Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

§ 36. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması. 
Milli hökumətin daxili siyasəti 
İstiqlaliyyət Bəyannaməsi" Azərbaycan Xala Cümhuriyyətinin 
yaranması,
1918-ci il mart - aprel aylarında Bakıda və Azərbaycanın ayrı- ayrı 
bölgələrində bolşevik - daşnak qüvvələri tərəfindən türk - müsəlman əhalisinə 
qarşı çox dəhşətli soyqırımın törədilməsi. Cənubi Qafqazın əsas 
260 

---

hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seyminin bunun qarşısını almaq üçün hər 
hansı bir təsirli tədbirlər görmək istəməməsi, Seymdəki erməni - gürcü 
çoxluğunun Osmanlı ilə savaşda uduzandan sonra da bu dövlətlə münasibətləri 
normallaşdırmaq üçün heç bir ciddi addım atmaması Zaqafqaziya Federativ 
Respublikasını siyasi böhrana sürüklədi. Bu respublikanın süqutu və Seymdə 
təmsil olunan xalqlann öz müstəqil dövlətlərini yaratması tarixi zərurətə 
çevrildi. 
1918-ci il mayın 26-da Seymin sonuncu iclasında Gürcüstan Seymdən 
çıxdığını bəyan etdi və Seym buraxıldı. Beləliklə, ilk olaraq Gürcüstan öz dövlət 
müstəqilliyini elan etdi. 
Seymin Azərbaycan nümayəndəliyi mayın 27-də fövqəladə iclas 
keçirərək Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürdü və özünü 
Müvəqqəti Milli Şura elan etdi. Milli Şuranın sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə 
seçildi. Milli Şuranın 1918-ci il mayın 28-də keçirilən birinci iclasında 
Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsi qərara alındı və "İstiqlaliyyət 
Bəyannaməsi" qəbul edildi. "İstiqlaliyyət Bəyannaməsi"ndə deyilirdi: 
1.
"Azərbaycan tam hüquqlu müstəqil dövlətdir. Cənubi Qafqazın cənub və şərq 
hissələrindən ibarətdir. Ali hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur. 
2.
Azərbaycanın siyasi quruluş forması Xalq Cümhuriyyətidir. 
3.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq birliyin bütün üzvləri ilə, 
xüsusən həmsərhəd xalqlar və dövlətlərlə qonşuluq əlaqələri yaradacaqdır. 
4.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz sərhədləri daxilində milliyətindən, 
dinindən, cinsindən, ictimai vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün 
vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir. 
5.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti onun ərazisində yaşayan bütün xalqların 
sərbəst inkişafına şərait yaradacaqdır. 
6.
Məclisi - Müəssisə çağırılana qədər Azərbaycanda ali hakimiyyət xalqın 
səsvermə yolu ilə seçdiyi Milli Şura və Milli Şuramn qarşısmda cavabdeh 
olan Müvəqqəti Hökumət sayılır". 
"İstiqlaliyyət Bəyannaməsi"nin verildiyi elə həmin gün - mayın 28-də 
Milli Şuranın tapşırığı ilə Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə Cümhuriyyətin ilk 
hökumət kabineti təşkil edildi. 
Beləliklə, milli-azadlıq hərəkatının üçüncü mərhələsinin əsas yekunu 
olaraq xalqımız öz dövlət müstəqilliyinə qovuşdu. Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti bütün Türk və Müsəlman dünyasında dünyəvi təməl üzərində 
qurulan ilk Türk dövləti idi. 
Cənubi Qafqazda yaranan yeni dövlətlərin sərhədlərinin müəyyən 
edilməsi məsələsində erməni nümayəndələri çox çətin vəziyyətə düşmüşdülər. 
Çünki Ermənistan dövləti yaratmaq üçün onların siyasi mərkəz olacaq şəhərləri 
yox idi. Azərbaycan Milli Şurası 1918-ci il may ayının 29-da erməni Milli 
Şurasının müraciəti əsasında ermənilərin Dağlıq Qarabağa olan iddialarından 
imtina etməsi şərti ilə İrəvan şəhərinin onlara güzəştə gedilməsi haqqında qərar 
çıxartdı. Gürcüstanla sərhəd məsələsi dinc yolla həll edildi. 
261 

---

Gürcülərin Zaqatala dairəsinə iddiası əsasında dairənin əhalisi arasında rəy 
sorğusu keçirildi və sorğunun nəticəsinə görə Zaqatala dairəsi Azərbaycanın 
tərkibində saxlanıldı. 
Azərbaycan Milli Hökumətinin xarici siyasət sahəsində ilk diplomatik 
addımı və böyük uğuru 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə Batum 
müqaviləsinin bağlanması oldu. Bu müqavilə əsasında Osmanlı impera- torluğu 
Azərbaycan Cümhuriyyətini tanıyan ilk dövlət oldu. Batum müqaviləsinin 
dördüncü maddəsi yeni yaranmış dövlətimiz üçün həyati əhəmiyyətə malik idi. 
Çünki həmin maddəyə görə ölkəmizin təhlükəsizliyinin təmin olunması 
ehtiyacı yaranardısa, Osmanlı hökuməti Azərbaycan hökumətinə hərbi yardım 
göstərməyi öhdəsinə götürmüşdü. Müqaviləni imzalayan Azərbaycan 
nümayəndələri - M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınskinin Türkiyə hökumətindən 
hərbi yardım istəyinə dərhal müsbət cavab verildi və iyun ayının birinci 
yarısında Nuru paşanın başçılığı ilə türk qoşunu Gəncəyə gəldi. 
1918-ci ilin iyun ayının 16-da Azərbaycan Milli Şurası və Milli 
hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçdü. İyun ayının 17-də Azərbaycan Milli Şurası 
müvəqqəti olaraq öz işini dayandıraraq bütün səlahiyyətlərini Fətəli xan 
Xoyskinin başçılıq etdiyi Müvəqqəti Hökumətə verdi. Hökumət isə 6 aydan gec 
olmayaraq Müəssislər Məclisini çağırmalı idi. 1918-ci il iyunun 17-də 
F.Xoyskinin başçılığı ilə Gəncədə təşkil olunan ikinci hökumət kabinetinin əsas 
vəzifəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə 
yaymaqdan və Bakı şəhərini Azərbaycan xalqının düşmənlərindən azad 
etməkdən ibarət idi. 
Bu zaman Bakı şəhərində bədnam erməni sovet hökuməti - XKS 
azğınlıq edir, at oynadırdı. Bakı XKS-nın quldur dəstələri bütün Şimali 
Azərbaycanı ələ keçirtmək üçün hərbi yürüşə başlamışdı. Məqsəd 
istiqlaliyyətimizin beşiyi olan Gəncə şəhərini ələ keçirtmək idi. Lakin düşmənin 
bu arzusu ürəyində qaldı. 
İyunun 27-dən iyulun 1-dək Göyçay yaxınlığında baş vermiş həlledici 
döyüşdə Osmanlı və Azərbaycan türklərindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu Bakı 
XKS-nin qoşunlarını darmadağın etdi. Göyçay məğlubiyyəti Bakı XKS-nin 
süqutunu sürətləndirdi. Qafqaz İslam Ordusunun və Azərbaycan könüllü hərbi 
dəstəsinin Bakıya doğru irəliləməsi mart soyqırımını törətmiş Bakı Sovetini 
bərk qorxuya salmışdı. XKS-nin əsas dayağı olan Sovet Rusiyası da hər hansı 
bir yardım göstərmək iqtidarında deyildi. Bakı Sovetinin eser-menşevik 
çoxluğu yeganə ümid yeri kimi ingilisləri köməyə çağırmaq təklifi ilə çıxış 
etdilər. S.Şaumyanm başçılıq etdiyi bolşeviklər səsvermə zamanı azlıqda 
qaldılar və tamamilə nüfuzdan düşmüş bolşevik - daşnak güruhu istefa verməyə 
məcbur oldu. Beləliklə, 1918-ci il iyulun 31-də Bakı XKS süquta uğradı. 
Bolşeviklərə düşmən mövqedə dayanan eser - menşeviklər daşnaklarla ittifaqa 
girərək XKS-nin yerində avqustım 1-də "Sentrokaspi diktaturası" adlandırılan 
mürtəce bir hakimiyyət orqanı yaratdılar. "Sentrokaspi diktaturasının" gördüyü 
yeganə xeyirli iş 
262 

---

Azərbaycanlı əhalinin qarət olunması hesabına toplanmış 80 kq-a qədər qızıl və 
zinət əşyalanm, zəruri ərzağı, silah və sursatı "Ərdəhan" gəmisinə yükləyib, 
Həştərxana qaçmağa hazırlaşan komissarlan S.Şaumyan başda olmaqla həbs 
etməsi oldu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, "Sentrokaspi diktaturası" yıxılan 
kimi A.Mikoyan tərəfindən həbsdən azad edilən komissarlar yenidən gəmi ilə 
Həştərxana yola düşüb. Sovet Rusiyasına üz tutmuşdular. Sağ - salamat ora 
çatsaydılar, türk - müsəlman xalqlanna qarşı hələ çox cinayət törədəcəkdilər. 
Tökdükləri günahsız insan qamna görə böyük yaradan buna imkan vermədi. 
Gəmi tufana düşərək geriyə Bakı limamna qayıtdı. Yenidən həbs olunmuş 
komissarlar 1918-ci il sentyabnn 15-də Bakı azad edildikdən sonra ingilislər 
tərəfindən Türkmənistana apanidılar. Burada S.Şaumyan başda olmaqla, 
komissarlar bolşeviklərə düşmən olan sol eserlər tərəfindən güllələnərək öz 
layiqli cəzalarına çatdılar. 
"Sentrokaspi diktamrası" da antiAzərbaycan siyasəti yeridirdi və Bakı 
şəhərində heç bir dayağı yox idi. Köməyə çağırdığı ingilis qoşunu da onu xilas 
edə bilmədi. 1918-ci ilin sentyabrın 15-də Türkiyənin Qafqaz İslam Ordusu və 
Azərbaycan könüllü hərbi dəstəsi Bakım düşmənlərdən azad etdi. "Sentrokaspi 
diktaturası" süquta uğradı. Sentyabnn 17-də Azərbaycan hökuməti Gəncədən 
Bakıya köçdü. Bakı şəhəri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı elan 
edildi. Bakıya köçən Azərbaycan hökuməti mart soyqınmma görə qisas hissi ilə 
alışıb yanan və Qafqaz İslam ordusu Bakıya gələnədək xeyli sayda erməni 
quldurunu məhv edən Azərbaycan türklərinin şəhərdəki erməni məhəllələrinə 
hücumlarının qarşısını qətiyyətlə aldı. Cümhuriyyətin bu addımı bəyan etdiyi 
prinsiplərinə nə qədər sadiq qaldığını açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Bu, tarixdə 
çox nadir halda rast gəlinən ifrat inseınpərvərlik nümunəsi idi.