DƏrslik baki 2008 ŞƏRTİ İŞARƏLƏr afesd ­Ərəb iqtisadi və sosial inkişaf Fondu / Arab Fund for Economic

10.4. Beynəlxalq vergi hüququnun mənbələri
386. Digər sahələrdə olduğu kimi, beynəlxalq vergi hüququ da mənbələrin müəyyən bir sisteminə malikdir. Hüququn mənbəyi onun ifadə olunduğu normalar sistemi kimi başa düşülür. Beynəlxalq vergi hüququnun mənbələri dedikdə beynəlxalq vergi münasibətlərini tənzimləyən dövlətdaxili və beynəlxalq hüquqi aktlar başa düşülür. Beynəlxalq vergi hüququnun xaraqterk əlamətlərindən biri də məhz dövlətdaxili qanunvericiliyin beynəlxalq vergi hüququnun mənbələri sırasında olmasıdır. Dövlətdaxili vergi qanunvericiliyi beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə birbaşa təsir qüvvəsinə malik olduğundan beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsini dövlətdaxili qanunvericiliyin rolu olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil.

Dövlətdaxili qanunvericilik səviyyəsində vergi ilə bağlı qəbul olunan əksər aktlarda

beynəlxalq vergi münasibətlərini tənzimləyən normalara rast gəlmək olar. Bu normalar ya konkret vergi münasibətinə dövlətin mövqeyini əks etdirir, ya da yarana biləcək ziddiyyəti aradan qaldırmağa xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik praktikasında əsas yeri 11 iyun 2000-ci ildə qəbul olunmuş Vergi Məcəlləsi təşkil edir. Məcəllə, demək olar ki, vergi hüququ sahəsində əksər məsələləri özündə birləşdirir və tənzimetmədə mərkəzi xaraqter daşıyır.

387. Beynəlxalq vergi münasibətlərinidə yarana biləcək kolliziyaların istisna edilməsində mərkəzi vergi orqanlarının aktları da əhəmiyyətli rola malikdir. Buna misal olaraq AR-in Vergilər Nazirliyinin gəlirlərə və əmlaka görə vergilərə münasibətdə ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında beynəlxalq müqavilələrin icrasına dair prosedur Qaydaları (2006) və s. bu yönümlü aktları hüquq tətbiqetmə prosesi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

388. Şübhəsiz ki, beynəlxalq vergi hüququnun əsas mənbəyi qismində ilk növbədə beynəlxalq normalar çıxış edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərini tənzimləyən beynəlxalq sənədləri müxtəlif adlarla və müxtəlif tənzimetmə obyektinə, subyektlərin dairəsinə, tənzimetmənin metoduna görə fərqləndirmək olar.

Bu sistemdə ilk növbədə ümumi xaraqterli szişlər qeyd edilməlidir. Müvafiq sazişlərdə beynəlxalq münasibətlərin digər sahələri ilə yanaşı, beynəlxalq vergi münasibətlərinə də aid müddəalar movcud olur. Buna nümumə kimi: 1961-ci il Avropa Sosial Xartiyasını; Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşvirəsinin 1975-ci il Helsinki Yekun Aktını; Avropa Birliyinin təsis edilməsi haqqında beynəlxalq sənədlərini; GATT-1947 və ona uyğun qəbul olunan ticarət sazişlərini ğöstərmək olar.

Çoxtərəfli və ikitərəfli beynəlxalq vergi sazişləri beynəlxalq vergi hüququnun mənbələri qismində xüsusi katiqoriya təşkil edirlər. Onlardan beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi sferasında beynəlxalq hüququn əsasını təşkil edən beynəlxalq sazişlər (məsələn, Avropa İttifaqı haqqında 1992-ci il Maastrixt Müqaviləsi; Vergi siyasətinin razılaşdırılmış prinsipləri haqqında MDB iştirakçı-dövlətlərinin hökumətləri arasında bağlanmış 1992-ci il Sazişi, həmçinin universal və regional model Konvensiyalar); ikiqat verginin aradan qaldırılması haqqında sazişlər (məsələn, Əmlak və gəlir vergisinə münasibətdə ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında AR hökuməti ilə RF hökuməti arasında 1997-ci il Saziş və s.); xüsusi sferalı vergi sazişləri (məsələn, Xarici avtomobillərin vergi rejimi haqqında 1931-ci il Cenevrə Konvensiyası; Müəllif mükafatlandırmasından ödənilən ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında çoxtərəfli 1979-cu il Madrit Konvensiyası və s.); vergi imtiyazları haqqında Konvensiyalar (393); vergi məsələləri üzrə inzibati yardım və əməkdaşlıq haqqında sazişlər (məsələn, Vergi məsələlərində qarşılıqlı inzibati yardım haqqında 1988-ci il strasburq – Paris Konvensiyası, MDB iştirakçı dövlətlərinin vergi cinayətləri ilə mübarizədə əməkdaşlıq haqqında Sazişi və s.) qeyd edilə bilər.

Beynəlxalq vergi münasibətlərini tənzim edən müqavilələrin növbəti kateqoriyasını xüsusi xaraqterli məhdud vergi sazişləri, ümumi vergi sazişləri, və qarşılıqlı yardım haqqında sazişlər təşkil edir.

Məhdud vergi sazişləri bu və ya digər növ vergilərlə, konkret vergi ödəyiciləri ilə əlaqədar münasibətləri tənzimləməyə yönəlir. Bu kateqoriya beynəlxalq daşımalar sahəsində ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında sazişlər və s. bu tip müqavilələr aid edilir.

Ümumi vergi sazişlərinə vergiqoymanın bütün aspektlərini əhatə edən beynəlxalq sənədlər daxildir. Bura tövsiyə xaraqterli müqavilələr, nümuməvi müqavilə modelləri aiddir. Beynəlxalq səviyyədə üç model – Avropa, BMT və ABŞ modeli fərqləndirilir.

389. BMT modeli 1979-cu ildə ECOSOC tərəfindən tərtib olunub və inkişafda olan və inkişaf etmiş ölkələr arasında ikiqat vergiqoymanın Model Konvensiyası adlanmaqla analoji müqavilələr üçün nümunə rolunu oynayır. Bir növ avropa modelinə alternativ kimi hazırlanmışdır.

Model Konvensiya 7 fəsil və 29 maddədən ibarətdir. Model Konvensiyada ikiqat vergiqoyma ilə bağlı əsas anlayışlar (m.3), dividentlər (m.10), royaltı (m.12), ikiqat verginin sadəlaəşdirilməsi metodları, o cümlədən vergidən azadetmə (m.23), vergi krediti (m.23B), ayrı-seçkilk etməmək (m.24) və s. kimi məsələlər təsbit edilib.

390. Avropa Modeli 1977-ci ildə Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının gəlir və kapitaldan ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması və onun şərhi haqqında Nümuməvi Konvensiyasına əsaslanır və rezidentlik prinsipinə uyğun olaraq tətbiq olunmuşdur. Avropa İttifaqı dövlətlərinin ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması ilə bağlı müqavilələrində nümunə kimi istifadə olunur.

Müvafiq Təşkilat çərçivəsində Vergi məsələlərində qarşılıqlıinzibati yardımın göstərilməsi haqqında (1981) Nümuməvi Konvensiya; Miras və hədiyyələrdən ikiqat verginin aradan qaldırılması haqqında (1982) Nümuməvi Konvensiya; Gəlir və kapitala vergi qoyulması haqqında (1992) Nümuməvi Konvensiya hazırlanmışdır. Sonuncu Nümuməvi Konvensiya ikiqat vergiqoymanı istisna etməklə yanaşı, həm də vergi ödəmələrindən yayınma hallarına qarşı normaları nəzərdə tutur.

ABŞ modeli 1981-ci ildə ABŞ milli hüququnun ədalətinə uyğun tətbiq olunmuşdur. Bunlardan başqa ATƏT çərçivəsində Vergi məsələləri ilə bağlı qarşılıqlı yardım haqqında Model Müqavilə, Daşınmaz əmlak, miras əmlakı və hədiyyələrdən vergi tutulmaması haqqında 1983-cü il Model Müqaviləsi mövcuddur.

Vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi əksər regional qrumlar üçün xaraqterikdir. 1971-ci ildə and qrupu dövlətləri ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında Nümuməvi Konvensiya qəbul ediblər. Yenə də həmin ildə bir sıra Afrika dövlətlərinin təşəbbüsü ilə ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında çoxtərəfli Saziş imzalanmışdır. Bunun ardınca vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi Ərəb İqtisadi Birliyi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Birliyin üzv-dövlətləri 1973-cü ildə Ərəb vergi Sazişini inmzalamışlar. 1975-ci ildə yenə də Afrika dövlətlərinin ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında çoxtərəfli Sazişi qəbul edilmişdir.

1994-cü ildə Gəlir vergisi haqqında Müqavilə Karib ölkələri Birliyi (CARICOM) çərçivəsində imzalamışdır. Yenə regional sazişlərə misal olaraq, MDB iştirakçı-dövltləri arasında əmtəələrin (iş və xidmətləri) ixracı və idxalı zamanı dolayı vergilərin tutulmasının prinsipləri haqqında 1998-ci il Moskva Sazişi, Avrasiya İqtisadi Birliyinin 2002-ci il Vergi idarəçiliyinin harmonizasiyasının əsas Prinsipləri və s. qeyd edilə bilər.

Postsovet məkanında beynəlxalq vergi münasibətlərinin kompleks formada tənzimlənməsini nəzərdə tutan akt kimi MDB-nin Model vergi Məcəlləsinə diqqət yetirilməlidir. MDB iştirakçı-dövlətlərinin Parlamentlərarası Assambleyası tərəfindən hazırlanan Model vergi Məcəlləsinin ümumi hissəsi 2000-ci ildə, xüsusi hissəsi isə 2002-2003-cü illərdə qəbul edilmişdir. Ümumi vergi sazişlərinin əsas hissəsi ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması üzrə bağlanan ikitərəfli vergi sazişləri aiddir. Tədricən ikitərəfli tənzimetmə tendensiaysı daha da artmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının müasir müqavilə praktikasında bu sazişlərin sayı 20-dən çoxdur.

391. Vergi sahəsində qarşılıqlı inzibati yardım haqqında sazişlərdə əsasən tərəflərin səlahiyyətli orqanları vasitəsilə bu sahədə hüquqi yardım göstərilməsi, informasiyanın ötürülməsi, təhqiqat və təcrübə mübadiləsi üzrə qaydalar əks olunur. Belə sənədlərdən biri kimi Avropa Şurası çərçivəsində 1999-cu ildə qəbul edilən vergi məsələləri üzrə inzibati yardım haqqında strasburq Konvensiyasını qeyd etmək olar.

392. Vergi məsələlərini tənzim edən beynəlxalq sazişlərdən biri də Enerji Xartiyasına Müqavilədri. Enerji Xartiyasına Müqavilənin 21-ci maddəsinin 1-ci hissəsində qeyd edilir ki, bu maddədə nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, müvafiq Müqavilə razılığa gələn tərəflərin vergi tədbirlərinə münasibətdə heç bir hüquq yarada bilməz və ya öhdəlik müəyyən edə bilməz. Həmin maddənin II hissəsində isə enerji resuslarının tranziti məsələlərində vergi məsələlərinin tənzimlənməsi təsbit edilir. Qeyd edilir ki, Müqavilənin 7(3) maddəsi (enerji resuslarının tranzit nəqlinə milli rejimin tətbiqi) gəlir və mənfəət vergisi istisna olmaqla digər vergi tədbirlərinə müəyyən istisnalaral tətbiq edilir. Xüsusən də, ikiqat vergiqoyma haqqında beynəlxalq saziş və konvensiya müddəalarına münasibətdə ümumi norma (lex derogat generali) kimi çıxış edir.

Enerji Xartiyasına Müqavilədə beynəlxalq vergi münasibətləri ilə bağlı digər məsələ xarici investisiya qoyuluşunda verginin ekspropriasiya halına çevrilməməsi və yaxud da vergiqoymanın diskiriminasiya halına çevrilməməsi ilə əlaqədardır. Enerji Xartiyasına Müqavilənin 21(5) maddəsində verginin diskriminasiya yaratdığı hal təsbit edilir. Bununla yanaşı, problemin həlli mexanizmi ifadə edilib. Həmin bənddə ayrı-seçkiliyi istisna edən vergiqoyma məsələsində BMT-nin Model Konvensiyasına deyil, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Gəlir və kapitalından ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında Nümunəvi (Model) Konvensiyasına istinad edilir. Həmin Təşkilatın Model Konvensiyası əsasən inkişaf etmiş dövlətlərin hüquq sisteminə uyğun olduğundan Enerji Xartiyasına Müqavilə çərçivəsində BMT-nin 1979-cu il Model Konvensiyasına, onun ayrı-seçkilik etməmək müddəasına (m.24) istinad edilməsi daha məqbul ola bilərdi.

393. Növbəti kateqoriya sazişlər diplomatik nümayəndəliklərin, ölkə sərhədindən kənarda yerləşən və ya fəaliyyət göstərən dövlət orqanlarının vergilərdən azad edilməsi üzrə ümumi qəbulolunmuş konvensiyalar kimi – 1961-ci il Diplomatik əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasi, 1963-cü il Konsul əlaqələri haqqında Vyana Konvensiyasi,1969-cu il Xüsusi missiyalar haqqında Vyana Konvensiyasi və d. qeyd edilə bilər.

Beynəlxalq təşkilatların vergiyə cəlb olunmasında azad edilməsi haqqında müqavilələr də xüsusi bir kateqoriya təşkil edir. Bura hökumət və qeyri-hökumət təşkilatlarının vergi məsələləri aiddir. Bu qəbildən 1946-cı il BMT-nin immunitet və imtiyazları haqqında Konvensiya, 1947-ci il BMT-nin ixtisaslaşdırılmış orqanlarının immunitet və imtiyazları haqqında Konvensiya və s. qeyd edilə bilər.

394. Vergi məsələlərinin hüquqi tənzimlənməsini yalnız beynəlxalq və dövlətdaxili hüquqla məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Beynəlxalq kontrakt hüququnda vergi münasibətlərindən asılı olaraq xüsusi tənzimetmə modeli-hasilatın pay bölgüsü sazişlərinin (production sharing agreements – PSA) məhz bir adda vergi formasına (mənfəət vergisinə) əsaslanması transmilli hüquq qaydasının “yeniliyidir”. Konssesiya kontraktları üçün xaraqterik olan bütün növ vergilər hasilatın pay bölgüsü sazişlərində hasil edilən məhsulun pay bölgüsünə transformasiya edilməsi, şübhəsiz ki, vergi məsələlərinin daha çevik tənzimlənməsinə xidmət etməklə bərabər, həmçinin ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılmasıda, qanunvericiliyin harmonizasiyasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ikiqat vergiqoymadan yayınma haqqında müqavilələrin təsir dairəsinə düşən vergilərdən əlavə, bu müqavilələrin təsir dairəsinə düşməyən bir çox başqa vergi növləri də mövcuddur. Bura müxtəlif vergi növləri, o cümlədən, dolayı vergiləri birləşdirən gömrük rüsumları, həmçinin müxtəlif növ xüsusi vergilər, habelə bələdiyyə vergiləri, məsələn, şəxsi nəqliyyat vasitələrinə görə yol vergisi, ekologiya vergisi və s. aiddir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Борисов К.Г. К вопросу о формировании международного налого­вого права в международном

общении государств / Московский журнал международного права. 1999. №4

2. Дернберг Р.Л. Международное налогообложение. Москва-Будапешт. 1997.

3. 
   Захарина А.С. Налоговое право Европейского союза: действую­щие директивы ЕС в сфере прямого налогообложения. М. 2006.
   
4. 
   Калинина И.В. О некоторых международных принципах налого­вого администрирования / Налоговед. 2005. №9.
   
5. 
   Кудряшова Е.В. Юрисдикция (суверенитет.) государств и налоговый иммунитет в области косвенного налогообложения / Финан­совое право. 2005. № 1.
   
6. 
   Кучеров И.И. Международное налоговое право / Налоговое право России: Учебник для вузов. Отв. ред. Ю. А. Крохина. М. 2003. с. 582-584
   
7. 
   Меркулов Е.С. Понятие и предмет международного налогового права: спорные вопросы / Право и политика. 2004. №4
   
8. 
   Фомина О.А. Международное налоговое право: понятие, основные принципы / Хозяйство и право. 1995. №5
   

9. 
   Шахмаметьев А.А. Международное налогообложение и международное налоговое право: правовые аспекты взаимосвязи / Финан­совое право. 2006. №3
   
10. 
    Mitchel B. Carroll, Global Perspectives of an International Tax Lawyer / Hicksville, New York, Exposition Press. 1978.
    
11. 
    Morisset J., Pirnia N. How Tax Policy and Incenties Affect Foreign Direct Investment. Л. Review of World Bank. 2001.
    
12. 
    Organization For Economic Cooperation and Development, Draft Double Taxation
    

Convention on Income and Capital: Report of the OECD Fiscal Committee / Paris

1977

13. 
    Roverts S. Essays of International Taxation. Boston. 1994.
    
14. 
    Tanzi V., Zee H. Tax Policy Developing Countries. IMP Economic Issues. 2001. #27. p. 31-38.
    
15. 
    U. N. Model Double Taxation Convention between Industrial and Developing Countries: the OECD. - NY: United Nations, 1980.
    
16. 
    United States Income Tax Convention of September 20. 1996.
    
17. 
    Zemaize D. The principles of international taxation. P. 1993.
    

XI FƏSİL. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ İNTEQRASİY

HÜQUQU
11.1. İqtisadi inteqrasiya və onun beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi mərhələləri

11.2. Avropa İttifaqı

11.3. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

11.4. Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası

11.5. Cənub-şərqi Asiya Dövlətlərinin Assosiasiyası

11.6. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı

11.7. Qara Dəniz Iqtisadi Əməkdaşlığı
11.1. İqtisadi inteqrasiya və onun beynəlxalq hüquqi

tənzimlənməsi mərhələləri

395. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın yüksək forması olaraq, eyni zamanda qloballaşmanın şərti kimi çıxış edir. Qloballaşma prosesində dövlətlərin iqtisad-sosial inkişaf səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir edən faktorlardan biri də dövlətləarası inteqrasiya mexanizmlərinin təsis edilməsidir. Dünya iqtisadiyyatında gedən əhəmiyyətli proseslərdən biri kimi inteqrasiya milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı əlaqəsini möhkəmləndirir və beynəlxalq təsərrüfat həyatının genişləndirilməsini, beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılmış qaydada reqlamentləşdirilməsini təmin edir. Bu obyektiv iqtisadi proses beynəlxalq əmək bölgüsü zərurətindən meydana gəlməklə bütün maddi və qeyri-maddi sahələri, o cümlədən ticarət, xidmət, kapital, işçi qüvvəsini də əhatə etməklə suveren dövlətlərin iqtisadi məkanını təsərrüfat subyektlərinin, şəxslrin fəaliyyəti üçün genişləndirmək məqsədi daşıyır.

396. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın praktik realizəsi onun nəzəri əsaslarının hazırlanmasından keçib. İnteqrasiya prosesinə müxtəlif yanaşma tərzi mövcuddur. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya, bir halda iqtisadi aspektdən qiymətləndirilirsə (P. Şuman, J. Monne, B. Benua, J. Reuff və b.), başqa bir halda, milli imic məsələsi kimi (L. Keohane, P. Robson və b.) qiymətləndirilir. Digər bir halda isə, bu fenomenə iqtisadi təcridolunmadan yayınma halı kimi qiymət verilir. Maraqlı konvensiyalardan biri də inteqrasiya prosesinə sosial stabillik, məşğulluğun yüksəldilməsi meyarı kimi baxılması ilə bağlıdır.

397. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya müəyyən şərtlər daxilində mövcud olur. Həmin şərtlərdən iştirakçı dövlətlərin

- coğrafi, milli (adət-ənənənin, hüquqi-siyasi mədəniyyətin və s. faktorların) yaxınlığı:

- iqtisadi inkişaf səviyyəsinin nisbi uyğunluğu;

- xalqların siyasi iradəsi və s. qeyd edilə bilər.

İnteqrasiya sözünün (latıncadan – integer) hərfi mənası bütövləşmə, ayrı-ayrı fragmentlərdən birləşmə mənasını ifadə edir. İqtisadi baxımdan müxtəlif istehsal faktorlarının sərbəet hərəkətini təmin edəcək ayrı-ayrı dövlətlərin milli iqtisadi məkanının birləşməsidirsə, hüquqi baxımdan vahid beynəlxalq hüquqi məkanın formalaşdırılmasıdır. Iqtisadi inteqrasiya iqtisadi baxımdan vahid əmtəə, xidmət, işçi qüvvəsi bazarının formalaşmasında, üzv-dövlətlərin qarşılıqlı razılığı əsasında müəyyən edilmiş vahid xarici iqtisadi siyasətdə təzahür edirsə, beynəlxalq hüquqi baxımdan üzv-dövlətlərin qanunvericiliyinin unifikasiyasında, müəyyən səlahiyyətlərin dövlətüstü qruma verilməsində təzahür edir. Terminoloji baxımdan ABŞ-ın Marşal planı haqqında (1948) Qanununa (Avropanın inteqrasiyası (m.102)) təsadüf etsə də, inteqrasiya daha erkən vaxtlarda təsis edilmiş və hüquqi tənzimetmənin subordinasion qaydaya əsaslandığı beynəlxalq təşkilatlarla təzahür etmişdir. Iqtisadi inteqrasiya, bir tərəfdən za saylı xalqların milli xüsusiyyətlərinə, onların assimilyasiyasına təhlükə yaradırsa, digər tərəfdən, sərhədsiz təsərrüfat münasibətləri formalaşdığından istehlakçıların yüksək standartlara uyğun əmtəə, xidmət əldə etməklə əlaqəli seçim hüququ genişlənir, şəxslərin sərbəst hərəkət rejimi təmin edilir.

398. Iqtisadi inteqrasiyanın inkişaf səviyyəsi iqtisadi əməkdaşlığın formasından asılıdır. Inteqrasiya prosesi özünü daha çox regional səviyyədə göstərməkdədir. Buna misal olaraq, Avropa İttifaqını, Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasını (North American Free Trade Area – NAFTA), Asiyada Cənubi-Şərqi Asiya dövlətlərinin Assosiasiyasını (Association of South East Asian Nations – ASEAN) göstərmək olar. Hesab edirik ki, dünya iqtisadi sisteminin bərqərar olması qeyd etdiyimiz üç inteqrasiya qurumunun birləşməsi nəticəsində baş verəcək (A. Pap). Bu istiqamətdə müəyyən addımlar da atılmaqdadır. Buna misal olaraq TRESEKA proqramı, müxtəlif enerji-nəqliyyat dəhlizinin yaradılması qeyd edilə bilər (418).

399. Iqtisadi inteqrasiya özündə müəyyən mərhələləri təsbit edir. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya hüququ sözün tam mənasında inteqrasiyanın beş mərhələsini fərqləndirir. Inteqrasiyanın müəyyən müqavilə-institusional mexanizminə əsaslanan növbəti mərhələləri qeyd edilməlidir:

- Azad ticarət zonası. Bu halda iştirakçılar gömrük tarifləri istisna olmaqla ticarətdə olan məhdudiyyətləri tam və ya qismənaradan qaldırırlar. Kənd təsərrüfatında liberallaşdırma digər sahələrə nisbətdə ləng getsə də, bu sferanın da beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi üzrə tədbirlər genişləndirilir. Bu zaman iqtisadi inteqrasiya imkan verir ki, iştirakçılar qarçılıqlı qaydada hər hansı bir tarif diskriminasiyası olmadan ticarət əqdlərini həyata keçirsinlər. Lakin iştirakçı olmayan üçüncü dövlətlərə münasibətdə hər bir dövlətin müstəqil ticarət siyasəti qalmaqda davam edir. Müvafiq mərhələ Avropa Azad Ticarət Zonası (1994), ASEAN ölkələri (1992) və s. üçün xaraqterik olmuşdur.

- Gömrük ittifaqı. Bu halda daxili gömrük rüsumları ləğv edilir. Bütün daxili tariflər vahid xarici tariflə əvəz edilir. Ittifaqa daxil olmayan dövlətlərdən gətirilən əmtəələrə eyni tarif qiymətləri qoyulur. Gömrük ittifaqına Avropa İttifaqı ilə Türkiyənin (1963) Assosiasiyasını, Ərəb ümumi bazarı (1961) və s. misal göstərilə bilər.

- Ümumi bazar. Bütün tarif və qeyri-tarif maneələrinin ləğvinə əsaslanaraq vahid iqtisadi məkanla şərtlənir, kapitalın, işçi qüvvəsinin, əmtəələrin, xidmətlərin sərbəst hərəkət rejimi təmin edilir. Ümumi bazar iqtisadi inteqrasiya İran körfəzi ərəb dövlətlərinin əməkdaşlıq Şurası (1981), And ümumi Bazaı (1990), Cənub konusunun ümumi Bazarı (MERCOSUR – 1991), Karib Birliyi (CARICOM – 1973) və s. ölkələri tərəfindən təsis edilmişdir.

- İqtisadi ittifaq. Üçüncü dövlətlərə münasibətdə vahid iqtisadi siyasət həyata keçirilir. Beynəlxalq təşkilatlarda və ya beynəlxalq formlarda iqtisadi və sosial məsələlərə dair vahid mövqe və strategiya göstərilir. İqtisadi ittifaq Avropa İttifaqı (1993), 1989-cu ildə təsis edilmiş Ərəb Məqribinin İttifaqı (Əlcazair, Liviya, Mavritaniya, Məraküş, Tunis), 1994-cü ildə təsis edilən Qərbi Afrika İqtisadi və Vaiyuta İttifaqı (Benin, Burkino-Faso, Mali, Niger, Senegal, Toqo) və s. üçün xaraqterikdir.

- Vahid iqtisadi-siyasi məkan. İqtisadi ittifaq üçün xaraqterik olan bütün iqtisadi faktorların sərbəst hərəkət relimi ilə yanaşı dövlətüstü təşkilatı mexanizmlərin yaradılması başa çatır və vahid valyuta dövriyəyə buraxılır. Belə bir bütöv iqtisadi, siyasi, hüquqi inkişaf səviyyəsi, yalnız Avropa İttifaqına məxsusdur. Burada vahid pul kredit sistemi, sosial siyasət, iqtisadi inkişaf strategiyası, vergiqoyma sistemi mövcuddur. Müvafiq hüquq qaydasına görə dövlətüstü orqanın qərarları Ittifaqın bütün üzv-dövlətləri üçün məcburidir.

11.2. Avropa İttifaqı
400. Avropa İttifaqının inteqrasiya prosesi ən təkmil inteqrasiya prosesi olaraq Avropa İttifaqının konfedrativ və hətta bəzi sahələrdə federativ dövlət formasına yaxınlaşdırmışdır. Burada təsərrüfat fəaliyyətinin nizamlanması üçün vahid hüquqi mexanizm mövcuddur. Həmçinin bu məkanda üzv-dövlətlər üçün vahid konstitusiaya, qanunvericilik sistemi qəbul edilməkdədir. Avropa İttifaqı müəyyən tarixi mərhələlərlə formalaşıb. İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropa inteqrasiyasına federalist və konfederativ yanaşma formalaşmışdı. Birinci yanaşmanın tərəfdarları Birləşmiş Avropa İttifaqının yaradılmasını irəli sürdülər. Onların ideyalarına əsasən bütün ictimai həyat inteqrasiya olunmalı, hətta vahid vətəndaşlığın təsisi təklif edilirdi. İkinci yanaşma isə bir qədər məhdud inteqrasiyanı nəzərdə tuturdu. Bu halda inteqrasiyaya üzv-dövlətlərin suverenliyini saxlamaqla dövlətlərarası əməkdaşlığa əsaslanmalı idi. Bu yanaşmanın tərəfdarlarının fikrinə əsasən, hər bir üzv dövlət öz hökumətini, hakimiyyət orqanlarını və silahlı qüvvələrini saxlamaqla, iqtisadi və siyasi atributları ilə birləşmni həyata keçirilməli idi.

401. Avropa inteqrasiyası prosesinin əsası Fransa, Belçika, AFR, Niderland, Lüksemburq və İtaliyanın iştirakı ilə imzalanmış Avropa Kömrük və Polad Birliyinin yaradılması haqqında Paris Müqaviləsinə (1951) təsədüf edir.

Avropa Kömrük və Polad Birliyinin üzvü olan dövlətlər 1957-ci ildə Romada daha iki müqavilə imzalayırlar. Avropa İttifaqı Birliyi haqqında Müqavilə və Atom Enerjisi üzrə Avropa Birliyi Müqaviləsi Avropa İttifaqının əsasını qoyur. Avropa Birliyi haqqında Müqavilə olduqca geniş bir sənəddir. Bu Müqavilə preambuladan, 6 hissədən və 248 maddədən, eyni zamanda 4 Əlavədən ibarətdir.

Avropa İttifaqı Birliyinin başlıca məqsədini ümumi bazarın formalaşdırılmasına nail olmaq təşkil edirdi. Bunun üçün oncədən keçilməli olan məcburi mərhələlər müəyyən edilmişdi. Müqavilənin 8-ci maddəsində qeyd edilir ki, ümumi bazar tədricən, 12 il ərzində formalaşdırılmalıdır. Bu dövr öz növbəsində hər biri 4 ildən ibarət 3 mərhələyə bölünürdü. Hər bir mərhələ üçün həyata keçirilməli olan müəyyən tədbirlər toplusu nəzərdə tutulurdu. Müqavilədə qeyd edilirdi ki, əgər birinci mərhələ üçün qarşıya qoyulan məqsədə çatmağa dair yekdil fikir yoxdursa, bu zaman birinci mərhələnin müddəti avtomatik olaraq daha bir il uzadılmalıdır. Eyni proses digər mərhələlərə də şamil edilirdi.

402. Ümumilikdə isə Avropa İqtisadi Birliyinin formalaşması bir neçə mərhələdən keçmişdir:

- Azad ticarət zonasının yaradılması – üçüncü dövlətlərə münasibətdə gömrük və ticarət siyasətində müstəqilliyi saxlamaqla, üzv-dövlətlər arasında, ticarətdə olan gömrük ödəmələri, kvota və digər məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması (1957-1968);

- Gömrük İttifaqının yaradılması – vahid gömrük tarifinin qəbulu ilə müstəqil ticarət və gömrük siyasətindən vahid gömrük tarifinə keçirilməsi, üçüncü dövlətlərə münasibətdə vahid ticarət siyasətinin müəyyən edilməsi (1968-1986);

- Vahid daxili bazarın yaradılması – işçi qüvvəsinin kapitalın və xidmətlərin azad dövriyyəsi üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi (1986-1993);

- İqtisadi ittifaqın təsis edilməsi – kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, həmçinin daha çox müdafiə zərurəti duyan sahələr üzrə vahid qanunvericilik mexanizminin formalaşdırılması və müvafiq dövlətüstü nəzarət sisteminin bərqərar edilməsi (1993-2002);

- Valyuta ittifaqının yaradılması – Avropa İttifaqının vahid valyuta və maliyə sisteminin bərqərar edilməsi, milli pul vahidlərinin 2002-ci ildən avro ilə əvəz edilməsi ilə hüquqi baxımdan analoqu olmayan regional qrum formalaşdırılır.

Beləliklə, Avropa İqtisadi Birliyinin layihəsi özündə həm federalis (gömrük, iqtisadi və valyuta ittifaqı), həm də konfederalis elementlərinin ünsürlərini (ağır ticarət zonasını, vahid daxili bazarı) əks etdirirdi.

Roma Müqaviləsinin ilk 6 üzvünün məqsədi – ticarətdə maneələrin qaldırılması, daha sıx əməkdaşlığa aparan prosesin təşkil olunması və üzv dövlətlərin iqtisadi siyasətlərinin mütərrəqi yaxınlaşması üçün müvafiq hüquqi qaydaların genişləndirilmsi olmuşdur.

403. Avropa İqtisadi Birliyi haqqında Müqavilə ilk növbədə, ümumi bazarla bağlı məsələləri tənzimləyirdi. Avropa İqtisadi Birliyinin başlıca istiqamətləri aşağıdakılar olmuşdur:

- ümumi bazarın fəaliyyət göstərməsi üçün üzv-dövlətlərin qanunvericiklərinin yaxınlaşdırılması;

- üzv-dövlətlər arasında malların ixrac və idxal edilməsində gömrük yığımlarının aradan götürülməsi;

- ümumi gömrük tarifinin və üçüncü dövlətlərə münasibətdə ümumi ticarət siyasətinin həyata keçirilməsi;

- üzv-dövlətlər arasında malların, xidmətlərin və kapitalın azad dövriyyəsinə maneə törədən halların aradan qaldırılması;

- kənd təsərrüfatı sahəsində ümumi siyasətin yeridilməsi;

- subsidiya və proteksionizm üzrə qanunvericiliyin formalaşdırılması;

- nəqliyyat sahəsində ümumi siyasətin formalaşdırılması;

- ümumi bazarda rəqabət qaydalarının pozulmasının qarşısının alınması;

- üzv-dövlətlərdə iqtisadi siyasətin razılaşdırılması tədiyyə balansında bərabərsizliyin aradan qaldırılması;

- Avropa İnvestisiya Bankının təsis edilməsi.

Avropa İttifaqı üçün bu gün də mürəkkəb məsələ kimi diqqəti cəlb edən yeni üzvlük msələsi o dövürdə də problemli olmuşdur. Avropa İqtisadi Birliyinin 237-ci maddəsinə əsasən yeni üzvün qəbul edilməsi üçün Birliyin bütün üzvlərinin razılığı olmalıdır. Bu məsələdə daha çox fəallıq edən Fransa olmuşdur. Fransa üç dəfə (1958, 1963 və 1967) Böyük Britaniyanın “Ümumi bazara” daxil olmasının əleyhinə səs vermişdir.

Birlikdən kənarda qalan dövlətlər “altılığın” inteqrasiyası ilə bağlı narahatlıq keçirməyə bilməzdilər. 50-ci illərin ortalarında Böyük Britaniya azad ticarət zonasının yaradılması ilə bağlı təkliflə çıxış edir. Azad ticarət aonasında üzv-dövlətlər arasında sərhəd olmamalı, dövlətlər iqtisadi, eyni zamanda kənd təsərrüfatı siyasətinin qarşılıqlı anlaşma ilə razılaşdırmalı və bu zaman dövlətlərin suverenliyi məhdudlaşdırılmayacaqdı. Böyük Britaniya Skandinaviya ölkələrinin (Danimarka, Norveç, İsveç) və eyni zamanda Avropanın 2 neytiral dövləti olan – Avstriya və İsveçrənin razılığını almağa müvəffəq olur.

404. Avropa İqtisadi Birliyinə alternativ olaraq 1960-cı ildə Avropa Azad Ticarət Assosiasiya yaradılır. Bu birliyə Avstriya, Böyük britaniya, Danimarka, Norveç, Portuqaliya, İsveç, İsveçrə daxil olur. Təşkilat çərçivəsində inteqrasiya azad ticarət zonasının qurulması ilə məhdudlaşdırırdı. Lakin Avropa İqtisadi Birliyi uğurla inkişaf etdiyi üçün Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasının üzvləri tədricən Avropa İqtisadi Birliyinə keçməyə başlayırlar. 1965-ci ildə Brussel Müqaviləsilə Avropa İqtisadi Birliyində üç Birliyin vahid orqanı təsis edilir və 1968-ci ildə Gömrük İttifaqının yaradılması prosesi başa çatır.

1971-ci ildə Lüksemburq Müqaviləsinə görə əsas məsələlər üzrə qərarların ümumi razılıq əsasında qəbul edilməsi haqqında razılığa gəlinir. 1986-cı ildə Vahid Avropa Aktının qəbul edilməsi 1993-cü il kimi ümumi bazarın yaradılması və siyasi sturukturların formalaşdırılması məqsədi müəyyən edilir. Vahid Avropa Aktı Avropa inteqrasiyasında yeni bir mərhələlərin başlanğıcını qoyur. Avropa Ittifaqının movcud Birlik əsasında yaradılması və Avropa Birliyi çərçivəsində iqtisadi, valyuta, sosial-siyasi, sosial-iqtisadi, ərtaf mühitin qorunması və xarici siyasət sahəsində Avropa əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulurdu.

405. Vahid Avropa Aktında başlıca müddəalar birləşmə prosesinin davamı kimi göstərilirdi və burada Nazirlər Şurasında səsvermə zamanı səs çoxluğu prinsipinin genişləndirilməsi və ayrı-ayrı hökumət üzvlərinin veto qoymaq hüququnun məhdudlaşdırılması üzrə müddəalar da təsbit edilmişdir. Biriliyin həm institusion, həm də hüquqi sisteminin islahata ehtiyacı olduğundan Vahid Avropa Aktı da özlüyündə keçid xaraqteri daşıyırdı və gələcəkdə hüquqi baza qismində çıxış edə bilməzdi. Məhz buna görə də, bu akt üzv-dövlətlər tərəfindən birmənalı olaraq dəyərləndirilmirdi. Təxirəsalınmaz işlər sırasında vahid valyutanın təsis edilməsi, iqtisadi və valyuta ittifaqı mexanizminin inkişafına və vahid sosial siyasətin yeridilməsinə dair yeni normativ hüquqi aktların qəbul edilməsi, üzv-dövlətlərin hüquqi siyasətlərinin daha da yaxınlaşdırılması daxil edilir.

1990-cı ildə Şengen Sazişin bağlanması ilə 1993-cü ildən şəxslərin, yüklərin, kapitalın sərbəst hərəkəti təmin edilir.

406. Yeniləşmiş inteqrasiyanı isə Maastrixt Müqaviləsi təmin edir. Bu müqavilənin rəsmi adı - Avropa İttifaqı haqqında Müqavilələrdir, lakin imzalandığı məkanı nəzərə alaraq bu müqaviləni Maastrix Sazişi kimi adlandırırlar. Avropa İttifaqı haqqında Müqavilələ, Vahid Avropa Aktının davamı hesab edilə bilərdi. 1992-ci ildə Maastrixdə (Niderland) Avropa İttifaqı haqqında Sazişin imzalanması Avropa Birliyinə yeni rəsmi ad Avropa İttifaqı verməklə yanaşı Vahid Avropa Aktında qeyd olunan məqsədlər qanunvericilik qaydasında daha da möhkəmlənirilir. Olduqca geniş məsələləri əks etdirən bir sənəd olaraq hüquqi nöqteyi-nəzərdən, üzv-dövlətlər arasında mövcud olan davranış qaydalarını tənzimləyir. Müqavilə 7 bölmədən ibarətdir. Maastrixt Sazişində 17 Protokol və 33 Bəyannamə və bir Razılaşma daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, Maastrixt Sazişi, beynəlxalq hüquqi baxımdan kifayət qədər mürəkkəb sənəddir. Onun bəzi müddəalarının təfsiri zamanı Paris və Roma təsis aktlarına istinad edilir.

Maastrixt Sazişi nə 1951-ci il Paris, nə də 1957-ci il Roma Sazişlərini əvəz etmir. Bu münasibət eynilə 1987-ci il Vahid Avropa haqqında Aktda da aiddir. Maastrixt Sazişi formal olaraq yeni sturuktur yaradır və eyni zamanda təsis aktlarına əlavələr və dəyişikliklər edir.

Maastrixt Sazişi Avropada inteqrasiyanın genişlənməsində böyük rol oynamışdır. Bu Sazişlə milli vətəndaşlıqla paralel ümumi vətəndaşlıq təsis edilmiş, İttifaqın birgə xarici siyasətinin həyata keçirilməsi, təhlükəsizliyin təmin edilməsi və s. məsələlər təsbit edilir. Maastrixt Sazişi mərkəzi hakimiyyətə həvalə edilməli olan xüsusi funksiyalar müəyyən etməmişdir.

Müqavilə özlüyündə inteqrasiya prosesinin dinamik konsepsiyasını əks etdirir. Roma Müqaviləsindən baəlayaraq, Qərbi Avropa ölkələriarasında və ümumilikdə İttifqın daxilində əməkdaşlığın səviyyəsi xeyli artmışdır. Dörd istiqamtdə - sənaye mallarının, xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin azad hərəkəti təmin edilmişdir. Eyni zamanda ticarətdə qeyri-tarif maneələrinin müddəti uzadılmışdır. Kənd təsərrüfatı mərkəzləşmiş şəkildə tənzimlənəcək iqtisadiyyatdan, daha çox siyasi müzakirə predmeti olaraq qalmaqdadır.

Maastrixt Sazişində Avropa İttifaqının əsas funksiyaları birbaşa göstərilməsə də, İttifaqın başlıca məqsədlərinin araşdırılması zamanı onun funksiyaları haqqında təəssürat yaratmaq mümkündür. Müvafiq funksiyalara:

• 
  İttifaqın daxilində, iqtisadi və sosial tərəqqinin davamlı inkişafını təmin etmək;
  
• 
  ümumi xarici siyasət və ümumi təhlükəsizlik siyasətini həyata keçirmək;
  
• 
  Ittifaqda vahid vətəndaşlığı təmin etmək, üzv-dövlətlərin vətəndaşlarının maraq və
  

hüquqlarının müdafiəsini gücləndirmək;

• 
  daxili işlər və ədalət mühakiməsi sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək və s.
  

aiddir.

407. 1957-ci ildə Roma müqaviləsində valyuta münasibətləri sahəsində əməkdaşlıq haqqında məhdud qeyd-şərt olmuşdur. Iqtisadi və valyuta sahəsinin yaradılması haqqında ilk dəfə ideya yalnız 60-cı illərin sonu üçün irəli sürülmüşdür.

Iqtisadi və Valyuta İttifaqının yaradılması üç mərhələdə həyata keçirilmiş və tədricən milli pul vahidləri avro ilə əvəz olunmuşdur.

1997-ci il Amesterdam Müqaviləsi ilə Ümumi Xarici Siyasət və Təhlükəsizliyin həyata keçirilmə mexanizmi genişləndirilir. Şengen Sazişi isə əsaslı şəkildə bir sıra məsələləri yeni səviyyəyə qaldırır. Məsələn, üçüncü dövlətdən gələn şəxslərin statusu dəqiqləşir, onlar üçün uzunmüddətli və qısamüddətli vizalar müəyyən edilir. İttifaqın tərkibində hərəkət etmək və yaşamaq şərtləri müəyyənləşdirilir.

408. Avropa İttifaqı çərçivəsində xüsusi diqqət yetirilən məsələlərdən biri də qeyd etdiyimiz kimi kapital qoyuluşu və investorların statusu ilə bağlı olmuşdur (212).