Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Milli dövlət auruculueu sahəsində tədbirlər,
Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti parlamenti! respublika idi. Qərbi Avropanın bütün demokratik 
dövlətlərində və ABŞ-da olduğu kimi, hakimiyyətin bölünməsi prinsipi tətbiq 
edilmişdi. Qanunverici hakimiyyət əvvəlcə Milli Şuraya, sonra isə Parlamentə, 
icraedici hakimiyyət isə parlament qarşısında tam məsuliyyət daşıyan hökumətə 
məxsus idi. 
1918-ci ilin noyabrın 16-da fəaliyyətini bərpa edən Milli Şura noyabrın 
19-da Azərbaycan Parlamentinin yaradılması haqqmda qanun qəbul etdi. Bu 
qanuna görə 120 nəfərdən ibarət olacaq təkpalatalı Parlamentə Milli Şuranın 44 
üzvündən əlavə, Şimali Azərbaycamn 2 milyon 862 min nəfərə çatan ümumi 
əhalisinin 1 milyon 952 min nəfərini, yəni 68% -ni təşkil edən müsəlman 
türklərindən daha 36 nümayəndə seçilməsi (birlikdə cəmi 80 nəfər) nəzərdə 
tutulmuşdu. Cümhuriyyət hökuməti öz prinsiplərinə sadiq qalaraq ölkəmizdə 
sığınacaq tapmış 500 mindən çox erməniyə parlamentdə 21 yer, sayı 214 min 
nəfər olan ruslara 10 yer, milli azlıqların isə hərəsinə bir yer ayırmışdı. 
Azərbaycan Cümhuriyyəti Türk Müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq qadınlara 
seçib - seçilmək hüququ vermişdi. 
263 

---

Azərbaycan parlamentinin ilk iclası 1918-ci il dekabrın 7-də keçirildi. 
Böyük siyasi və dövlət xadimi. Cümhuriyyətin qurucusu Məmməd Əmin 
Rəsulzadə ilk iclasda çıxış edərək bütün nümayəndələri "Vətən və millət 
qayəsindən qat-qat aşağıda duran partiya və şəxsi maraqları bir tərəfə tullayıb, 
Vətən qayğısı və Millət duyğusunu hər şeydən yüksək tutmağa çağırdı." 
Bitərəf hüquqşünas və tanınmış siyasi xadim Əlimərdan bəy 
Topçubaşov Azərbaycan Parlamentinin sədri, "Müsavat" partiyasının üzvü 
Həsən bəy Ağayev isə onun müavini seçildi. Əvvəl İstanbulda Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin nümayəndəsi, sonra isə Paris konfransına göndərilən 
nümayəndə heyətinin başçısı olan Ə.Topçubaşov Vətənə dönmədiyindən 
parlamentə əvvəldən axıra qədər Həsən bəy Ağayev başçılıq etmişdir. 
Parlamentin təkidi ilə dekabrın 26-da təşkil edilən üçüncü hökumət kabinetinə 
də Fətəli xan Xoyski başçılıq edirdi. 1919-cu il martın 14-dən dekabrın 22-nə 
qədər mövcud olmuş dördüncü hökumət kabinetinə və 1919-cu il dekabnn 
24-dən 1920-ci il aprelin 1-dək fəaliyyət göstərmiş beşinci hökumət kabinetinə 
isə "Müsavat" partiyasının liderlərindən biri Nəsib bəy Ösubbəyli başçılıq 
etmişdir. 
Azərbaycan Parlamenti M.Ə.Rəsulzadənin sözləri ilə deyilsə, “hakimi - 
mütləq idi. Onsuz heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf yapılmaz, heç bir 
müharibə başlamaz, heç bir barışıq imzalanmazdı. Hökumət millət məclisinin 
etimadını qazananda qalır, itirəndə isə düşürdü." 
1918-
ci il 27 iyun tarixli fərmanla türk dili Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyətinin rəsmi dövlət dili elan olunmuşdu. Parlamentdə Azərbaycan 
türk dili işlənir və rəsmi sənədlərin hamısı bu dildə tərtib olunurdu. Azərbaycan 
Parlamenti mövcud olduğu dövrdə ölkəmizin sosial - iqtisadi, siyasi və mədəni 
həyatının ən vacib məsələləri ilə bağlı 300-dən çox qanun qəbul etmişdi. 
Yeni dövlət quruculuğu sahəsində ən mühüm addımlardan biri, məşhur 
bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun vətənpərvər şairimiz Əhməd Cavadın 
sözlərinə yazdığı Milli Marşın Cümhuriyyətin Himni kimi qəbul edilməsi oldu. 
Milli hökumətin 1918-ci il 24 iyun tarixli qərarı ilə üzərində ağ aypara və 
səkkizguşəli ulduz təsvir edilmiş qırmızı bayraq Cümhuriyyətin Dövlət Bayrağı 
kimi təsdiq edildi. 1918-ci il noyabr ayının 9-da bu bayraq mavi, qırmızı və yaşıl 
zolaqlardan ibarət yeni Dövlət Bayrağı ilə əvəz olundu. Dövlət bayrağımızın bu 
üç rəngi Türk milli mədəniyyətini, Müasir Avropa demokratiyasını və İslam 
sivilizasiyasını təcəssüm etdirirdi. Cümhuriyyət hökuməti yaranışından elan 
etdiyi təməl prinsiplərinə sadiq qalaraq 1918-ci il avqustun 23-də o dövr üçün 
çox mütərəqqi sayılan "Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında" Əsasnaməni qəbul 
etdi. 1919-cu il avqustun 11-də isə Parlament tərəfindən "Azərbaycan 
vətəndaşlığı haqqında" qanun verildi. Bu qanuna görə milliyyətindən və dini 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özləri və ya valideynləri Azərbaycan 
ərazisində doğulmuş keçmiş Rusiya imperiyası təbəələri Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyətinin vətəndaşları hesab olunurdular. 
264 

---

Ordu quruculuğu. Milli ordunun yaradılması.
Milli hökumətin öz daxili 
siyasətində xüsusi diqqət mərkəzində saxladığı ən vacib məsələlərdən biri