Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Təbriz sosial - demokrat təşkilatı 
və onun "Gizli Mərkəz" adlandırılan rəhbər 
orqanı inqilabın əvvəlindən sonunadək Cənubi Azərbaycanda bütün demokratik 
qüvvələrin şah rejiminə qarşı birləşdirilməsində və silahlandınlmasmda mühüm 
rol oynamışdı. 1906-cı ildən 1911-ci ilədək Cənubi Azərbaycanda 
Məşrutə 
(konstitusiya) uğrunda azadlıq hərəkatına rəhbərlik etmiş bu təşkilata 
xalqımızın qəhrəman oğlu 
Əli Müsyö 
başçılıq edirdi. Məclisə seçkiləri təşkil 
etmək üçün ilk növbədə hərəkatın 20 nəfər siyasi liderinin daxil olduğu 
"Azərbaycan əyalət əncüməni" (əncümən "şura" deməkdir - seçkili 
nümayəndəli orqan) yaradıldı. 
Azərbaycan əyalət əncüməni 
müxtəlif 
vaxtlarda hakimiyyət orqanı kimi fəaliyyət göstərmiş, bəzən isə hətta 
inqilabi 
hökümət 
funksiyasını daşımışdı. Təbrizin ardınca Cənubi Azərbaycanın demək 
olar ki, bütün şəhərlərində əncümənlər yaradılmışdı. Məclisə nümayəndələrin 
seçilməsi Təbrizdə 1906-cı ilin noyabrın 5- də, bütün Azərbaycanda isə 
dekabrın əvvəllərində başa çatdınimışdı. 
1906-
cı il dekabrın 30-da ölüm yatağında olan 
Müzəffərəddin şah 
Konstitusiyanın hazır şəkildə olan birinci hissəsini imzaladı. 1907-ci ilin 
yanvarın 19- da taxta çıxmış 
Məhəmmədəli şah Qacar 
inqilaba qarşı çox 
amansız mövqe nümayiş etdirərək Konstitusiyanın fəaliyyətini dayandırdı. 
Şahın bu ağılsız addımı 1907-ci il fevralın 8-də Təbrizdə üsyana səbəb oldu. 
İnqilabçılar qalib gəldilər və şəhərdə real hakimiyyət Azərbaycan əyalət 
əncüməninin əlinə keçdi. 
1907-
ci il fevralın 8-də Azərbaycan nümayəndələrinin Tehranda 
açılmış ölkə Məclisinə qatılması inqilabi hərəkatda yüksəlişə səbəb oldu. 
Azərbaycan nümayəndələrinin şahdan əsas tələbi bütün ölkədə konstitusiyalı 
idarə üsulunun bərqərar edilməsi və Konstitusiyanın 107 maddədən ibarət 
tamamlayıcı hissəsinin qəbul edilməsi idi. Konstitusiyaya demokratik məzmun 
verən həmin maddələrdə insanların şəxsiyyətinin və mülkiyyətinin 
toxunulmazlığı, söz, mətbuat, yığıncaq və ittifaq yaratmaq azadlığı. Məclisin və 
şahın hüquqları, əncümənlərin statusu kimi çox mühüm taleyüklü məsələlər 
əksini tapmışdı. Məhəmmədəli şah 1907-ci il oktyabnn 7-də inqilabçılar 
237 

---

qarşısında geri çəkilərək Konstitusiyaya əlavələri imzalamağa məcbur oldu. 
Şah höküməti 1908-ci ildə inqilabi hərəkatı boğmaq üçün bütün 
mürtəce qüvvələri səfərbər etdi. 1908-ci il iyunun 23-də şah kazak briqadası rus 
polkovniki Lyaxovun başçılığı altında hücuma keçərək Tehranda Məclisi 
dağıtdı. Əksinqilabi çevriliş həyata keçirildi və demokratik qüvvələrə divan 
tutuldu. 300 nəfər konstitusiyaçı öldürüldü, Məclis nümayəndələrinin çoxu həbs 
edildi və ya sürgünə göndərildi. 
İrticaçı qüvvələrin Təbriz inqilabçıları üzərinə hücumları gücləndi. 
İnqilabın aparıcı qüvvəsini təşkil edən fəhlələr, şəhər yoxsulları, sənətkarların 
orta təbəqəsi, xırda burjuaziya və ziyalılar inqilabçıların sıralarını axıradək tərk 
etmədilər. Təbriz döyüşçüləri əksinqilabi qüvvələrə qarşı döyüşdə on bir ay 
mətanətlə müqavimət göstərdilər. Şah irticası ilə qeyri - bərabər döyüşlərdə 
Cənubi Azərbaycan türkləri içərisində Səttarxan kimi çox istedadlı xalq 
sərkərdələri yetişmişdi. Səttar 1867-ci ildə Qaradağda xırda tacir ailəsində 
anadan olmuşdu. Atası Hacı Həsən və qardaşı İsmayıl azadlıqsevər şəxslər 
olduğundan şah sarayı tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar. Qardaşı İsmayıl 
Təbriz valisi olan vəliəhd Müzəffərəddinin əmri ilə öldürülmüşdü. Şah rejiminə 
qarşı dərin nifrət bəsləyən Səttar silahlı qaçaq dəstəsi yaradaraq zəhmətkeş 
əhalini ədalətsiz məmurların zülmündən müdafiə edirdi. Nəticədə xalqın 
sevimlisi olmuşdu və hörmət əlaməti olaraq onu "Səttarxan” adlandırırdılar. 
Səttarxan öz silahdaşlan Bağırxan, Hüseynxan, "Gizli mərkəz"in başçılan Əli 
Müsyö və Hacı Əli Davafuruşla birlikdə Təbrizin on bir aylıq müdafiəsinə 
rəhbərlik etmişdi. Hökumətin tələbi ilə təslim rəmzi olan ağ bayrağın Təbrizin 
ona doğma olan Əmirəxiz məhəlləsində qaldınlmasım qadağan edən Səttarxan 
ilk əvvəl Hərbi Şura yaratmışdı. Hərbi Şura Təbrizin müdafiəsində iştirak edən 
20 minə yaxm fədai və mücahiddən ibarət silahlı qüvvəni yenidən təşkil etmişdi. 
Həmin qüvvələr 1908-ci ilin oktyabr ayınm 12- də Təbriz şəhərini əksinqilabi 
qüvvələrdən tamamilə təmizləmişdi. Azərbaycan əyalət əncüməni xüsusi 
qərarla Səttarxana "Sərdare - milli", Bağırxana isə "Salare - milli" yəni "milli 
sərkərdə" adınm verilməsini rəsmiləşdirmişdi. 
Şah rejimi üzərində bu böyük qələbə nəticəsində 1908-ci ildə inqilabın 
mərkəzi Təbrizə - Cənubi Azərbaycana keçdi. 1908-ci il noyabr - 1909-cu il 
yanvar ayları ərzində Makunu çıxmaqla, Cənubi Azərbaycanın bütün qərb 
vilayətləri əks-inqilabçılardan təmizləndi. 
Ən maraqlısı odur ki, Təbriz inqilabçılarımn qələbəsindən sonra ölkənin 
bir çox vilayətləri Mərkəzi Tehran hökümətini və ümumiyyətlə, şah 
hakimiyyətini tanımaqdan imtina edir, öz nümayəndələrini Təbrizə göndərərək 
Azərbaycan əyalət əncümənini ölkənin yeganə qanuni hakimiyyət orqanı kimi 
qəbul edirdilər. 
Bütün Şimali Azərbaycanda, Volqaboyunda, Mərkəzi Asiyada Cənubi 
Azərbaycandan gəlmiş kəsbkarlar, Qafqaz inqilabçıları, Şimali Azərbaycanın 
varlı adamlan və ziyalılar böyük miqdarda pul vəsaiti, silah - sursat toplayaraq 
Cənubi Azərbaycan inqilabçılarına göndərirdilər. Bu işdə Azərbaycan 
238 

---

milli buıjuaziyasının ən görkəmli nümayəndəsi Hacı Zeynalabdin Tağıyev 
xüsusilə fərqlənirdi. Bakıda nəşr edilən "İrşad", "Həyat", "Tazə həyat" qəzetləri 
və "Molla Nəsrəddin" jurnalı inqilabçılara böyük mənəvi yardım 
göstərmişdilər. Şah hökumətinin Cənubi Azərbaycanda inqilabi hərəkata qarşı 
mübarizədə məğlubiyyətə uğraması ölkəni yarımmüstəmləkəyə çevirmiş 
Rusiya və İngiltərəni bərk təşvişə salmışdı. 1909-cu il aprelin 25-də Rusiya 
höküməti "xarici təbəələri qorumaq" bəhanəsi ilə Cənubi Azərbaycana qoşun 
yeritmişdi. Hər yerdə inqilabçıların hərbi qüvvələri rus qoşımları tərəfindən 
tərksilah olunur və inqilabçılara amansızlıqla divan tutulurdu. 
1909-cu ildə Konstitusiya bərpa edilərək ikinci Məclis açılsa da, 
Azərbaycan nümayəndələrinin də iştirak etdiyi bu məclisin əksəriyyəti Tehran 
hökümətinin əksinqilabi mövqeyini müdafiə edirdi. Tehran hökuməti İngiltərə 
və Rusiyanın təzyiqləri altında fədai dəstələrini Təbrizdən çıxarmağa çalışırdı. 
İmperialist dövlətlərin bütün xalqımızı məhv etmək üçün müharibə hazırlığına 
başlaması haqqında xəbər 1910-cu ilin martın 19-da Səttarxanı 100 nəfər 
fədainin müşayiəti ilə rəsmi hökumət dəvəti əsasında danışıqlar aparmaq üçün 
Tehrana yola düşməyə məcbur etdi. Dövrün mətbuatının yazdığına görə, 
Səttarxan və Bağırxanı Tehran əhalisinin bütün təbəqələrindən ibarət möhtəşəm 
bir izdiham son dərəcə böyük bir ehtiramla qarşılamışdı. "Bu vaxtadək heç bir 
siyasi xadim, heç bir ruhani və xarici qonaq, hətta şah da Tehranda belə təntənə 
ilə qarşılanmamışdı." Fədai dəstələrinin tərksilah edilməsi haqqında razılığa 
gəlinməsinə baxmayaraq, Tehran hökuməti tərəfindən Səttarxan və onun 
fədailərinə qarşı erməni daşnak Yefremin başçılıq etdiyi 6 min nəfərlik quldur 
dəstəsinin xaincəsinə basqını təşkil edildi. 18 fədai öldürüldü, 40 fədai, o 
cümlədən Səttarxan yaralandı. Səttarxan və Bağırxanın bir daha Təbrizə 
qayıtmasına icazə verilmədi və onlar Tehranda ev dustağı edildilər. 
1911-ci ilin dekabr ayında rus qoşunları fədailərə qarşı savaş açaraq 
Təbriz şəhərini işğal etdilər. Rus zabitləri tərəfindən təşkil edilmiş hərbi 
məhkəmələrin hökmü ilə inqilabın görkəmli rəhbərlərindən Hacı Əli Dava- 
furuş, Səttarxanm qardaşı və qardaşı oğlanları, gizli mərkəzin rəhbəri olub, 
1910-cu ildə vəfat etmiş Əli Müsyönün, hətta kiçik oğlan uşaqlan, onlarla 
görkəmli ictimai xadim, iri ruhani Siqqətulislam, Qafqazdan inqilaba köməyə 
gəlmiş xeyli sayda mücahid edam edildi. Cənubi Azərbaycamn bütün 
şəhərlərində əncümənlər dağıdıldı, inqilab rəhbərlərinə divan tutuldu. Şah 
hökumətinin qarşısında aciz qaldığı Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı xarici 
müdaxiləçilərin, ilk növbədə Rusiyanın hərbi qüvvələri tərəfindən qan 
içərisində boğuldu.