i i
"h-ulo catmaq iiciin zoruri
olan yol vo vasitolor tamamilo ■uşünülmüşsə, bu halda iş vo ya omol tam dork
edilmiş olur. Bezon Мог moqsodin, istorso do ona çatmaq iiciin zoruri olan yol
vo kaitolorin dorkedilmo soviyyosi nisboton tutqun, kifayot qodor ■nlaşılmaz da
ola bilor. Bu cohot işin icrasina ciddi tosir gostorir. iMolumdur ki, aydin moqsod
böyük encrji doğura bilor. Odur ki, ■nqsod aydınlığı hor bir işi, foaliyyoti
xarakterizo edorkon beyiik Inborn iyyet kosb cdir. Bu о demokdir ki, insanin hor
bir işi, Jpıliyyoti şiiurlu moqsodlo bağlıdır. İşin, foaliyyotin müəyyən nıoı|sədle
bağlılığı m ə q s ə d g ü d m ə anlayışında özünü daha aydin biiruzo verir.
Moqsədgüdmənin mahiyyotini diizgiin başa düşmək üçiin onun •o/i oxşar
anlayışlarla iimumi vo forqli cəhotlorini ayird etmok kracibdir. Anlayışın kökü
məqsəddir. Meqsedin psixoloji inıızmununa nələr daxildir? Moqsod insan
foaliyyotinin yönəlmiş hduğu nəticənin dork olunmuş surotidir. Başqa sözlə,
məqsəd
395
psixi hadisədir, əməl, yaxud fəaliyyətin nəticəsinin arzu olu obyektiv surotidir
(burada subyektivliyi hom fordi, aynca bir şəxı, moxsus olan, hom do ideal surot
mənasında başa düşmok olar. Moqsodin fordi vo qrup halinda olmasi da bu
cəhotlo bağlıdırjl Psixologiyada moqsod bir песо monada işlənir.
Moqsədgüdmə ilo olaqodar olaraq onun bir monasi diqqoti daha çox colb
edir. Bu da moqsodin omol vo foaliyyotin faydah, ohomiyyotli noticosini
qabaqcadan aydin dork etmoklo bagh olan cohotdir. Mohz homin cohot insanin
davranışını bütövlükW ohomiyyotli nəticəyə nail olmağa yönəldir vo soforbor
edir. Bu monada moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi vo ya moqsodin omolo
golmosi anlayışından da forqlonir. Moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi
prosesinin noticosi kimi çıxış cdir.
Moqsodin omolo golmosi insan foaliyyotindo yeni moqsodlorin yaranmasi
prosesidir. Bu, qeyri-ixtiyari vo ya ixtiyari ola bilor. Onun öziinün bir sira
omologolmo mexanizmlori vardir. Bir halda moqsod konardan alinir, qobul edilir
vo fordi moqsodo cevrilir. Yoni konardan verilon tolob şəxsin moqsodino
cevrilir. Digor halda bir neçə tələbdon biri seçilir, bozon do motiv dork edilorkon
motiv - moqsodo cevrilir; omolin, işin ayn-ayn olavo noticolori do moqsodo
cevrilo bilor. Bunlann hamisi sanki moqsodgiidmo iiciin zomin yaradir.
Moqsodin yaranmasi (hom funksional, hom do tarixi planda) miirokkob proses
olub omolm, işin vo ya foaliyyotin ilk təhrikcdicilərinin baş qaldıraraq, ınkişai
edərək, aydin dork olunaraq konkret obyekto, onun ideal surotini çevrilməsi ilo
əlaqədardır. Moqsodgiidmo iso artiq aydin tosovviir olunan, ideal şokildə
beyindo hazir olan nətieoyə çatmaq, ona nail olmaqla bağlıdır. Demoli,
moqsodgiidmo moqsodin öziiııim yaranmasi, konkrctləşməsi prosesi sayosindo
formalasir. foaliyyotin sonraki gcdişinə tosir gostorir. Moqsodgiidmo prosesini
iimumon
foaliyyoti
qabaqlamaq,
önləmok
kimi
deyil,
onu
l a y i h ə l ə ş d i r t n ə , p l a n l a ş d ı r m a prosesi kimi anlamaq
vacibdir. Burada foaliyyotin noticosi aydin surotdo dork edildiyindon ona
çatmaq, ona nail olmaq məqsədgüdmonin əsafl qayosidir. Ona goro do homin
moqsodo
çatmağın
yol
vaj
vasitələrinin
müəyyonleşdirilməsi
do
məqsodgüdmonin başlıca vəzifəsini təşkil cdir.
Moqsod özü hom layihələşdinnə prosesinin noticosi, hom do layiho kimi
çıxış edir. Foaliyyotin istonilon vahidi, torkib hissosi
396
i s m .
omolin noticosi, omoliyyatlar, motivlor layihələşdirmə %ckti ola bilor.
Çox halda bunlar birləşorok daha geniş planlı Hoqsodgiidmo ilo olaqolonir.
Homin moqsod insan foaliyyotini Вөууөп istiqamətə - qarşıya qoyulan vo aydin
dork edilmiş eqsodi yerino yetirməyə yönəldir. Bu monada moqsodgiidmo işi,
aliyyoti hom do layihələşdirməyi, planlaşdırmağı, nozordo
tut
ulan noticoni oldo
etmok iiçün foaliyyotin, işin icrasının on lemoroli yollanni araşdırmağı da ohato
edir. Yuxanda qeyd fcdildiyi kimi, K. Marks insan omoyinin heyvanlann
instinktiv davranışından (hörümçəyin tor toxumasından, bal ansinin mumdan fan
qayırmasından - yoni oslindo çox miirokkob omoliyyatlardan) forqlondirici
cohotini mohz moqsodin xaraktcrindo görürdü. Yoni: иӨтөк prosesinin sonunda
ahnan notico artiq bu prosesin nvvolindo insanin təsovvüründə, yoni ideal
surotdo mövcud olur. Insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir;
tobiotin vcrdiyi şcydo о öz şüurlu moqsədini do hoyata keçirir, bu moqsod bir
qanun olaraq insan foaliyyotinin iisulunu vo xarakterini miioyyon edir vo insan
öz iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur» (K.Marks).
Deyilonlordon aydin olur ki, moqsodgiidmo noinki moqsodin (obyektin)
konkretloşməsi, aydin dork edilmosi, hom do ona çatmaq yollannin
miioyyonlosdirilmosi, icranın layiholoşdirilməsi, on nohayot, iradi soyin
moqsodo nail olmaq iiciin soforbor edilmosi kimi özünü bünızo verir.
4. Əsas foaliyyot növünün əşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin
inkişafı
İnsan foaliyyoti miirokkob quruluşa malik olduğu kimi bir sira olamotlərə
görə növlərə aynhr. Fordin ontogenetik inkişafında üç başlıca foaliyyot növü
ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti.
Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan
omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki
fılogcnetik inkişafda omok foaliyyoti insanin yaranmasinda holledici rol
oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi əşyavi mozmuna malikdir.
Əmək foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin
on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin
397 olunur. Əmək foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot
növlərinin əsasını təşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdə
inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin
təkmilləşməsi baş verir, otraj gerçəkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni
monimsomaj yollan müxtəlifləşir.
Uşağın foaliyyot növünün doyişilməsi onda psixikanin yen! istiqamətdo
inkişafına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsinda) foaliyyotin təşəkkülü üçün yeni
zomin yaradir. Foaliyyot ill molum olduğu kimi, əvvəla, şüurlu sociyyo daşıyır,
yoni insan
Щ
foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed
qabaqcadan görür.
Foaliyyot hom do ictimai, kollektiv sociyyo daşıyır. Bir qayda olaraq
foaliyyot kollcktivdo vo kollektiv üçün hoyata keeirilir. i)n başlıca cohotlordon
biri odur ki, foaliyyot, xüsusən do onun osafj növü olan omok foaliyyoti omok
alətləri hazirlamaq, ondan istifado etmok, onlan mühafızə etmok vo
tokmilloşdirmoklə olaqədardır. Foaliyyotin əşyavi mozmunu da buradan nəşot
edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş əşyalarla görülən işdir. Uşaq qaşıqla xörok
yeyir, sabunla əlini yuyur, dəsmalla üzünü silir. İnsan əli ılo yaradılan əşyalann
özündə «onlarla nə iş görmok olar» sualına cavab həkk olunmuşdur. Uşaq əşyalar
aləminə tədricən boləd olui bu, filogenezdo çox uzun tarixi proses olduğu kimi
ontogenetik inkişafda da birdən-biro baş vermir. Uşaq əşyalarla tanış olduqca.
onlarla iş gördükcə, buna uyğun olaraq foaliyyotin mozmunu zənginləşir.
Tədricən uşaq cisimlori tutmaq, əlloşdirmok, yoxlamaq sayosindo bilavasito
əşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni əşyalardan öz yerində istifado etmoyo alışır. Bu
daha çox iki yaşdan, ycriməyi, gəzməyi, əşyalara müxtolif təroflərdon yanaşmağı
öyrənmoklə başlayır. Əşyavi foaliyyotin inkişafı ilo uşaqların otraf cisim vo
hadisoloro miinasibotlori doyişilir. Bundan əlavə, onun əşyalar aləminə
bələdləşmək tipi do doyisilir. Uşaq ycni əşyalarla rastlaşarkən: «Bu nədir?» sualı
ilə yanaşı «Bununla no etmok olar?» - suah da meydana çıxır. Həmin sualın
meydana cıxması müvafıq oşyaya daha yaxından bolod olmaq üçün zəmin
yaradir. Elə bil uşağın duyğu və qavrayışlar aləminə yeni bır keyfiyyət əlavə
olunur. Yoni onda oşyanı olduğu kimi oka etdinnəklə yanaşı onun funksional
cohətlərini tapmağa cohd yaranir. Bu da hissi idrakdan montiqi idraka kcçidin
başlanğıcmı
398 kil edir. Əşyalar aləminə maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha
I
oşyalarla
tanış olmaq, onlara bələdləşmək tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak
proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, əşyalarla icra edilon
praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun
idrak seslərinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan
omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird
edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmədiyini müəyyənləşdirir.
Əşyavi foaliyyotin osas mozmunu iimumi bir moqsodo tabe klur. Mosolon, bir
sira cari məsələlor - maşın hissələrini yığmaq, ■lalamaq, onlan nişanlamaq,
ölçmək, dəqiqloşdirmək və s. kimi hlor miioyyon məhsulu tolob olunan
keyfıyyətdə istehsal etmok к
I
il и
iimumi moqsodo tabe olur. İş nisboton sado
cari mosololori etmoyo yönəlmiş olur, lakin iş prosesi əşyalarla icra edilon
amoliyyatlarsiz miimkiin deyildir. Homin omoliyyatlann icrasi bsyalara otrafli
bolod olmağı.. onlann xassolorini diizgiin nozoro almağı tolob edir. Xarrat
pəncərə, qapi, stol vo s. düzəltmək üçün 5igötür-qoy» edir, əməliyyata
başlamazdan ovvol ağacı miixtolif Jwoflordon nozordon kcçirir, onu hansi
istiqamətdə vo no qodor onmaq, cilalamaq lazim goldiyini fikron
müəyyənləşdirir. Moqsodo nail olmaq üçün əməliyyatın xarakterino miivafiq
olaraq lyğunlaşma hərəkətlərini do seçir. Demoli, əşyavi foaliyyot fcrosesindo
cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir.
Əşyavi foaliyyotin mozmununa homin işin moqsodi, iş görülən obyektin
(əşyanın) xassəsi vo iş şəraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindən asih olaraq noinki
işin mozmun vo formasi, icra iisulu, hom do insanin idrak foaliyyoti yeni
keyfiyyot kosb edir. Əgər biz ontogenezdo idrak proseslorinin inkişafına nozor
salsaq, osas foaliyyot növünün mozmun vo formasından asih olaraq onlann
mütəşəkkil, intensiv coroyan etdiyi kimi, bozon do kortobii formada inkişaf
etdiyini görorik. Bu cohoti aydm tosovviir etmok flciin tolim foaliyyotindo
şagirdlərin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi.
Tolim prosesindo şagirdlor ictimai tocriiboni mütoşəkkil, foal lurotdə
monimsoyirlor. Noticodo onlann öz şoxs' tocriibəsi yenidon qurulur. Çünki
maddi vo monovi modoniyyot obyekt-lorindo hokk olunmuş ictimai tocriiboni
mənimsəmək şagirdlərə
399 imkan verir ki, öz şəxsi təcrübələrini qiymətləndirsinlər yenidən qursunlar.
Təlim fəaliyyətinin xüsusi surətdo təşkili i proseslərinin inkişafmda mühüm rol
oynayır. Əlbəttə, p~ ctibarilə fikri fəaliyyət, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in
xüsusi təlim almadan da inkişaf edib təkmilloşə bilor. Çünki əsasını insanın
praktik fəaliyyəti və nitqə yiyələnməsi toşkil Buna görə də hər cür tolim
fəaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca təsir göstəro bilmoz. Odur ki,
inkişafet təlim formasına son dövrlərdə xüsusi fıkir verilir. Bclə fəaliyyəti sadəcə
olaraq informasiyaları monimsoməyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo
yada salmağa müncər bilmoz. Təlim prosesi düzgün təşkil cdildikdo, hətta ki
məktəbyaşh şagirdlordə belə gerçəkliyo nəzori münasibot əı gəlib inkişaf edə
bilor. Bu halda empirik və nəzəri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fərqini
ayırd ctmoyə, təlimin u fetdirici mahiyyətini düzgün başa düşməyə kömok cdir.
Ç onənəvi təlim əsasən cmpirik biliklərin monimsədilməs
:
inkişafetdirici təlim isə
nəzəri biliklərin mənimsədilməs
:
yönəlmişdir. Bu iki bilik mənimsəmə tərzini
müqayisə etd
:
apancı foaliyyətin səmərəli təşkilindən asılı olaraq i proseslərinin
müvəffəqiyyətlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq.
1.
Empirik bilik əşyaların və onlar haqqında olan tosəvvül müqayisə
edilməsi sayəsində onlardakı cyni olan ümumi xassəl aşkar cdir. Nozori bilik iso
əşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibətlorini, rolunu,
vəzifəlorini təhlil ctmok əsasın mcydana çıxır.
2.
Müqayisə
çox
zaman
cisimlərdəki
zahirən
ümumi
xassol
müoyyənləşdirir, bıınun sayəsində müəyyən cisimlor formal olarw oxşar cisimlor
zümrəsino aid cdilir. Halbuki bozon onlar daxilın bir-biri ilə о qədər də bağlı
olmur. Təhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibətləri axtarılır ki, bu
münasibotlər homıı sistemin digər genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün əsas
old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyət kimi çıxış edir.
3. Empirik
bilik
(onun
əsasında
müşahidə
durur)
yalnı.
cisimlərin xarici olamətlərini, xassəlorini oks ctdirir, ona görə d<
bütünlüklo
əyani
təsəvvürlərə
istinad
cdir.
Nozəri
biliklər
i«
əşyalann
dəyişdirilmosi
sayosindo
meydana
goldiyindon
onlarıı
daxili əlaqə vo münasibətlərini oks etdirir. Əşyanı vo ya cism
400
Oozori bilik formasında yada salanda, insan təfəkkürü hissi, əyani İBSOvvürlər
hüdudundan kənara çıxır.
Empirik biliyin konkrctloşdirilmosi hər hansı fonnal sinfə daxil olan
müəyyən illüstrasiyaların, misallann scçilməsindən ibarət olur. Nəzori biliyin
konkrctləşdirilmosi isə onun ümumi Hüsusiyyətlərini, başlıca təzahürlorini
ayırmaq, izah etmək şoklində cərəyan edir.
Deməli, inkişafetdirici təlim yalnız müəyyən biliklor sistemini
menimsəməklə kifayətlənmir, müəyyən «korrclyativ asılılıqlar» qurmaq, onu
təşokkül ctdirmək vasitəsi kimi çıxış cdir. Burada itelimlə əqli inkişaf
cyniləşdirilmir; «təlim» «ictimai təcrübəni monimsomək» kimi izah edilir. Həmin
mənimsəmə proscsi kortəbii, horn də xüsusi məqsəd istiqamətli şəkildə cəroyan
cdə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, təlim proscsində idrak proseslorinin inkişafı
üçün iki başlıca şort var. Əvvəla, m ü ə y y ə n b i l i k l ə r ,
b a c a r ı q l a r s i s t e m i
m ə n i m s o d i l m ə l i , ikincisi,
onları mənimsəməyin osasında duran f i k r i f o a l i y y ə t i n f o r m a
vo • m ə 1 i у у a 11 a r ı n а у i у ə 1 ə n m о к d i г.
İdrak proseslorinin inkişafı şagirdlərin mənimsodiklori fealiyyət növünün
məzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyəti soməroli təşkil edildikdo, ycniyetmə yaşı
dövründə şagirdlərin Итак fəaliyyətində bir sıra kcyfıyyət doyişikliyi omələ gəlir.
Yəni şagirdlər təlim fəaliyyətinin bütün ünsürlərinə yiyələnirlər: özləri öz
qarşılanna təlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymətlondirir, səhvlorini
müəyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak motivləri
təşəkkül edir. Yoni ^agirdlər nəinki tolim foaliyyətinin nəticəsinə, horn də onu
icra ctmək yollanna, qaydalarına istiqamətlənirlər.
İdrak proseslorinin inkişafı, deməli, foaliyyət növündən asılı olduğu kimi,
həmin foaliyyotin песо təşkil edilməsindən, istiqamətləndirilməsindon də asılıdır.
Bu cəhətlər somorəli təşkil cdilərsə, hətta təfəkkürün tipi də dəyişilir. Şagirdlor
cisim vo hadisələrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqələri uaha
ətraflı görməyi vo təhlil etmoyi öyronirlər.
401
157-26
IV н i s s ə
İNSANIN FƏRDİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
XIV FƏSİL İNSANIN CİNS-YAŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
1.
('insin formalaşması prosesində bioloji və sosial a mill.и
Cinsin formalaşması müxtəlif bioloji və sosial amilləil şortlonən mürokkob
prosesdir.
Cinsin formalaşmasında bioloji amillərin rolu nodən ibarotdır? Bəs, bu
prosesdə sosial amillər песө rol oynayır? Onlardai hansının rolu daha çox
müəyyənedici xarakter daşıyır?
Uşağın cinsi inkişafı onun ümumi inkişafının mühüm bil cohotini təşkil cdir,
əslində oğlan və ya qızın doğuldugu günduıı başlayaraq fasilosiz surətdə davam
edir. Lakın o, ıı/ım miiddol spesifik xaraktcr daşımır. Cinsi həvos ancaq
müoyyon ya| dövründən ctibarən fəallaşır. Bunu nəzərə alaraq, oğlan vo qızların
cinsi inkişafı proscsini şərti olaraq iki əsas dövrə bölmək olar.
B i r i n c i d ö v r yeni doğulmuş uşaq yaşından başlayarad
məktəbəqədor yaş, eloco do müoyyon mənada kiçik məktobli yafi dövrünü əhatə
cdir. Bir çox müəlliflər bu dövrü uşaqlıq vo va infantilizim, yaxud ncytral uşaqlıq
dövrü adlandırırlar. Burada həmin adlann iiado etdiyi fizioloji məna ondan
ibarətdir ki, 7j yaşına qədər cinsi yetişkənlik baxımında oğlan vo qı/ların fızikl
inkişafında əsaslı fərq nəzərə сафт1г. Kiçik məktəbli yaşfc dövründə də,
xüsusilə onun əvvollorindo, oğlan vo qı/ların fıziki inkişafında hələ əsaslı fərqlər
müşahidə olunmur.
Lakin birinci dövr neytral xaraktcr daşısa da, uşaqların psixoseksual
inkişafının - qız vo oğlan kimi formalaşmasi prosesinin xüsusiyyətlərini başa
düşmək üçün onun fərqloıı-dirilməsi zoruridir. Çox maraqlıdır ki, birinci dövrdo
uşaqlann oğlan və qız kimi formalaşmaları, başqa sözlo, qı/ vo oğlan, rollarını
mənimsəmələri mahiyyət ctibarilə sosial xaraktcr daşıyır, ətrafdakı adamların
onlara qız və oğlan kimi münasibot bəsləməsj roftar etməsi ilə bağlıdır.
402 k i n c i d ö v r d ə n etibarən isə cinsi yctişmə sürətlənir, xaraktcr
kəsb edir və nisbətən qısa müddət ərzində uşaq nizmi cins cəhətdən
yctkinləşməyə başlayır. Həmin dövr uıni şəkildə cinsi yetişmə dövrü adlanır.
Cinsi yetişmə əsasən yeniyctmə (10-11 yaşından 14-15 yaşına 1өг) yaşına
təsadüf edir, lakin tokcə bu yaş dövrü ilə >hdudlaşmır. Erkən gənclik (15
yaşından 18 yaşına qədər) fının da cinsi yetişmə nöqteyi-nəzərindən öz
xüsusiyyətləri lır. Bu cəhəti nəzəro alsaq, ikinci dövr daxilində üç morhələni
Äqlondirə bilorik. B i r i n c i m o r h ə l ə əsasən 11-13 Han (IV-VI
siniflər), i k i n c i m ə r h ə l ə 14-15 yaşlan MI-VIII sinifler),
ü ç ü n c ü m ə r h ə l ə isə 16-18 yaşları BC-XI siniflər) əhatə edir.
Yeniyctməlik yaşı dövründo oğlan vo qızların fıziki və psixi ■kişafında
müxtəlif keyfıyyət dəyişiklikləri baş verir. ■cniyetmənin sinir sisteminin
funksional vəziyyəti dəyişilir. Beyi-Bpali - şöboləri-qabığın alın sahələri daha
da inkişaf cdir. Qabıq-bliı Iballığın tədricən artması müşahidə olunur. Daxili
sekresiya btifələrinin foaliyyətində do mühüm dəyişikliklər baş vcrir.
Beyin hipotalamus və hipofizin vasitəsilo bütün daxili bkresiya vəzilərinin
işinə nəzarot edir. Onlarıin hasil etdikləri brmonlar - fızioloji cəhətdən aktiv
maddələr qana ifraz olunur. Bemin hormonların təsirilə orqanizmin coşğun fıziki
inkişafı bşlayır, müvafiq üzvlər, eloco do ikinci cinsi əlamotlər - qadın və bi üçün
səciyyəvi olan əlamotlor formalaşır, bu proscsdə cinsi bzilərin hasil etdikləri
hormonlar - androgenlər və ekstrogenlor ■Dsusilə mühüm rol oynayır.
Cinsi yetişmənin birinci mərhələsi üçün aşağıdakılar bciyyəvidir: mərkəzi sinir
sisteminin, hipotalamus və hipofizin bktiviiyi artır, lakin holə cinsi vozilərin
foaliyyətində əsaslı ışikliklər əmələ gəlmir. Cinsi yetişmənin ikinci mərholəsində
spesifık cəhətlər meydana çıxır. Cinsi vəzilər hipotalamus və )fizin aktivlik
dorəcəsinə müvafiq miqdarda cinsi hormonlar I etmoyo başlayır.
Qızlarda qadın cinsi hormonlarının (ckstrogenlərin) təsirilə in ikinci cinsi
əlamətlər inkişaf edir; onlarda mcnustrasiya rü başlayır, tədricən bədənin
konturları yuvarlaqlaşır, dərialtı syrələrdo piy yığınları artır, döş vəziləri
böyüyüb inkişaf cdir
403
Kişi cinsi hormonlarımn (androgenlərin) təsirilo yeniyemıodi xarakterik
əlaməllər yaranır: oğlanların, necə deyorlər, bığ yed tərləyir, sosi dəyişilir, cinsi
mozmunlu röyalarla müsayiət cdıl
.m
polyusiya halları müşahidə olunıır.
Uşaqların boy artımında da mühüm dəyişikliklor nozoro çarpılj Ikinci cinsi
əlamətlərin inkşaf süroti һəг iki cinsdo boy artimiid uyğun golir.
Bədənin uzunluğu ildə
5-8
sm artır. Qızlar I I
12
yaşında dalıı fəal sürətdə
böyüyürlər (bu zaman onlann boyıı ildo hotta
10 мн
arta bilər), oğlanlann
boyunun sürətlə artması
13-14
yaşııuli müşahidə olunur (belə ki, oğlanlar əvvəlcə
boy etibarilə qızlardJ gcri qalırlar,
15
yaşından sonra isə onlan ötürlor). Bodonin
küiloej də sürətlə artır. Qızların çəkisi ildə
4-8
kq, oğlanların çokisi
7-8 кц
artır.
Oğlan və qızlarda müvafiq cinsi əlamətlər inkişaf ctdikcJ onların görkəmi də
dəyişir, başqa sözlə, ycniyctmolor tədrionı zahiri olamətcə kişi və qadına
çevrilmoyo başlayırlar (C'inıl yetişmo təkco bunlarla mohdudlaşmır.
Yeniyetnwlordo ürok* damar, tənəffus, həzm sistemlərinin və s. foaliyyoti də
yenıd.Hi qurulur, onların funksional imkanlan daha da artır). Bu prosJ
üçünc ü
mərhəlodə tamamlanır.
Elmi odobiyyatda cinsi yetişmənin morhololori vo dövrUnl haqqında vahid
fikir yoxdur. Bunu aşağıdakdarla i/ah ctmək olafJ Birincisi, eyni bir xronoloji
yaşda müxtolif ycnıyctməlord# orqanizmin fızioloji yctkinliyi müxtəlif ola bilor.
çünki cınti yetişmə müxtəlif yaşlarda başlaya və ya cynı olmayan sürotlfl davam
edə bilər. İkincisi, ауп-ауп yeniyctmolordo cinsi olamotlt* müxtəlif şəkildə
uzlaşır, məsələn, onlardan birində fıziki inkiffl (boy və s.) sürətlə gctsə do, ikinci
cinsi əlamotlorin inkişafı ayılıfl nəzərə çarpmır (onlar sonralar əmolo golir),
başqa birisindo \m fiziki inkişaf və cinsi yetişmə nisbəton супi vaxtda gcdır.
Uçüncüsü, cinsi yetişmonin clcmcntləri olduqca çoxdur vf aynlıqda götürülən hər
bir əlamot (hotta ogor bı/
on ıın
inkı >af dərəcəsini düzgün qiymətlondiro bilsək
belə) bütiinlükdə cırıai yetişmo haqqında qəti fıkir söyləmək imkanı vermiı.
tMəhz bıııte görə də ycniyetməlik yaşı dövründə cinsi yetişmonii
xüsusiyyətlərinin təhlilinə sistem şoklində yanaşmaq zəruridir.
Cinsi yctişkənlik orqanizmin həyat fəaliyyətinin gedişi onun ətraf mühitlo
qarşılıqlı tosiri prosesindo baş verir.
Gcniş təsadüf edilən bir neçə halı qcyd cdək. Qızlar cil
404
hotdən oğlanlara nisbətən daha tez yetişirlor. Kəndə nisbətən iri dorlərdə
uşaqlarda cinsi yctişmonin crkən başlanması müşahidə inur. Bəzi müəlliflər cinsi
yetişmənin iqlim şəraitindən də asılı luğunu qeyd cdirlor. Lakin ycni todqiqatlar
göstərir ki, cinsi lişmədo iqlim şəraitinin ohomiyyoti minimaldır və onu
ııımiyyətlə nozoro almamaq olar. Məsolon, qr/larda cinsi lişmənin başladığı orta
yaşın tropik ölkəlordə vo soyuq ■skada təxminən eyni olduğu müəyyon
cdilmişdir. Bir çox ■lliflor uşaqların cinsi yetişməsinə təsir göstəron amillər
»risində iqlimə nisbətən qidanın roluna daha çox ohəmiyyət rirlor.
Cinsi yetişmo prosesindo uşağın həyat şoraitinin, xüsusilo onun sial inkişaf
şoraitinin rolunu xüsusi qeyd ctmok lazımdır. ısadüfı dcyildir ki, ycniyetmolik
yaşı dövründo oğlan vo qızların ■alaşması prosesini şortlondiron fordi cəhotlor
daha çox omiyyət kəsb cdir. Cinsi yetişmə baxımından ycniyetmə oğlan
Dostları ilə paylaş: |