DƏrslik baki 2008 ŞƏRTİ İŞARƏLƏr afesd Ərəb iqtisadi və sosial inkişaf Fondu / Arab Fund for Economic
Cənub-şərqi Asiya Dövlətlərinin Assosiasiyası
Yüklə 2,65 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11.6. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı 425.
- 11.7. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq 426.
- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
- ÜÇÜNCÜ HİSSƏ XII FƏSİL. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜBAHİSƏLƏRİN HƏLLİ HÜQUQU
- 12.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həlli hüququ 12.1.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tənzim edilənməsinin danışıqlar mərhələsi
- 12.1.2. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin beynəlxalq hüquqi həllində xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik mərhələsi 429.
- 12.1.3. Beynəlxalq təhqiqat və barışdırma proseduru 432.
|
11.5. Cənub-şərqi Asiya Dövlətlərinin Assosiasiyası 423. Müasir dövrdə surətlə inkişaf edən regionallardan biri də Asiya Sakit okean regionudur. Bu inkişaf özünün regional və subregional təşkilatların iqtisadi əməkdaşlığında göstərir. Burada Ərəb Dövlətləri Liqası, Asiya Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Cənubi İqtisadi Zona, Hind-Çin İqtisadi Zonası, Cənub Sakt okean Forumu, Sakit Okeanın cənubi hissəsi Komissiyaları kimi təşkilalar təsis edilmişdir. Asiyanın şərq hissəsində və Sakit Okean hissəsində yaradılmış və dünya iqtisadi sisteminin bərqərar etməli ən mühüm təşkilatlardan biri də Cənub-şərqi Asiya Dövlətlərinin Assosiasiyasıdır (Assosiation of South East Asian Nations – ASEAN). 424. Gələcəkdə bu regional dövlətləri ASEAN daxilində azad ticarət zonası yaratmağı nəzərdə tuturlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ASEAN daxilində dövlətlər arasında iqtisadi və ticarət sahəsində qarşılıqlı olaraq dövlətlərin iştirak həddi müəyyən edilir. Bu təşkilat 1967-ci il Bankok Bəyannaməsi əsasında yaradılıb. Indoneziya, Maziya, Tailand, Filippin, Bruney, Vyetnam, Laos, Sinqapur və Kamboca təşkilatın üzvləridir. 1992-ci il Sinqapur Bəyannaməsi ilə regionda iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq və inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi irəli sürülüb. ASEAN-nın fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinə iqtisadi, elmi-texniki, sosial, mədəni sahələrdə əməkdaşlığa yardım etmək; azaz ticarət zonası yaratmaq; maliyyə, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, turizm, energetika, ətraf mühit, telekommunikasiya və s. sahələrdə əməkdaşlığı təmin etmək; beynəlxalq və regional təşkilatlarla əməkdaşlıq; Cənub Şərqi Asiya ölkələrində sülh və stabilliyin təmin edilməsi daxildir. Assosiasiyada əməkdaşlıq statusu almış ölkələrə ABŞ, Yaponiya, Avstraliya, Yeni Zellandiya, Kanada, Cənubi Korea, Hindistan, Çin, Rusiya, həmçinin Avropa İttifaqının üzv-dövlətləri daxildir. Frmal olaraq ASEAN onun məqsəd və prinsiplərini dəstəkləyən bütün cənub-şərqi Asiya ölkələri üçün açıqdır. ASEAN ölkələri kapital sahiblərini cəlb etmək üçün ASEAN İnvestisiya Zonası (ASEAN İnvestment Area) yaratmaq qərarına gəliblər. Bu plan 2010-cu ilə qədər üzv-dövlətlər arasında bütün maneələrin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. 11.6. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı 425. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (Ekonomic Cooperati-on Orqanisation-ECO) İnkişaf üzrə regional əməkdaşlıq Təşkilatin varisi kimi 1985-ci ildə təsis edilib. SSRİ dağıldıqdan sonra postsovet dövlətlərinin üzvlüyü ilə (1992) yenidən təşkilatlanmaya məruz qalmışdır. Üzvlərdən AR, Əfqanıstan, Iran, Qazaxstan, Qırğızıstan, Pakistan, Tacikstan, Türkmənistan, Türkiyə, Özbəkistan arasında energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və komunikasiya, ətraf mühitin mühafizəsi, mədəniyyət və qeyri-qanuni narkotik dövriyyəyə qarşı mübarizə üzrə əməkdaşlıq genişlənməkdədir. Xüsusən də, İraq müharibəsindən sonra Təşkilatın iki iqtisadi siyasi patensiallı dövlətləri olan Türkiyə və İran arasında əməkdaşlıq daha da genişlənməkdədir. Qeyd edilən qurum çərçivəsində AR əsasən Türkiyə, Qazaxstan ilə beynəlxalq enerji nəqliyyat dəhlizlərinin formalaşmasında fəal əməkdaşlıq edir. 1993-cü il İstanbul Bəyannaməsini nəqliyyat və telekommunikasiaya sisteminin yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. Bakı-Ceyhan, Bakı-Ərzurum neft-qaz boru kəmərlərinin tikintisi, Bakı-Qars dəmir yolunun inşası üzrə layihələr Asiya-Sakit okean və Avropa regionlararası iqtisadi inteqrasiyanın təsis edilməsinə xidmət edir. Təşkilatın layihələrinin dəstəklənməsində Islam İnkişaf Bankı, ECOSOC, üzv-dövlətlərin maliyyə strukturları, Avropa İttifaqının maliyyə qrumları iştirak edirlər. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının fəaliyyət sferasından biri də investisiyaların qarşılıqlı müdafiəsi ilə bağlıdır. 1999-cu ildə Təşkilat çərçivəsində region ərazisində xarici investisiyanın müdafiəsi adlı layihə hazırlanmışdır. Layihədə kapitalın sərbəst beynəlxalq hərəkəti, investisiyalar üzrə məlumat mübadiləsi xarici investorların sərmayələrinin müdafiəsi, maliyyə səhimlərinin satışı və s. kimi məsələlər öz ifadəsini tapıb. Üzv-dövlətər beynəlxalq ticarət münasibətlərinin genişləndirmək məqsədilə Preferensiayalı taxif mexanizmləri haqqında Pratakol da qəbul etmişlər. 11.7. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq 426. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq (Black Sea Economıc Cooperaion-BSEC) AR-in üzv olduğu və 1998-ci ildə təsis edilmiş növbəti regional qrumdur. Faktiki olaraq 1992-ci ildən fəaliyyət göstərən BSEC energetika, mineral resusların hasilatı və nəqli, kənd təsərrüftı, nəqliyyat və kommunikasiaya, ətraf mühitin mühafizəsi, turizm, investisiya, maliyyə və s. sferalarda əməkdaşlığı nəzərdə tutur. BSEC Transavropa nəqliyyat strukrturunun formalaşdırılmasında fəal iştirak edir. Bəzi üzv dövlətlər (AR, Albaniya, Ermənistan, Bolqarıstan, Yunanıstan, Gürcüstan, Moldova, RF, Rumıniya, Türkiyə, Ukraina) arasında milli maraqların uyğunlaşması da diqqəti cəlb edir. Layihələrin daha çevik realizəsi üçün Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankı (1994) təsis edilib. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Доронина H.Г. Унификация и гармонизация в условиях международной интеграции - ЖРП 1998, №6, с. 53-55 2. Капустин А.Я. Международно-правовые проблемы латиноамериканской экономической интеграции - М: Изд-во УДН, 1985.79 с. 3. Лукашук И.И. Глобализация, государство, право. XXI век. М. «Спарю. 2000. 279с. 4. Moceй Г. Процессы глобализации и регионализации в мировой экономике / Экономист, 2002, № 9, 21-29. 5. Предварительный проект конституционного договора (Конституции Европейского Союза) / http: culaw.edu.ru 6. Право Европейского Союза: правое регулирование торгового оборота. Учебное пособие. Под. Ред. В.В. Безбаха, В.К. Пучинского, М. Издательство Зеркало, 1999 -400 с 7. Baugan G. Freudenberg .VI. The Internalization of venture Capital Activity in OECD: Implications for Measurement and Policy STL Working Papers 2000/7. Paris 2000. P. 17-24 8. Cordero R.A. Strict In:' Liberalizing interpretation EEC Treaty Articles 67 (1) and 68 (2) Legal Issues of European Integration. #2. P 42-49 Elements de doctrine. "Analyses de la Constitution Europeenne» Rennes et Grenoble, 2004. Gestrin M. Rugman A. The North American Free Trade Agreement and Foreign Direct Investment, Transnational Corporation 1994 .Vol. 1. # 1, P. 32-34 . Kindelherger C. European Integration and the international Corporation (Columbia Journal of World Business) 1996. .# 1, P.57-58 Mo J. Austrilia China investment Profection Treaty. Journal of World Trade Law, # 25. 1990. P .15-22 12. North American free Trade Agreement . December 17 V.S. Mex Cau. International Legal Materials # 32, P. 605-613. Treaty of the Establishment of the Caribbean Common Market. Yuly 4,1973. art 35/Intcrnalional Legal Material. #12. P. 1062-1063 Traite etablissant une Constitution pour I Europe» Bruxelles. le 6 aout 2004. Usher Y.A. Capital movement and the Treaty on European Union / 12 Yearbook of European Law 1992, p. 42-61 Wilkinson The free trace agreement between Canada and United States. «Economic Integration in Europe and North America" U.N. N.Y. Geneva, 1995. ÜÇÜNCÜ HİSSƏ XII FƏSİL. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜBAHİSƏLƏRİN HƏLLİ HÜQUQU 12.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həlli hüququ 12.1.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tənzimlənməsinin danışıqlar mərhələsi
Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin beynəlxalq hüquqi həllində xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik mərhələsi Beynəlxalq təhqiqat və barışdırma prosedurları Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində həlli xüsusiyyətləri BMT Beynəlxalq Məhkəməsi Beynəlxalq arbitraj və məhkəmə proseduru Avropa İttifaqı Məhkəməsi Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində iqtisadi mübahisələrin həlli qaydası İnvestisiya mübahisələrin həlli Mərkəzi Enerji Xartiyasına Müqavilə çərçivəsində mübahisələrin həlli qaydası Enerji resuslarının boru kəmərlərilə tranzit nəqlində mübahisələrin həlli qaydasının proseduru Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həllində iqtisadi gücün tətbiqi 12.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həlli hüququ 12.1.1. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tənzim edilənməsinin danışıqlar mərhələsi 427. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həlli hüququ beynəlxalq hüququn beynəlxalq mübahisələrin dinc həlli prinsipindən daha geniş məzmuna malikdir. Bu halda beynəlxalq mübahisələrin dinc həllinin vasitəsi kimi beynəlxalq arbtraj və eləcə də, beynəlxalq hüquq normalarını pozmuş dövlətə qarşı beynəlxalq məhkəmə və beynəlxalq təşkilatların qərarlarının icra edilmədiyi halda beynəlxalq hüquqa uyğun məcburiyyət tədbirlərinin də tətbiqini tənzim edən prinsip və normalar çıxış edir. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həlli vasitəsi kimi, ilk növbədə, danışıqlar, xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik, beynəlxalq təhqiqat və barış prosedurları, arbitraj və məhkəmə baxışı, eləcə də, beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində kvazi arbitraj, məhkəmə vasitələri nəzərdə tutulur. 428. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla həlli beynəlxalq hüququn prinsipi olaraq beynəlxalq hüququn özü kimi tarixi aspek kəsb edir. Mübahisələrin dinc vasitələrlə tənzimlənməsi və münsüflər məhkəməsi haqqında ilk müqavilə eramızdan əvvələ təsadüf edir (444). Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc vasitələrlə tənzim edilməsinin ilkin mərhələsini birbaşa danışıqlar təşkil edir. BMT Nizamnaməsinin 33-cü maddəsinin 1-ci hissəsində və beynəlxalq mübahisələrin dinc vasitələrlə həlli üzrə digər çoxtərəfli beynəlxalq-hüquqi aktlarda danışıqlar beynəlxalq mübahisələrin dinc həlli vasitələrinin ilkin qaydası kimi əks olunub. Bu zaman tərəflər yaranmış beynəlxalq mübahisəni birbaşa əlaqə yaratmaq və ümumi razılıq əsasında həll etməyə çalışır. Danışıqlar prosesinin mübahisələrin dinc həllinin digər vasitələrindən əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, vasitəçi olmadan, birbaşa danışıqlar prosesində tərəflər bir-birinin mövqeyi və qarşılıqlı iddiaları ilə daha yaxından tanış olmaq imkanına malik olalaq mübahisəli məsələlərin həllində ümumqəbul edilən nəticə üçün razılığa gəlirlər. Danışıqlar prosesinin qəbul oluna bilən nəticə ilə yekunlaşması üçün proses iştirakçıları beynəlxalq hüququn prinsiplərinə, o cümlədən, dövlətlərin suveren bərabərliyi, dinc yanaşı yaşamaq, güc tətbiq etməmək və güc tətbiq etməklə hədələməmək prinsipinə əsaslanmalıdır. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin müvəffəqiyyətlə nizama salınmasına nail olmaq üçün, ilk növbədə, danışıqlar prosesinin iştirakçıları danışıqlar prosesinin bütün mərhələlətində dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipinin tələblərinə riayət etməlidirlər. Danışıqlar prosesində dövlətlərin suveren bərabərliyi onların formal və faktiki bərabərliyinə əsaslanmalı və hər hansı bir formada təzyiq və güc tətbiq edilməsinə yol verilməməlidir. Danışıqlar prosesində beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tərəfləri arasında qarşılıqlı qəbul edilə biləcək nəticənin əldə edilməsinin əsas şərti kimi beynəlxalq hüququn ümumtanınmış prinsipləri ilə yanaşı mübahisə tərəfi olan dövlətlərin mübahisənin həllinə münasibətdə xeyirxah iradəsi, tərəflərin beynəlxalq mübahisənin nizama salınması yollarının axtarılmasında vicdanlı fəaliyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Danışıqların təşəbbüskarı kimi konkret dövlətlə yanaşı, dövlətlər qrupu, üçüncü dövlət, eləcə də, beynəlxalq təşkilatlar çıxış edə bilər. BMT Nizamnaməsi əsasında dövlətlərin qarşılıqlı əməkdaşlığı prinsipi və mübahisələrin həlli prinsiplərinin tələblərinə görə beynəlxalq mübahisənin subyekti olan dövlət digər tərəfin danışıqlar aparmaq təşəbbüsünü təqdir etməlidir. Danışıqlarda iştirak edən tərəflər hər şeydən əvvəl, danışıqlara başlamaq üçün onlardan asılı olan bütün tədbirlərə əl atmalı və danışıqların uğurlu nəticə ilə yekunlaşmasına xələl gətirə bilən hərəkətlərdən çıkinməlidirlər. Danışıqlar tərəflərin sayına görə ikitərəfli və çoxtərəfli ola bilər. Ikitərəfli danışıqlar vasitəçi olmadan, birbaşa əlaqələrin yaradılması ilə təmin edilir. Çoxtərəfli danışıqlar isə özünü müxtəlif formalarda biruzə versə də, bir qayda olaraq, beynəlxalq təşkilatlar vasitəsi ilə təzahür edir. Mübahisənin xaraqterindən asılı olaraq danışıqlar müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilə bilər. Dövlət nümayəndələrinin iştirak səviyyəsindən asılı olaraq danışıqlar da dövlət, hökumət başçıları, nazırlər, eləcə də ayrı-ayrı qrumların rəhbərliyi səviyyəsində həyata keçirilə bilər. Sonuncu səviyyədə danışıqlar diplomatik və ya texniki xaraqter daşıya bilər. Danışıqlar müxtəlif qaydada, şifahi və ya yazılı formada aparıla bilər. Diplomatik praktikada rəsmi yazışmaların bir neçə forması – məktub, nota (kollektiv nota, verbal nota), memorandum və s. mübadiləsi işlənib hazırlanmışdır. Danışıqlar prosesinin prosedur məsələləri əsas etibarilə razılıq əldə edilməsinin, yəni danışıqların əsas məqsədinin texniki vasitəsidir. Danışıqlar prosesinin bütün mərhələlərində tərəflər tam məsuliyyət və vicdanla hərəkət etməli, qarşılıqlı maraqları nəzərə alaraq, güzəşt və razılıq əsasında ümumqəbul edilə bilən nəticəni təmin etməlidirlər. Mübahisənin subyektləri tərəfindən müvafiq şərtlərə və tələblərə riayət edilməsi əksər hallarda müsbət nəticələrlə müşayiət olunur. Əgər danışıqlar prosesində beynəlxalq iqtisadi mübahisənin subyektləri müəyyən razılığa gələ bilməsələr və beynəlxalq iqtisadi mübahisəni aradan qaldırmaq mümkün olmazsa bu halda beynəlxalq mübahisələrin həlli sistemində digər mexanizmə müraciət edilməlidir.
Müvafiq sistemdə növbəti mərhələni təşkil edən xeyirxah xidmətlərin beynəlxalq hüquqda müdafiəsi XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində qəbul edilən Haaqa Konvensiyalarına təsadüf etsə də, məsələyə daha ciddi münasibət XX əsrin 30-40-cı illəri üçün xaraqterikdir. Xeyirxah xidmətlərin prosedurunun beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi Xeyirxah xidmətlər haqqında 1936-cı il və Mübahisələrin dinc vasitələrlə tənzimlənməsi haqqında 1948-ci il tarixli Amerika Müqavilələrində öz əksini tapmışdı. Xeyirxah xidmətlərin təklif edilməsi dövlətlərdən xeyirxah xidmətlərin tətbiqini və ya ondan imtinanın obyektiv və subyektiv faktorlarını nəzərə almağı tələb edir. Xeyirxah xidmətlər, adətən tərəflərdən biri və ya hər ikisi yaranan mübahisə ilə bağlı danışıqlara başlamaq istəmədikdə, mübahisə edən tərəflərin birbaşa danışıqları nəticəsis qaldıqda, tərəflərin digər tənzimetmə vasitələrinə müraciət etməsi də nəticə vermədikdə tətbiq edilir. Xeyirxah xidmətlərin başlanması üçün əsas ya mübahisə tərəflərinin üçüncü dövlətlərə müraciəti (xahiş edən xeyirxah xidmətlər), ya da mübahisəyə birbaşa aidiyyatı olmayan üçüncü tərəfin öz fəaliyətini təşkil etməsi (təklif edilən xeyirxah xidmətlər) nəticəsində ola bilər. Xeyirxah xidmətləri həyata keçirən dövlətlər - birbaşa danışıqların başlanmasından sonra mübahisə tərəfləri arasında əlaqələndirici funksiyanı; - beynəlxalq mübahisənin tərəfləri arasında birbaşa əlaqənin qurulmasını təmin edirlər. Xeyirxah xidmətlər zamanı üçüncü dövlətlərin fəaliyyəti beynəlxalq mübahisələrin tərəfləri arasında birbaşa əlaqə yaratmaq yolu ilə onları bir-birinin mövqeyi ilə tanış etməyə və yaxınlaşmaya yönəlir. Beynəlxalq mübahisələrin dinc vasitələrlə tənzimlənməsi haqqında Haqa konvensiyasının 6-cı maddəsində qeyd edilir ki, xeyirxah və vasitəçilik xidmətini göstərən dövlətlərin təklifləri hər bir halda məsləhət xaraqteri daşıyır. 430. Hüquqi təbiətinə görə xeyirxah xidmətlər institutu beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həllinin beynəlxalq hüquqi vasitələrindən vasitəçilik institutu ilə sıx bağlıdır. Uzun müddət praktikada və doktirinada bu institutlar arasında sərhəd də qoyulmamışdır. Sonralar isə beynəlxalq hüququn bu sahəsi üzrə tədqiqat aparan alimlərdən İ.Blyinçli. A. Bulmerink, A. Rıvye, F.Martene xeyirxah xidmətlər və vasitəçiliyi müstəqil beynəlxalq hüquq institutları kimi fərqləndirilmiş, onlar arasındakı fərq kimi üçüncü dövlətlərin mübahisəsinin həllinə təsir imkanlarını qeyd etmişlər. Vasitəçilik xeyirxah xidmətlərdən yaranma səbəbinə, vasitəçi dövlətlərin hüquq və vəzifələrinə, mediasiyanın son məqsədlərinə görə fərqlənir. Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik bütün oxşar xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həllinin müstəqil beynəlxalq hüquqi mexanizmləridir. Vasitəçilik xeyirxah xidmətlərdən fərqli olaraq nəinki vasitəçi olan dövlətlər üçün, həm də beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tərəfləri olan dövlətlər üçün müəyyən hüquqi nəticələr doğurur. 431. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həllinin hüquqi mexanizmi kimi vasitəçilik institutu danışıqlar institutundan sonra beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsinin daha öncə formalaşdırlan üsullarından biridir. Ilk olaraq Qədim Romada (jus feciale, recuperatorum), Yunanıstanda (prokeseniya) meydana gəlmişdir. Tərəflərin razılığı əsasında mübahisənin vasitəçi ilə həlli Homerin “İliada” əsərinə təsadüf edir. Vasitəçilik tədricən beynəlxalq ticarət münasibətlərinin genişlənməsilə beynəlxalq hüququn müstəqil institutuna transformasiya olunur. Vasitəçilik institutunun proseduru Beynəlxalq toqquşmaların dinc vasitələrlə həlli haqqında 1907-ci il Haaqa Konvensiyasında, Mübahisələrin dinc vasitələrlə tənzimlənməsi haqqında 1948-ci il Amerika Müqaviləsində və s. sazişlərdə əks olunub. Mahiyyətinə görə vasitəçilik institutu dövlətlərarası beynəlxalq konfiliktlərin diplomatik tənzimetmə forması kimi geniş mənada danışıqların spesifik növlərindən biri sayılır. Beynəlxalq arbitraj və beynəlxalq məhkəmədən fərqli olaraq vasitəçilik və birbaşa danışıqların mexanizmi ciddi qaydalarla müəyyən edilmiş prosedurlara əsaslanmır. Yalnız danışıqların iştirakçılarının hüquq və maraqlarına qarşılıqlı hörmət edilməsi nəzərdə tutulur. Bu da müvafiq mexanizmlərin səmərəliliyini azaldır. Lakin arbitraj və məhkəmədən fərqli və üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bu halda mübahisə tərəflərin razılıq əldə etməsi ehtimalı gələcəkdə onların qarşılıqlı əlaqələrinin dostluq-tərəfdaşlıq səviyyəsində davam etməsinə təminat verir. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin nizamlanması üçün mübahisə edən tərəflər arasında danışıqların başlanması çox vaxt onların vasitəçi və ya xeyirxah xidmətlər funksiyasını yerinə yetirən dövlətlər dostluq münasibətlərinin sahəsində mümkün olur. Əgər danışıqlarda beynəlxalq iqtisadi mübahisənin tərəfləri özləri beynəlxalq iqtisadi mübahisəni nizamlamağa səy göstərirlərsə, vasitəçilik prosesində isə bu məsələ ilə bağlı üçüncü dövlətlər və ya beynəlxalq təşkilatlar da onlara yardım edirlər. Başqa sözlə, əgər birbaşa danışıqlar zamanı beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin iştirakçıları müvafiq hüquq və vəzifələr daşıyırlarsa, vasitəçilik zamanı həmin hüquq və vəzifələr üçüncü dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlarında üzərinə düşür. Qeyd etdiyimiz kimi, dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həlli prosesində vasitəçilik və danışıqlar bir biri ilə sıx sürətdə bağlıdırlar. Bir qayda olaraq tərəflərin birbaşa danışıqları müvəffəqiyyətsizliyə uöradıqda və ya birbaşa danışıqlar aparmaq mümkün olmadıqda birgə razılıq əsasında üçüncü dövlətlərə və ya beynəlxalq təşkilatlara yardım üçün müraciət edilir. Əgər vasitəçilik beynəlxalq iqtisadi mübahisəyə aidiyyatı olmayan üçüncü dövlət tərəfindən təklif edilirsə, onda həmin dövlətin beynəlxalq iqtisadi mübahisənin tənzimlənməsində vasitəçi kimi çıxış etməsi üçün hər iki tərəfin razılığı lazımdır. Danışıqlar prosesində vasitəçi fəal və mərkəzi subyekti kimi kifayət qədər geniş hüquqlara malik olur. Beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsi haqqında Haaqa Konvensiyasının 4-cü maddəsinə uyğun olaraq, vasitəçinin vəzifəsi mübahisə edən dövlətlər arasında meydana çıxan qarşılıqlı iddiaların razılaşdırılmasına nail olmaqdır. Vasitəçi danışıqlar prosesində iştirak etmək, mübahisə tərəflərinin bəzən qəti görüntü yaradan və qəbul edilə bilməyən tələblərini yumuşaltmaq, tərəfləri barışdırmaq üçün sərbəst təkliflər vermək, əksər hallarda danışıqlar aparmaq funksiyasına malik olur. Müvafiq missiya eyni zamanda vasitəçinin üzərinə beynəlxalq hüquq normalarına şərtsiz əməl etmək, beynəlxalq iqtisadi mübahisənin tərəfləri arasında danışıqlar prosesinin uğurla nəticələnməsi üçün onlara bütün qanuni vasitələrdən istifadə edərək kömək etmək; hər hansı şantaj hərəkətlərinin edilməsinə yol verməmək, qayda-qanuna riayət etmək, beynəlxalq iqtisadi mübahisənin bir tərəfinin digər tərəfə zərər vurmasının qarşısını almaq, mübahisə edən tərəflərin suveren hüquqlarına, şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək, daxili işlərinə qarışmamaq kimi bir sıra öhdəliklər qoyur. Əgər vasitəçi beynəlxalq iqtisadi mübahisənin tərəflərindən hər hansı birinə xüsusi rəğbət bəsləyirsə, digər tərəfin həmin vasitəçinin xidmətlərindən imtina etmək hüququ var. Eyni zamanda beynəlxalq hüquq nöqteyi nəzərindən müvafiq subyekt vasitəçi olmaq hüququnu itirir. Təbii ki, etimad qarşılıqlı olmalıdır və tərəflər əgər həqiqətən mübahisənin həll olunmasını istəyirsə, vasitəçiyə öz funksiyasını həyata keçirmək üçün fəal kömək göstərilməlidir. Beynəlxalq iqtisadi mübahisənin tənzimlənməsi prosesində tərəflər vasitəçiliyə öz funksiyalarını həyata keçirmək üçün şərait yaratmaq, vasitəçinin şərəf və ləyaqətinə, suveren hüquqlarına zərbə vura biləcək hərəkətlərdən çəkinmək, qabaqcadan qəbul edilə bilməyən tələb və pritenziyalar irəli sürməmək kimi öhdəliklər daşıyırlar. Dövlətlərarası praktika vasitəçiliyin kifayət qədər effektivliyini sübut etsə də, onun məcburi hüquqi qüvvə kəsb etməməsi beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin nizamlanmasında daha ciddi mexanizmlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Təhqiqatın əsas vəzifəsi beynəlxalq mübahisəyə səbəb olan faktiki halların vicdanla müəyyən edilməsi və araşdırılmasından ibarətdir. Beynəlxalq təhqiqat prosedurunun təkminləşdirilməsi II Haaqa Konvensiyasına təsadüf edir. Konfrans tərəfindən qəbul edilmiş Beynəlxalq toqquşmaların dinc vasitələrlə həlli haqqında Konvensiyada təhqiqat komissiyaları haqqında bölmə kifayət qədər dəyişikliklərə uğramış və təkmilləşdirilmişdir. Beynəlxalq təhqiqat komissiyaları mübahisə edən tərəflər arasında xüsusi saziş əsasında təşkil edilir. Müvafiq saziş ilə təhqiqat obyekti olan faktlar, komissiyanın təşkil edilmə müddəti və qaydası, onun üzvlərinin səlahiyyət dairəsi müəyyən edilir (m.10). Beynəlxalq mübahisələrin subyekti olan dövlətlər təhqiqat komissiyasında onun maraqlarını müdafiə etmək üçün öz agentlərini, məsləhətçilərini və vəkillərini təyin edə bilərlər. Tərəflər faktiki halların araşdırılması və onlara düzgün qiymət verilməsi məqsədilə bütün vasitələri təhqiqat komissiyasına təqdim etməyi öhdələrinə götürürlər. BMT Nizamnaməsi beynəlxalq mübahisələrin dinc həllinin beynəlxalq hüquqi vasitələri kimi təhqiqat prosedurunun da effektivliyinin artırılması üçün normativ baza rolunda çıxış edir. BMT Nizamnaməsinin 33-cü maddəsinin 1-ci bəndində dinc vasitələrin sistemində, 1963-cü il BMT Baş məclisinin faktların müəyyən edilməsi məsələləri haqqında Qətnaməsində, 1970-ci il “Prinsipləri” Bəyannaməsində, Beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi haqqında 1970-ci il Bəyannaməsində, eləcə də bir sıra ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələrdə təhqiqat proseduru əks olunmuşdur. 433. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla həllinin növbəti beynəlxalq hüquqi vasitəsi beynəlxalq barışıq prosedurudur. Beynəlxalq barışıq proseduru beynəlxalq mübahisənin tərəfi olan dövlətlərin paritet əsaslarla formalaşdırdığı, tərkibində üçüncü dövlətlərin də iştirak etdiyi və əsas məqsədi beynəlxalq hüququn prinsip və normaları əsasında, dövlətlərin qarşılıqlı maraqlarını nəzərə alaraq müqavlə layihəsini tətbiq etmək və tərəflərə təqdim etməkdən ibarət olan beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsi institutudur. Barışıq prosedurunun əsas fəaliyyət forması mübahisələrlə barışdırma komissiyalarında baxılmasıdır. Universal səviyyədə Millətlər Liqasının 1928-ci il Qətnaməsi ilə qəbul edilən Beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsi haqqında ümumi Aktda əks olunmuşdur. Ümumi Aktda barışıq komissiyasının təyin edilmə müddəti və qaydası, komissiyaya mübahisənin təqdim edilmə qaydası, barış prosesinin əsas hüquqları, komissiyanın məqsədi və mübahisə edən tərəflərə müvafiq təkliflərin çatdırılması qaydası əks olunmuşdur. Barış proseduru beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsinin beynəlxalq hüquqi vasitələri sisteminin tərkib hissəsi kimi, BMT Nizamnaməsində və müxtəlif çoxtərəfli və ikitərəfli müqavilələrdə təsbit olunmuşdur. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsinin beynəlxalq hüquqi vasitələrindən biri kimi baış proseduru bir sıra xüsusiyyətlərinə görə digər vasitələrdən fərqlənir. Barış proseduru tərəflər arasında birbaşa əlaqə vasitəsi olan xeyirxah xidmətlərdən onunla fərqlənir ki, barış prosesi tərəflərin əlaqə növlərindən biridir. Xeyirxah xidmətlər eyni zamanda tərəflər arasında barışdırma komissiyasının formalaşdırması üçün vasitə ola bilər. Barış proseduru araşdırma proseduru ilə bir çox ortaq xüsusiyyətlərə malikdir. Barış prosedurunun beynəlxalq arbitrajdan fərqi ondan ibarətdir ki, son qərar beynəlxalq iqtisadi mübahisənin iştirakçıların özləri tərəfindən qəbul edilir. Barış proseduru beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həllində əhəmiyyəti baxımından beynəlxalq arbitraj və məhkəmə baxışına yaxınlaşsa da, özünün yumuşaq hüquqi təbiətinə görə ondan geri qalır. Qeyd edilən prosedur və mexanizmlər daha ardıcıl formada beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində təsbit edilməkdədir. Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|