ehtiyatı vardı. Bu torpaq icma mülkiyyəti hesab olunurdu. 

Daha geniş torpaq sahələri dövlət təsərrüfatına mənsub idi. III Ur 

sülaləsi dövründə dövlət torpaq mülkiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən 

daha çox sahələri  əhatə edirdi. Məbəd təsərrüfatı da tədricən 

möhkəmlənməyə başlamışdı. Təsərrüfat həyatında kahinlərin 

mövqeyi güclənmişdi. Kahin təbəqəsi dövlətin dayağı idi. Onlar 

dövlət idarələrində, icma təşkilatlarında xidmət edirdilər. 

Məhkəmə işlərinə baxılması kahinlərin iştirakı ilə keçirilirdi. 

Şumer və Akkad şəhər-dövlətləri, eləcə  də bütövlükdə 

Babilistan mədəniyyəti «tunc əsri mədəniyyətinin» tipik nümunəsi 

hesab edilir. Mesopotamiya ərazisində elm çox tez meydana 

çıxmışdı. Tapılmış yüzlərlə riyaziyyat mətnləri  ən qədim 

Babilistan padşahlığı dövrünə aiddir. Burada vurma cədvəli, 

kəmiyyət, kvadrat, say, xüsusilə  məsələlər və onların həlli 

yazılmış yazılar müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qədim Babil 

astronomları səma cisimlərini sistemli şəkildə müşahidə edirdilər. 

Makedoniyalı İsgəndərin dövründən 2250 il qabaq ayın tutulması 

cədvəlini yaratmışdılar. E.ə. II minilliyin başlanğıcında Ay-Günəş 

təqvimi yaradılmışdır. Hammurapinin əlavə ay haqqında verdiyi 

fərman bizə  gəlib çatmışdır. Tapılmış tibbi mətnlər təbabətin 

müalicə magiyasından ayrıldığını göstərir. 

Elmlə əlaqədar təfəkkür vərdişləri də meydana gəlir. Lakin 

hər halda fəlsəfə sistemli şəkildə Babilistanda yarana bilməmişdir. 

Daha dəqiq desək, onlar geniş  şəkildə  qəbul olunmuş  fəlsəfə 

yarada bilməmişlər. Onların heç vaxt ağlına da gəlməzdi ki, 

şeylərin həqiqi təbiəti, yaxud da onların  şeylər haqqında 

təsəvvürləri  şübhə doğura bilər. Onlarda fəlsəfənin qnoseologiya 

(idrak nəzəriyyəsi) sahəsi demək olar ki, olmamışdır. Bununla 

yanaşı, Şumerlər təbiət haqqında, dünyanın yaradılması qanunları 

---