i
qızlarda
mühüm fərdi fərqlərin müşahido olunması da molv/ nunla izah olunur.
Cinsi yctişmonin 6 variantını forqlondirirlər. 5 №-li codvəldo nvat'ıq varianllar
çərçivəsində oğlan və qızlarda cinsi yetişmənin l^ladığı yaş və onun davamctmə
müddəti göstorilmişdir. Bütün Rantlarda cinsi yctişmə proscslori qızlarda 11-13,
oğlanlarda iso t 15 yaşlar arasında daha çox intcnsiv xaraktcr kosb edir.
Qeyd olunan variantlardan hər birinin özünoməxstıs fizioloji vo lixoloji
xarakteristikası vardır. Bütün hallarda onların sobəblori ütoxossislərin (pediatr,
seksoloq, seksopatoloq, fızioloq, psixoloq və s.) yaxından iştirakı ilə ətraflı təhlil
N"
Cinsi yetişmənin variantları
Yaş dövrlori
Qızlar
Oğlanlar
1. Cinsi yctişmonin gec başlanması
12-17
14-19
2
Cinsi yctişmənin tez başlanması
10-13
10-15
3. Orta variantlar
10-15
12-17
4. Tcz yctişmo
10-12
12-14
5. Cinsi yetişmonin long başlanması
13-15
15-17
6. Long yetişmo
10-17
12-19
Cədvol 5
Qızlarda və oğlanlarda cinsi yetişmənin v:ıı ianthırı
405
olunmalıdır. yetişmənin qızlarda 8 yaşından, oğlanlarda isə 10 yaşından
başlanması patoloji hal hesab olunur.
2. Yetkinliyin üç səviyyəsi: cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik
Bəzi psixoloqlar (S. Holl, Z. Freyd və b.) inkişafın biolojl amillərino
müstəsna dorocədo böyük əhomiyyət verirlor. Onlarm fikrincə, yeniyctməlik
dövründə inkişafın on başlıca şorti cııttl yctişmə kimi bioloji amildən ibarətdir.
Hələ vaxtilə L. S. Vıqotski mosələnin belə qoyuluşunun e' cəhətdən səhv
olduğunu göstərərək yazırdı ki, yeniyctmolik у dövrünü hor hansı bir formıılla,
bizim misalımızda, cinsi yctisııta ilo xarakterizo ctmək olmaz.
Gəlin, hər şeydən ovvəl, hcyvanların vo insanların uşaqlıq dövrünü bu
baxımdan müqayisə edək. H с у v a n l a r ı j «u ş a q 1 ı ğ ı » bədonin
kütlosinin artması vo ya böyüməsi, ayrı-ауп üzv və funksiyaların inkişafı, cinsi
yclişmə ilo xaraktcria olunur. Horn do cinsi yetişınə yctkinliyə kcçidi müoyyon
edir. İ n I a n ı n uşaqlığı bütün bu xaraktcristikaları ö/.ündo hif/ cdir, lakııt.
bununla borabər, onda yctkinliyo kcçid yalnız cinsi yetişkənlıkWı müəyyən
olunmur.
Cinsi yetişmə dövründə oğlan və qızlarda elo xüsusiyyotle əmələ gəlir ki,
onları sadəcə olaraq tokco bioloji (cinsi yctisnnı) amillərlə izah ctmək mümkün
deyildir. Yeniyctnıo ö/ünün cıntl monsubiyyotini tokco öz orqanizminin
xüsusiyyotlori ilo borqoıaf ctmir. Hətta tamamilə normal bioloji inkişaf belo öz-
özlüyündi insanı şoxsiyyət monasında kişi vo qadın ctmir. Bıınıın ücufl
orqanizmin bioloji xarakteristikaları onun psixoloji və sosıal xacakteristikaları Пө
tamamlanmalıdır. O. ailo qurmağa, и
>ац
böyütməyo, ailənin sorvətlərini
qorumağa həm p s i x о 1 о j ll həm də s o s i a l cəhotdən hazır olmalıdır.
V. İ. Suxomlinski bu cəhəti qız şəxsiyyətinin formalaşmM istiqamətindo çox
dəqiq təhlil ctmişdir. O, deyirdi ki. «moğrud müdrik, əlçatmaz olmaq üçün «qız»
ınsanın tbxr ctdıyj kcyfıyyətloro: şəxsi ləyaqəto, hoyatın yüksok ınoqsodini doıtt
ctmoyə, yaradıcılıq qabiliyyotino. meylloro, istcdada nıalık
406 olmalıdır». «Bütün bunlar ürokdə zərrə-zərrə yaranır. Əgər qız biitiin bu
zonginliklori onda qadının toşəkkül etdiyi vaxtdan •vvəlki illərdə və cinsi
yctişkənlik illərindo kosb edirsə, o, kişini nocibləşdiron qüdrotli monəvi qüvvə
olur».
Göründüyü kimi, heyvanın fərdi inkişafı yalnız cinsi yctkinliklə müəyyən
olunur. İnsamn yetkinliyi isə son dərəcə mürokkəb xarakter daşıyır, cinsi,
psixoloji və sosial yctkinlik kimi mcydana çıxır.
Psixoloji cins necə formalaşır? Hər bir xalqın qadınlıq və kişilik haqqında
özünəməxsus stereotip və etalonları vardır. Uşaqlar anadan olan gündən onları bu
stcrcotip vo etalonlara müvafıq surətdə torbiyə cdir, onlara kişi və qadına moxsus
keyfıyyətlor aşılayır, adamlarla oğlan və qız kimi rəftar etmək, oğlan və qız kimi
oynamaq, saçını daramaq, gülmok, ağlamaq qaydaları və s.-ni öyrədirlər.
Bu proses çoxcohətlidir: uşaqların kişi və qadın stcreotipi və ctalonlarını
mənimsəməsində ətrafdakı adamlar, birinci növbədə, validcynlor mühüm rol
oynayırlar. Uşaqlarda öz analan nümuno-sındo qadm, ataları timsalında isə kişi
rolları haqqında təsəvvürlor fonnalaşır.
Müşahidələr göstorir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilo kifayət qodər ünsiyyət
imkanına malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini icra
ctməkdə çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə olverişli şoraildə ya
qadın davranış tipini mə-nimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqında yanlış
təsəvvürlər fonnalaşır. Atasız tərbiyə olunmuş qızlarda da kişilik haqqında
birtərəfli təsəvvürlor nisbətən asanlıqla omələ gəlir. Bu isə nəticə ciıbarilo qadın
rollannın mənimsonilməsino mənfı tosir göstorir. Uşaqların kişilik və qadınlıq
haqqında stereotip və ctalonlara yiyələnməsində ədəbiyyat və incəsənət də
mühüm rol oynayır.
Oğlan və qızlar həmyaşıd uşaqlarla və yaşlılarla ünsiyyot şərai-tındə kişi vo
qadın stereotiplərini mənimsodikcə öz cinslərini dərk cdirlər. Bu baxımdan 6
yaşından 10 yaşa qodərki dövrdo uşağın psixologiyasında ilk mühüm
dəyişikliklər əmələ gəlir, yeniyet-molik yaşında iso onlar kişi və qadın
stercotiplərinə fəal surətdə yiyələnməyo başlayırlar. Yaşlılar kimi geyinir və saç
qoyur, yaşlılar kimi yerimək və danışmaq torzinə yiyələnir, təqlid yolu ilo kişi və
qadınlar üçün səciyyovi olan keyfiyyotlori mənimsəyirlor. Oğlanlar vo qızlar öz
cinslorinin xüsusiyyotlorini dərk etdikcə,
407
onlarda başqa cinsə özünəməxsus münasibət əmələ gəlmow başlayır. Başqa
cinsin dərk cdilməsi isə oğlan və ya qızların 6ш cinslərini daha adekvat dərk
ctməsi üçün əlvcrişli şorait yaradıı Ünsiyyət proscsində oğlan və qızların bir-
birini qarşılıqlı surotdt dərk ctməsi psixoloji cinsin lormalaşmasında ycni c\>hot
kımi özünü göstərir.
Qızın mənsub olduğu cinsin xüsusiyyətlorini dork etməsi ош əks cinsin -
oğlanlann xüsusiyyətlorini daha aydm dork ctnıok iıtt-kanı verir. Psixoloqların
müşahidəlorino göro. böyük ycniyetnıolık yaşında qızlar rəğbət bəslədikləri
oğlanlarda kişi başlanğıcını (kişilik olamətlərini) artıq yüksək qiymətləndirirlər.
Oğlanlar da birqədər (1,5-2 il) sonra olsa da, qızlan mohz bu volla dork edirloı
Bu, bir tərəfdon, əks cinso münasibətin ycni səviyyəsi üçün şəraifl yaradır, digər
torəfdən cins üçün səciyyəvi olan davranış tərzinın formalaşmasını şərtləndirir.
Cinslərarası münasibotin xaraktcrı köklü surotdə dəyişir. Əgər o, ovvəllər yalnız
fıziki oxşarlığa əsatl lanırdısa, indi cinsin psixologiyasını (əks cinsə münasibət,
özüno-moxsus tələbatın yaranması, stcreotiplərin moniınsonilınəsi, ideal ların
təşəkkülü, davranış etiketlərinin fonnalaşması və s.) da okı ctdirir.
Yaş artdıqca, oğlan və qızlann psixoseksual inkişafında sosial amillərin rolu
daha da artır.
Nişanlı oğlan, nişanlı qız, təzəbəy, təzəgolin, ər-arvad, ana-ata. baba-nəno -
bu rollardan hər biri təkcə bioloji xarakteristikalarla mohdudlaşınır. Onların sosial
məzmunu daha gcnişdir. Gənclik
vo
yctkinlik yaşı, eləcə də sonrakı yaş
dövrlorində cinsin formalaşma-sı proscsində mohz bu sosial amillər daha böyük
rol oynayır. Birin ci uşağın doğulması ilə ər-arvad münasibəti tokcə ata-ana
müna-sibətinə çevrilmir, həm do onlar başqa adam - dünyanın bolko do ən böyük
möcüzosi olan uşaq vasitəsilo şərtlonməyə başlayırlar.
Kişi və qadın rolları ictimai-mədəni rollardır. Onlar. bır tərəfdən, ictimai
tarixi xaraktcr daşıyır, digor torofdon, müvafiq modoni normalarla müəyyən
olunur.
.-f-jlı
Щ
3. Şagirdlorin cins-yaş xiisusiyyətləri
Cinsi dimorfızmin - cinslər arasında morfoloji, fızioloji
v#
psixoloji şərtlərin
fonnalaşması zəminindo oğlan vo qızlarda cinsı
408
Jlsusiyyətlər əmelə gəlir. Onlar insanın ümumi somatik xarak-ristikasından
tutmuş motivasiya sahəsinə qədər müxtəlif viyyələrdə özünü gösterir.
Cinsi xüsusiyyətlər uşaqların yaş xüsusiyyotləri ilə vəhdətdə whür edir. Bu
baxımdan tərbiyə praktikasında onları bir-birindən rqləndinnək heç də asan
dcyildir.
Yaş xüsusiyyətləri müəyyən yaşlı uşaqların hamısı üçün eyni fecədə səciyyəvi
olan xüsusiyyətlərdir. Cinsi xüsusiyyətlər isə ı\otomik xarakter daşıyır: onlar ya
oğlanlar, ya da qızlar üçün Kiyyəvi olan xüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Bu о
dcməkdir
İ
t
yaş xüsusiyyətlori cinsi xüsusiyyotlərin təzahürünə təsir pstərdiyi
kimi, cinsi xüsusiyyətlər də yaş xüsusiyyətlərinin l/ahürünə özünəməxsus təsir
göstərir.
Hələ vaxtilə K. D. Uşinski qadınların müoyyən kcyfıyyətlərinə Öro kişilordən
fərqləndiklərini qcyd etmişdi. Onun fıkrinco, lıqqotlilik, dəqiqlik, təmkinlilik,
tokidlilik, səliqəlilik, zəriflik, da, zövq və nəhayət, uşaqlara anadangəlmə
məhəbbət - bütün tmlar elə keyfıyyətlərdir ki, kişilərə nisbəton daha çox
qadınlarda beadüf olunur. Bu qadın keyfıyyətləri yeniyetmə qızlann davranış *
rəftannda özünəməxsus tərzdə təzahür edir.
Cinsi yetişkonlik dövründə qız orqanizmində əmələ gəlen bioloji dəyişikliklərin
nəticələri onların davranışına və psixi letlərinə mühüm təsir göstərir. Qızlar daha
çox emosional olur tez yorulurlar. Bu cohotləri nəzorə alaraq qızlann rcjimə və
|igiycna qaydalarına əməl etmələrinə xüsusi nəzarət etmək Iracibdir. Onlann
fıziki və psixi inkişafına düzgün istiqamət İlrcrmok üçün həkimlə də
məsləhətləşmək lazımdır.
Cinsi cəhotdon tcz yetişən qızlar özlərinin oğlan yaşıdlarından xilən yaşlı
olurlar. Lakin eyni zamanda onlardan özlorinin ıılıüm məziyyot hcsab ctdikləri
cəldlik, qüvvə və sürət kimi key-yyətləro görə geri qalırlar. Buna görə də qızlar
12-14 yaşından aşlayaraq, özlərini yoldaşlanna bəyəndinnək üçün yeni yollar
Ktarırlar. Müəyyən edilmişdir ki, qızlar çox vaxt göründüklə-Jindon daha yaxşı
olduqlarını göstərməyə səy edirlər. Bununla ^aqedar olaraq, qızların
davranışında ilk sadəlövh hərəkətlər (iş-okarlıq, naz-qəmzə, şuxluq və s.) əmələ
golir. Bütün bunlar isə ox vaxt inkişaf edib oğlanların diqqotini özüno cəlb
etmok məq-odi daşıyan süni davranış tərzinə çevrilir. Bclə hallarla vaxtında
nubarizə aparılmalıdır. Valideyn qızın davranış tərzini öyrənmoli,
409
ауп-ауп ədalarına fıkir vcrməli, onda mədəni davıamş vordiş adotlori torbiyə
edorkon, bu cəhətləri nəzərə almalıdır.
Qızların başqalarının diqqətini cəlb etmok nıeyli tokc0 davranış sahəsi ilə
məhdudlaşmır. Onların özloriııin /ahift görkəmlərinə də xüsusi diqqot
yetirdiklərini qeyd clmok lazımdır
V siniflərdə aparılmış bir todqiqatın nəticəsino göro. oğlanlarHİ əksəriyyəti
(261 nofərdən 230 nəfəri) xarici görkəmə əhəmiyjÄ vermir. Oğlanların, xüsusilə
aşağı siniflərdə başlannı həvetffl qırxdırmalan, səliqəsiz geyinmələri hamıya
molunıdur. I акт oğlanlarda cinsi maraq təşəkkül tapdıqca, onların da özlorinlj
zahiri görkəmino münasibəti dəyişir. Məsələn, oğlan yarasıqli görünmok üçün
telini uzatmağa, saç saxlamağa başlayır, geyiminto| səliqəsinə fıkir verir və s.
Görünür, bütün bıınlar cinsi \ etişkonliyH xüsusiyyotləri ilə əlaqədardır. Lakin,
qeyd ctmok la/ımdır kı
f
oğlanlar zahiri görkəmlə nə qədor maraqlansalar da.
bıınu heç <Ш qızlar kimi osas probleınə çcvirmiıloı.
Zahiri görkəm qızlar üçün əsas mosolodir. Qızda sadolilü təvazökarlıq kimi
keyfiyyətlər tərbiyə edoıkon. onıın yaraşıqsı|| kifir olmasını qeyd etmək və
nəzərə çaфdırmaq olmaz. Belt söhbətlər qızlara son dərəcə ağır təsir göstorir.
Qızlar /ahırl görkəmi gözəl görünmok, başqalannın diqqətini colb ctmək iicıMI
ən ctibarlı vasitə hesab cdirlər. Təsadüfı dcyildir ki. artıq V sinıltlf zahiri
görkəm, demok olar ki, qızların hamısını maraqlandırıf. Onların yaşı artdıqca,
bu marağın da mozmunu doyisir vo yenl keyfıyyot kəsb cdir. Bir sıra hallarda
iso zahiri görkəmo olan mara^ ifrat formalarda özünü göstərir.
Müəyyən edilmişdir ki, yeniyetmə qızlarda o/ünün zahıf| görkominə və
geyiminə yüksək maraq, adotən, ana vo ya böyulj bacının hoddindon artıq
tomtəraqlı gcyindikləri ailəlordə daha id əmələ golir. Bu təbii marağın inkar
cdildiyi ailolordo do zahırt görkəmə xüsusi maraq nisbətən asanlıqla formalaşır.
Əlbəttə, valideynlor, xüsıısilo ana, qızın saailarla «gü/gf qarşısında dayanıb
özünə sığal-tumar vermosino» laqcyd qalnuM malıdırlar. Çalışmaq lazımdır ki,
qız bütün
gününü
bıına s«*f ctməsin. Ana bu məqsodlo qıza ilk gənclik
düvründo nisbotııe ətraflı məsləhət vermoli, hətta, lazım gəldikdo. она miioyyed
vərdislər də aşılamalıdır. Qıza kosmctika qaydaları haqqındd məsləhət verərkən
onun saçının rəngini, sifotinin qurulıısuna boyunu və s. nəzərə almaq vacibdir.
Yeniyetmo vo gone qı/ı Ьлщ
410 •almaq lazımdır ki, hər yaş dövrünün özünəməxsus kosmetik leloblori
vardır. Qızın zahiri görkəmi gəlinin, gəlininki isə qadının Zahiri görkəmindən
forqlənməlidir. Geyinərkən homişə bir ölçü gözləmək lazımdır. Ana fıkir
vermolidir ki, qız bu məsləhətləri вөгəгə alıb öz yaşına müvafiq kosmetik
qaydalardan istifadə etsin.
Qızlarda bu keyfıyyətlərin tərbiyəsini onlarda ismət, həya, şerəf, ləyaqət,
hörmət, sadəlik, təvazökarlıq və s.-nin inkişafı ilə elaqələndirmək lazımdır.
Qızlara (cləcə do oğlanlara) belə bir fıkir tolqin edilməlidir ki, insan nəinki
zahirən, həm do daxilən gözəl olmalıdır. Valideyn qızm gözol görünmək
meylini daxili gözəllik uğrunda mübarizəyo yönəltdikdə, zahiri gözəllik
məqsədə çevrilmir. Qızda, yuxarıda göstərilən mənəvi keyfıyyətlərin forma-
laşması onun nəinki özünə, horn də başqa adamlara münasibətinin doyişməsində
holledici rol oynayır.
Qızlann öz yoldaşlan ilə münasibətlori sahəsindo də maraqlı xüsusiyyətlər
nozoro саф1г.
Məşhur sovct pedaqoqu S. T. Şatskinin qeyd etdiyi kimi, qızlar qayda-
qanunu scvdikləri halda, oğlanlar daha çox intizamsız olurlar. Qızlar hovəslə
avtoritet axtarırlar, oğlanlar isə ancaq qüwə avtoritetini qəbul edirlər. Bu,
təsadüfı deyildir. Bəzi pedaqoqların fıkrincə, oğlan kimi vuruşmaq heç qızlara
yaraşmır da. Onların paltarları və saçlan da buna mane olur. Qızların güləşmə
vordişləri do yoxdur. Məhz buna görə də qızlar, oğlanlardan fərqli olaraq, hotta
affektiv hallarda belo, adəton, sözlərlə dalaşırlar. Ələ salma, sirr açma, eyham
vurma, xəborçilik, qcybot, küsmə və s. qızların istər qızlarla, istərsə də
oğlanlarla münasibətində tez-tez təsadüf cdilən hallardır. Qızlan düzlük və
doğruçuluq mhunda tərbiyə cdorkən buna xüsusi diqqət yetirmək vacibdir.
Unutmaq olmaz ki, qızların əqli inkişafı onların emosional hoyatı ilə daha
çox əlaqədardır. Tobiət qadına böyük ana məhob-boti bəxş etmişdir. Onun bu
məhəbboti nəinki uşaqlarla, horn də istəkli adamlar, valideynlor, bütün ətrafdakı
adamlarla münasi-botdə ifado olunur. Bu məhobbət qadının bütün hisslərini
zəngin-leşdirir, ona mənəvi zəriflik, nəciblik, həssaslıq vo s. bəxş edir. Qızların
tərbiyosindo homişo bu cəhəto diqqət yctirmək lazımdır.
Oğlana təsir etmək üçün onun maraqlannı nozərə almaq, ona Verilən
toləblori məntiqi surətdo əsaslandırmağı bacarmaq /oruridir. Qızlara tosir etmək
üçün iso bu kifayət deyildir. Qıza hisslər vasitəsilə təsir etmək lazımdır. Əgər
qız validcyni sevmirsə,
411 ana və atanın məntiqi пө qədər güclü
olursa-olsun, sözün mənasında, onun
hadisələrə münasibətini dəyişə bilmir.
Belo, dcyərlər, güclü cmosional qavrayışın
özünəməxsus mənfi cə' do vardır. Şəxsi
hisslərə qapılmaqda qadm hoyatının mə
iaşdırılması təhlükəsi vardır. İlk gənclik
yaşı dövründə qı əlvcrişli şəraitdə təkliyə
meyl
ctməsi,
məhəbbətin
eqoizmo
qısqanclığa çevrilmosi mümkündür.
Qızlarda ilk təəssüratın güclü olması da görünür, onların d çox cmosional
olması ile əlaqədardır. Qızlar özlərinin təəssüratlarını unuda bilmir və onunla
əziz xatiro kimi u müddət yaşayırlar. Onlann, məsələn, ilk məhəbboti daha do
daha davamlı, daha qüvvətli olur. Oğlanların isə sonrakı təossü nisbətən güclü
olduqda, adətən əvvəlkinin unudulması noticəlonir. Bu, tərbiyə nöqtcyi-
nəzərindən hom yaxşıdır, həm pisdir. Oğlanın həmişə yeni-yeni fıkirlərə,
adamlara, əyləncol və s. meyl ctməsi onların qarşısında geniş üfüqlər açır. Bu
zan oğlanın zərərli təsirlərə düşmosi, öz yolundan kənara çıxıt imkanı da vardır.
Lakin oğlanlan yenidən tərbiyo etmok qız yenidən tərbiyə ctməyə nisbətən
asandır (ümumiyyətlə götürs yenidən torbiyo torbiyəyo görə qat-qat çətindir).
Bclə nöqsanlara yol vcrməmək üçün qızlarda onlara xas о nəcib
xüsusiyyətlorin inkişafına vaxtında əlverişli şərait yaratn lazımdır.
Qızlar qayğı göstərmoyi sevirlər. Onların bu xüsusiyyotl istər yoldaşlanna,
istərso də balaca uşaqlara münasibətdə aydın zahür edir. Qızlar ictimai işlərdə
do kütləvi surətdə iştirak cdirl Bu əsasda onlarda kollektivçilik hissini inkişaf
etdirmək olar.
Qızlar oğlanlara nisbətən daha tez sözə baxır, tapşınlmı$ üçün məsuliyyət
hiss edir və adəton, onu həvəslə ycrinə yetinne çalışırlar. Məhz buna görə də
qızlarda borc və məsuliyyət hi tərbiyə etmək о qədər də çətinlik törətmir.
Qızlar öz imkanlarını qiymətləndirorkən daha ağıllı və
real
horokot edirlər.
Müoyyon edilmişdir ki, oğlanlar öz imkanla adəton hoddindon artıq
qiymətləndirirlər. Qızlar iso oksər hallfl özlərinə tənqidi yanaşmağı bacarırlar.
Oğlanlar çox vaxt hərəkc özündon artıq onun cffekti - otrafdakı adamlara песө
t< göstərməsi ilə maraqlanırlar. Onlann bir çox hallarda nalayiq he kətlər etməsi
məhz bununla əlaqədardır. Lakin müxtəlif alimk apardıqları müşahidələr
göstərir ki, oğlanlar qızlardan az utan
412 ^yillər. Onlar ogor yaxşı sözlor işlotmirlorso və ya no iso nalayiq Tokət
edirlərsə, bunu ya dəcəllik, ya da «özünü göstermək» mınə edirlər. Qızlar da
öz hərəkətlərinin effekti ilə az bıraqlanmırlar, lakin onlar oğlanlardan fərqli
olaraq bu və ya digər Srəkətin özünə də əhomiyyət vendor. Bu aydın şəkildo
göstərir I, qızlar hərəkətlərini qiymətləndirərkən özlərine oğlanlara mbətən
daha çox tənqidi yanaşırlar.
öz imkanlarını hoddindon artıq qiymotlondirmo hallarına Lzon qızlarda
təsadüf olunur. Lakin bclə hallarda qızlar özlərini Lcc də «xüsusi şəxsiyyət»
hesab etmirlər: oğlanlann arasında isə llelərinə təsadüf edilir ki, onlar özlərinin
xüsusi məziyyətlərə kalık olduqlarına inanırlar.
Qızların torbiyosində onlann bu xüsusiyyətindon istifadə ■mok lazımdır.
Qızlarda özünə tənqidi münasiboti gücləndir-boklə, onlarda özünütorbiyo
tolobatı yaratmaq mümkündür. Lakin Ki, pedaqoji məharot tələb edir. Belo
tərzlərdon sui-istifadə edən, ■ı/ın müsbət xüsusiyyotlərinə əhəmiyyət verməyib,
nöqsanlarını fcrli-ycrsiz nezərə çarpdıran valideyn onun bir şəxsiyyət kimi
krmalaşmasına mənfi təsir göstərə bilər.
Qızlar çox az hallarda tərslik edirlər. Lakin qızların tərsliyi psbotən sabit
olur və uzun müddət davam cdir. Ümumiyyətlə, bızlar öz hüquqlannın
məhdudlaşdırılmasına kəskin münasibət bsləyir, hotta qeyri-pcdaqoji təsir
vasitələrinə müraciət edən prbiyəçilərə müqavimət göstərirlər. Bununla əlaqədar
olaraq bir bhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Qızlar onların ləyaqətini alçaldan һəг hansı bir todbiro ürək l|nsı ilə cavab
verirlər. Belə hallarda qızlann son dərəcə həssas Rnasım bütün tərbiyəçilər qeyd
edirlər. Apanlan müşahidələr bostorir ki, müollim kişilərin ünvanına tənqidi
qeydlər söylədikdo, blanlar bunu ürək ağrısı ilə qəbul ctmirlər. Ycniyetmə
qızlar isə pşilorin qadınlara nisbətən üstün olması haqqında eyhamla söylə-
ml.Mi və ya kinayə tərzində deyilon yarızarafat, yarıciddi sözlor Işitdikdə
qəzəblənir, hətta bəzən özlərindən çıxırlar.
Oğlanları qızlara qarşı qoymaq ciddi səhvdir. Ailədə istər oğ-Ibnlara,
istərsə də qızlara eyni qayğı ilə yanaşmaq lazımdır. Qızla-һп yanında hcç vaxt
«qadın əməyinin» ağırlığından d^nışnıaq ol-Küz Qızlarda belə yanlış zehniyyət
yaratmaqla onlan heç vaxt Jtyata hazırlamaq mümkün deyildir. Qıza һəг hansı
bir ev işi tapşı-
413 rarkən də onun qadma moxsus xarakter daşıdıgmı qeyd ctnuıfc məsləhət
görülmür.
Нəг bir qız, cləco də oğlan müəyyən əmok vordişlorino ıııalık olmalıdır.
Qızlar və oğlanlar özünəxidmoi omoyindo. moı.şot »m» yində və s.-də iştirak
ctməklo belə vərdişloıo yiyəlonirlor. Qızlanıı vo oğlanların əmək lorbiyosino
homişo xüsusi diqqot yetirmul lazımdır. Ailədə sözün əsl mənasında əmok
nıokiobi kcçon hoı bır qız və oğlan lazımi mənəvi kcyfiyyotloro yiyolonmoklo
уапауц həm də həyata psixoloji cəhətdən hazırlanır.
Ailədə qarşılıqlı münasibətlərin inkişafında kişinin rolıı mühümdür. Axı,
birinci olaraq cvlənmok toklifıni о ctmiş və qı/a əl uzatmışdır, çətin anlarda bu
ol qadının imdadına çatmalıdıl Birinci olaraq ürəyindokilori о açıb demişdir,
dcməli, homin andai ctibarən o, hər ikisi üçün cavabdchdir. Onun qolbi moid vo
zoııl. həssas və odalətli olmalıdır. Oğlanlarda bu keyliyyotlorin tərbiyu edilməsi
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onların qüvvətli vfl dözümlü, mərd və cəsarətli,
hossas vo odalotli olmasına daha yüksək tələblər verilmolidir.
Zoif bədən, qorxaq vo üroksiz xaraktcr, cüız ürok - oğlatt uşağını pis
tərbiyo ctməyin ən monfı noticoloridir. Bu cür ciiıuk osasda şəxsi həyatda qadını
ucaltmayan, amma onun insani v# qadınlıq ləyaqətini məhv cdon xudpəsəndlər
yetişib böyüyür.
Kiçik yaşlarından başlayaraq oğdanlarda qızlara qaygıkej münasibət tərbiyo
edilməlidir.
Hələ kiçik məktob yaşı dövründə oğlanlann qızlara münil sibətindo
kobudluq hallarına təsadüf cdilir. Buna laqcyd yanaşmaq olmaz. Kiçik
məktəblinin bugünkü kobudlugıı osasııula sabah qadına mənfı münasibot yarana
bilər. Qızın mütiliyi vo passivliyi onun birtərəfli inkişafı ilə nəticolənər.
Oğlanların kobudluğunu, qızların passivliyini bəzən onların fıziki
inkişafinın xüsusiyyətləri ilə izah edirlər. I.akin onlarm kobudluğunu təkco
bununla aydınlaşdırmaq birtorofli olardı. Uşaqj kobudluğu ailədo öyrənir. Qızın
passivliyi do yanlış torbiyənin noticosidir.
Belə hallan aradan qaldırmaq üçün kiçik yaşından oğlanlaıda qızlara
hörmet hissi aşılamaq, qızlarda isə şəxsi loyaqot hissi, ож qüvvələrinə inam
tərbiyə ctmək lazımdır. Bu əsasda oglanlarla qızların yoldaşlıq və dostluğu
sağlam qarşılıqlı münasibət kımı inkişaf edir.
414
i Oğlanlarda qadına hörmət torbiyosi ana məhəbbəti ilo Ikıj.ılondirildikdə,
daha yaxşı noticə verir.
, III sinif şagirdi S. sentyabr ayının l-do dərsdən qayıdandan Ьлы həyocanlı
halda dedi:
L-
Anacan, bizim sinfımizdə 14 dənə qız var. Mon onların heç ilı ilo
oturmayacağam.
к Ana mozəmmətlo oğluna baxdı:
- Nə dedin, oğlum? Dənə? Belə çıxır ki, mən də dənəyəm. L S. çaşıb qaldı.
-
Yox, son dənə deyilsən, son anasan, - deyo o, həyəcanla
Bİondi.
-
Axı bu qızlardan hər biri böyüyüb ana olacaqdır. Son isə bl
.ııa
«donə»
deyirson. Mon do
41/
olmuşam, oğlanlarla
puımuşam,
indi isə sənin ananam.
Oğlum, yadında saxla ki, son k
/laıa
no etsən, clo
bıl
kı. mono edirsən: qızlann
könlünə
fcuınsan.
demək mənim könlümə toxunursan. Son mütləq həmin
Ь
/lardan
biri ilə otur, əgor lazım gəlsə, ona kömək et. Ertəsi gün
moktobdən şon halda qayıtdı.
-
Anacan, mən bir qıza oxu dərsində kömək etdim, - dcyə o,
xarla
bildirdi.
-
Bu, çox gözoldir, - dcyə ana oğlunu təriflədi, gəlon dəfə nin qız sənə
kömək edər...
L. A. Levşin bu müsahiboni təhlil edərək yazır: ananın oğlu ilə ribo söhbəti
oğlan torbiyəsinin osasını toşkil cdən əsas idcyanı
Eol
ifado edir. Oğul öz
anasını hərarətlə sevir. Lakin oğula ılum olur ki, ana dünənki qızdır. Onun
oğlu ilo bir parlada oturan
: isə
sabahkı anadır. Beləliklo də oğulu ana ilə
bağlayan böyük
s
tamamilə tobii surətdə onun qızlarla toşokkül edən
qarşılıqlı ınasibəti üçün nümunəyə çcvrilir. Düzgün kişi tərbiyosinin açan
mohz buradadır.
Çalışmaq la/ımdır ki, uşaq qadına hörmət ctmoyi öz atasının, Jtfdaslarının,
qohumlannın anaya, cləcə də nono vo bacıya ■rmoti timsalında, ananın
ülviyyətini tərənnüm cdən şcrlər və k.ıhmlar vasitosilo öyronsin. Uşaqları
ananın votəndaşlıq siması -pmiyyətdəki mövqcyi, ictimai-siyasi foaliyyəti, cləcə
də görkəmli Lıdmlann torcümeyi-halı vo osərləri ilə, ailədo və ictimai byatdakı
rolu ilo tanış etmək məsləhotdir.
Oğlanlarda qızlara və qadınlara hönnot hissinın formalaşma-
kda
atanın
təsiri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu məsələni yalnız
415 oğlanların tərbiyəsində ata nümunəsinin rolu ilə məhdudlaşdı olmaz. Atanın
oğula təsirindon geniş mənada danışmaq lazınul Bəzi alimlərin qcyd etdikləri
kimi, moktəbdə və ailədə oğl uşaqlarına kifayət qədər kişi təsiri göstərilməməsi
hazırda cıdıJı problcmdir. Ailədə uşaqların tərbiyəsi ilə əksər hallarda analaı
məşğul olurlar. Bunu heç də ataların vaxtının azlığı və onların
b.»
məşğul
olması ilə izah ctmok olmaz. Uşaqların tərbiyosi ilə əsas
r
anaların məşğul
olması bir çox ailələrdə əmələ gəlmiş birtere ənonənin nəticəsidir. Bu, düzgün
deyildir. Uşaqlann tərbiyəsin atanın rolu əvəzsizdir.
Aydın məsələdir ki, cinsi xüsusiyyətlər ümumi xarakı daşımır. Hər yaş
dövründə onlar özünəməxsus sokildo təzahur cdirlər. Oğlan və qızlarda cinsi
xüsusiyyətlorin inkişafında hor у dövrünün öz ycri, öz xüsusiyyəti vardır.
Bir cəhəti də qeyd edək: cinsi xüsusiyyətlər nəinki şagirdlonn yaş
xüsusiyyotləri, həm də fərdi xüsusiyyətləri ilo vehdətdo formalaşır. Bundan asılı
olaraq eyni bir cinsi xüsusiyyot müxt.tlı oğlan və ya qızlarda müxtəlif çalarlarla
tə zahür edir. Tərbiy^ işində şagirdlərin cinsi xüsusiyyətlərini düzgün nəzərə
almaq üçüll onlann yaş vo fərdi xüsusiyyətlərini şərtləndirən amillori ətra
öyrənmək lazımdır.
4. Cinsi tərbiyənin psixoloji problemləri
Qədim zamanlardan başlayaraq, hər bir xalqın oğlan və q tərbiyəsi ilo bağlı
özünəməxsus adət və ənənəsi olmuşdur. Bu ad və ənənələrin əsas
funksiyalanndan biri mahiyyətcə uşaq v ycniyetmələrin cinsi torbiyəsindon
ibarət idi.
Bu monada cinsi tərbiyənin tarixi çox qədimdir, lakin, o, ayrı bir tərbiyə
nəzəriyyosi sahəsi kimi nisbətən sonralar ıormalaşmı XIX əsrin sonu - XX osrin
əvvəllərindon ctibarən sürətlo inki ctməyə başlamışdır. Müasir dövrdo isə, bir
tərəfdən, gənc nəsl mənəvi tərbiyəsinin əhəmiyyətinin artması, digər tərəfd
ölkəmizdə ailənin daha da inkişaf ctməsi, ailə-nikah münasi" lərində psixoloji
amillərin daha ınühüm rol oynaması və s. əlaqədar olaraq uşaq və
yeniyetmələrin cinsi tərbiyəsi xüs aktuallıq kəsb cdir.
Şagirdlərin əxlaq tərbiyosi nəzəriyyosi vo təcriibosində c'
416 torbiyə mənəvi tərbiyənin bir sahəsi kimi formalaşıb inkişaf cimişdir. Sovet
pcdaqogikası və pedaqoji psixologiyasının müasir ınkişaf mərhələsində də
məsolənin belə qoyuluşu xüsusi aktuallıq kəsb edir. Ən yeni psixoloji və
pcdaqoji ədəbiyyatda cinsi tərbiyə mənəvi tərbiyonin mühüm əhəmiyyətə malik
olan müstəqil bölməsi kimi xarakterizo olunur. Bu cəhətə həmişə xüsusi diqqət
yotirilməlidir. Lakin nəzəro almaq lazımdır ki, cinsi tərbiyənin bir çox
məsələləri şagirdlərin mənəvi tərbiyəsi ilə yanaşı, həm do onlann əmək, estetik,
əqli vo fıziki tərbiyəsi ilə bilavasitə bağlıdır.
Cinsi tərbiyə - oğlan və qızlara heç də yalnız hər hansı məlumatın, biliyin,
anlayışın verilməsi demək deyil, birinci növbədə, ağıllı və gözəl qarşılıqlı
münasibotlərin tərbiyo edilməsi deməkdir.
Uşaqların cinslərarası münasibətlər sahəsində mənəvi mədəniyyətə
yiyolonməsi, cinslərarası münasibətlərin əxlaq normaları osasında inkişaf
ctdirilməsi cinsi tərbiyənin osas məqsodini təşkil edir.
Uşaqların cinsi inkişafı onlann psixi inkişafınm mühüm sahə-lerindən
biridir. Məhz ona görə də oğlan və qızların psixoseksual inkişafının
qanunauyğunluqlannın öyrənilməsi cinsi tərbiyo nəzəriyyəsi üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir.
Cinsi xüsusiyyətlər təkcə ümumi psixologiyanın aktual prob-lcmi deyildir.
Onun tədqiqi hom də yaş və pedaqoji psixologiyanın, sosial, etnik, əmək,
məhkəmə, incəsənət psixologiyasının və s. bir çox nozəri-praktik mosələlərinin
həlli üçün son dərəcə mühümdür.
Uşaqların cinsi torbiyosinin vozifəlori çoxcəhətlidir. Oğlanlar və qızlar
arasında mənəvi qarşılıqlı münasibətlərin formalaşması, hisslər mədəniyyotinin
tərbiyə olunması, cinsin bioloji vo sosial problcmləri, qadın və kişinin inkişaf
qanunauyğunluqları vo dav-ranış xüsusiyyətləri haqqında elmi anlayışlann
formalaşması, qızlarda qadınlıq, oğlanlarda kişilik keyfıyyətlərinin inkişa^//^^
etdirilməsi, oğlan və qızların nikaha, sağlam və xoşbəxt ailə həya-tma
hazırlanması və s. onların içərisində əsas yer tutur.
Elmi-texniki toroqqi dövründə baş verən müxtəlif sosial-demoqrafık
proseslər, urbanizasiya, akselerasiya və s. ilə əlaqədar olaraq cinsi torbiyə
məsələləri diqqəti daha çox cəlb cdir.
Bir çox hallarda uşaqlann fiziki inkişaf sürətilə onlann psixoloji və sosial
(vətəndaşlıq) yetkinliyi arasında uyğunsuzluq müşahido olunur. Uğursuz
ailələrin meydana çıxması, boşanmanın miqdarının artması, doğumun azalması
və s. həm do on latin psixoloji-pedaqoji sobəbləri haqqında düşünməyi tələb
edir.
Cinsi tərbiyə nəzəriyyəsi müxtəlif clmlərin inkişaf tarixi w» müasir
səviyyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. Cinsi tərbiyodə u/un müddət tibbi istiqamət osas
ycr tutmuşdur. Lakin çoxlu miqdanU həyati faktlar sübut etdi ki, cinsi tərbiyə
məsələlərinin həllində ущ fiziologiyası, səhiyyə maarifı, seksologiya,
seksopatologiya, eloca də uşaq psixiatriyası, pcdiatriya və s. nə qədor böyük
əhəmiyyolt malik olsa da, hələ kifayət dcyildir. Cinsi torbiyonin todricuıı
psixoloji və pedaqoji problcmləri daha çox aktuallıq kosb ctnıoyü başladı.
Müasir dövrdə cinsi tərbiyo problemlorinin lıollı baxımından sosiologiya,
etnopsixologiya, demoqrafıya, etnoqrali\.ı və başqa clmlorin nailiyyətləri də
olduqca əhəmiyyotlidir. Aydııı məsələdir ki, cinsi tərbiyənin nəzəri və praktik
mosololorini ancaq kompleks şəkildə - sosioloq, demoqraf, fızioloq, seksoloq,
psixiaiı. psixoloq və pedaqoqların birgə səyi nəticosində həll etmək olar.
İnsanın münasibət subyektinə çevrilməsi ilə onun bütün psixı həyatı
şəxsiyyot xarakteri kosb edir. Bu zəmində də cinslərarati münasibətlər
şəxsiyyətlərarası münasibətlor kimi inkişaf etmoyo başlayır. Onun ən başlıca
intcqrativ xüsusiyyətləri öz əksmı məhəbbət hissində tapır. Məhəbbət şəxsiyyət
psixologiyasının un mürəkkəb fcnomcnidir. Orqanizm səviyyəsində cinslərarası
rabıin və əlaqələr şəhvot termini ilə xarakterizə olunur. Məhəbbət is* ancaq
şəxsiyyət səviyyəsində formalaşır, insanın psixi həyatmı saflaşdıran ülvi vo
ccazkar hisso çevrilir.
A. S. Makarenko «Cinsi torbiyə mohz sevgi tərbiyəsi olma lıdır», -
deyərkən bu cəhəti nəzərdo tuturdu. Təsadüfı dcyildir kı. bədii ədəbiyyatın insan
əzəməti və ləyaqəti haqqında yaratdığı on böyük psixoloji himn məhəbbət
himnidir.
Cinsi torbiyonin nəzəri və praktiki problemləri ancaq şəxsiyyol
psixologiyasının nailiyyətləri baxımından holl edilə bilər. Şəxsıy yət
psixologiyası cinsi tərbiyə nəzəriyyəsinin osasını təşkıl etməlidir.
A. S. Makarenkonun qeyd etdiyi kimi, cinsi tərbiyə məsolesi on çotin
pcdaqoji məsələlordən biri hesab edilir. Onun tikrineə, hcc bir pcdaqoji məsəlo
bu qədər dolaşıq salınmamış və heç bir məsoUı haqqında bu qədor səhv rəylər
söylənməmişdir. Halbuki omolj cəhətdən bu məsələ о qədər də çətin deyildir və
bir çox ailəlordo olduqca sadə, əzabsız vo tərəddüdsüz holl olunur. Cinsi tərbiye|
418 ıtncaq ailə onu аупса bir məsolə kimi götürdükdə, başqa tərbiyə
■Bosələlorinin ümumi kütləsindən ayırıb ona həddindən artıq fcöyük
əhəmiyyət verdikdə çətin mosələyo çevrilir.
Uşaqların cinsi tərbiyəsində ailə mühüm rol oynayır. Onlar hoyat
prosesində, yaşlı nəslin vasitəsilə kişi ilə qadının, ərlə-trvadın qarşılıqlı
münasibətləri və s. haqqında müəyyən təsəvvür Vo anlayışlara yiyolənirlər.
Qadınlıq vo kişilik ctalonlarına ve Itandartlarına müvafıq olaraq, onlara müxtəlif
keyfıyyotlər aşılanır. lu baxımdan etnopsixoloji vo etnopedaqoji amillərin
uşaqların v insi tərbiyəsində əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır. Lakin bunlar
hcç də uşaqların ailə həyatına hazırlanması üçün zəruri olan bürün tmosələləri
sistem şəklində əhato etmir və edə do bilmoz. Bu şoraitdə uşaqlann cinsi
tərbiyəsi məsələlərinin həllində məktəbin iolu xüsusilə artır.
Sosioloji, psixoloji vo pedaqoji tədqiqatlar əsaslı surotdə göstərir ki,
moktəbin iştirakı olmadan gənclərin ailə həyatına tı.ı/ırlanması praktik olaraq
mümkün deyildir. Onlar orta məktəbdə - ıiMisilə cinsin biologiyası haqqında
nisbətən gcniş məlumat oldə cdir, ədəbiyyat, tarix, hüququn əsasları və s.
fənlərin tədrisi prosesində cinslərarası münasibətlor haqqında ədəbi-bədii,
ictimai-larıxi və hüquqi aspektdə müəyyən məlumatla tanış olurlar. Son
zamanlar qızlarda evdarlığa aid bilik, vərdiş və bacarıqların inkişaf -tdırilməsinə
daha çox diqqot yetirilir. «Ailə həyatının etika vo psixologiyası» kursu öyrənilir.
Məktəbdə təlim-tərbiyə prosesində oğlan və qızlar arasında •ağlam qarşılıqlı
münasibətlərin inkişaf etdirilməsi şagirdlərin oxlaq tərbiyəsi baxımından xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Bu mühüm məsəlolori yüksək elmi-metodik səviyyədo holl
etmək uçün müəllimlər uşaqlann psixoscksual inkişafının xüsusiy-yetlərini
ətraflı öyrənməli, şəxsiyyət psixologiyasının nailiyyətləri •eviyyosində təhlil
etməli və moktəb təcrübosində nozərə ■Imalıdırlar.
Uşaqların cinsi tərbiyəsi kimi mürəkkob bir məsələni ancaq clmi zəmində
holl etmok olar. Bu nöqteyi-nəzərdən cinsi lorbiyənin psixoloji məsələlərinin
öyrənilməsi və məktob löcrübəsində tətbiq edilmosi böyük əhəmiyyətə malikdir.
419
27*
XV F Ə S İ L
QABİLİYYƏTLƏR VƏ İINTELLEKTİN QURULUŞU
1. Qabiliyyətlər § 1. Qabiliyyətbr
haqqmda anlayış
Məşhur Azərbaycan yazıçısı ƏbdürTohim bəy Haqverdiyevin «Mirzə
Səfəo> povestinin qəhromanı günlərin bir günündə şcr yazmaq istəyir. Yazıçı
onun bu vəziyyətini belə təsvir cdir: «Mirzo Səfər eşitmişdi ki, şer yazmaq üçün
iki vasitə lazımdır: xəlvət otaq və bir şüşə şərab. Şorab içdikdən sonra tob açılıb,
şer öz-özünə su kimi axacaqdır. Qafıyə tapmaqda çətinliyə uğradıqda iki dəfo
qezylə təpiyini ycrə çırparsan, о saat qafiyə öz-özünə tapılar.
Mirzo Səfər bir şüşo qırmızı şorab alıb gəldi evə. Mirzəyo demişdilər ki,
şərab, əlbəttə, gorək qırmızı olsun ki, yann dodaq-larına oxşasın. Şərabı masanın
üstünə qoyub, papağı bir tərofo, çuxanı о biri torəfo atıb, yaxasını açıb, başının
tüklərini pıtlaşdırıb, özünə bir laübalı sifət verib aynaya baxdı, dedi:
- Afərin, Səfər, indi xalis şairson.
Şərabdan bir stəkan töküb içəndən sonra gördü gözləri do qızanb, daha
şairliyino şəkk ola bilmez.
Stulda əyləşib, qarşısına bir vərəq kağız qoyub qoləm götürdü. dörd, beş
dəfə qoləmi mürəkkəbə batırdıqdan sonra dumb otaqda bir-iki baş gəzindi. Hərçi
fikir ctdisə şeri başlamaq mümkün olmadı. Bir stəkan da içdi. Bcyni bir qədər də
qızışdı, əyloşib qələmi alıb gözol xətlə yazdı:
«Darvazamızı fələk vurubdur!»
Mirzə Səfər hərçi çalışdısa ikinci misra gəlmədi. Ncçə dəfo təpiyini yerə
çırpdı, şərabın hamısını içdi. Misra gəlmədi kı. golmədi».
Mirzə Səfər niyə şer yaza bilmodi? Sualm cavabı aydındır: onun bu sahədə
qabiliyyəti yox idi.
Qabiliyyət nodir? О nccə əmələ gəlir, formalaşıb inkişaf edirmi?
Qabiliyyətləri psixoloji baxımda xarakterizə etmək üçün 3 cəhəti nəzoro
almaq lazımdır.
420
1.
Qabiliyyətlər şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətidir. Fərdi sözüno
diqqət edin: insanlar öz qabiliyyotlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Lakin
şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiy-yətləri çoxdur. Temperament do, xarakter də
şəxsiyyotin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləridir. Bəs, onda qabiliyyətlər,
şəxsiyyətin digər fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən - temperament və
xarakterdən nə ilə forqlonir?
2.
Mirzə Sofərin başına gələn əhvalat bu suala tutarh cavab verir:
qabiliyyotlor bu və ya digər fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün başlıca
şərtdir. Bu məsələni doqiqləşdirək: fəaliyyət prosesində temperament do,
xarakter də müəyyən rol oynayır. Lakin fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası
bilavasitə onlardan asılı deyildir. Mirzə Səfərdə özünəmoxsus temperament və
xarakter əlamətləri var idi. Onlann bir çoxu hətta şairlik üçün çox olvcrişli idi.
Mosolon, Mirzə Səfər həvsələli adamdı, «səhordən axşamacan evdə oturub»
işləyə bilirdi. Lakin, görəsən, hövsəloli olmaqla yaxşı şer yazmaq olarmı?
Əlbətto, olmaz! Bəs, hövsəlosiz adam песо, şer yaza bilərmi? Olbətto, yaza
bilər. Ancaq bir şərtlə: şer yazmaq ücün adam gorək müəyyən qabiliyyotləro -
poetik qavrayışa, obrazlı təfəkkürə, yaradıcı təxəyyülə, ifadəli dilə vo s. malik
olmalıdır. Mirzə Səfordə isə bu qabiliyyotlor yox idi.
Dcmoli, şəxsiyyətin fordi-psixoloji xüsusiyyətlərindən һөг birinin fəaliyyət
proscsində
öz
yeri,
öz
vəzifəsi
vardır.
F ə a l i y y ə t i n
m ü v ə f f ə q i y y ə t l i i c r a s ı a n c a q q a b i 1 i у у ə
1 1 ө r 1 о ş o r t l ə n i r .
3.
Gəlin, indi də belə bir situasiya təsəvvür edək: Mirzə Səfərə şerin
yazılması qaydalan haqqında molumat verok, ona əruz və ya heca vəznində şer
yazmağı öyrədək, psixoloji dildo dcsok, ona bu sahədə müəyyon b i l i k ,
b a c a r ı q v ə v ə r d i ş a ş ı 1 а у a q . Görəsən, bclə olsa, Mirzə Səfər
şer yaza bilənni? Əlbəttə, yaza bilər. Lakin bu sahədə zəruri qabiliyyətlərə malik
olmadığı üçün onun yazdığı şer ancaq qafıyolonmiş, voznə salınmış söz
yığınından ibarət olacaqdır. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq psixologiyada
qabiliyyəti xaraktcrizə edərkən foaliyyətin sadəcə olaraq icrasından yox,
m ü v ə f f ə q i y y ə t l i
i c r a s ı n - d
a
n
danışırlar
(«müvoffəqiyyətli» sözüno diqqot yetirin).
Qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdişlorlə əlaqəsi psixoloji cəhətdən
aktual problemdir. Bu məsəlo horn do ona görə
421 əhəmiyyətlidir ki, uşaqlann tərbiyəsi işində өп çox səhvə məhz həmin
sahədə yol verilir.
Gəlin, A. vo B. adlı iki uşaq təsəvvür edək. Onların ikisinin do
10
yaşı var.
A.-nın yaxşı musiqi qabiliyyəti var: musiqi eşidəndo hər şeyi unudur,
melodiyalan asanlıqla yadında saxlayır, mahnı oxumaqdan doymur. Lakin bu
sahədo onunla hcç kəs məşğul olmamışdır, hətta özünün heç musiqi aləti do
yoxdur.
B.-nin isə musiqi qabiliyyəti yoxdur: musiqini xoşlamır, melodiyalan
yadında saxlaya bilmir. Ancaq 5 yaşından başlayaraq valideynləri musiqi
müollimi tutmuş, ona pianoda çalmaqla yanaşı, horn də nota savadı öyrətmişlər.
Yəni A-nın qabiliyyəti var, bilik. bacanq və vərdişi yoxdur, B.-nin isə oksinə,
bilik, bacarıq ve vərdişi var, qabiliyyəti yoxdur.
Tutaq ki, A.-da, B.-də musiqi məktobinə daxil olmaq istəyir. Onlardan
hansı qəbul imtahanını daha yaxşı verə bilər? Bu suala cavab vermək üçün biz
müəllimin psixoloji səriştoyə malik olub-olmadığını bilmoliyik: əgər müəllimin
psixoloji səriştəsi yoxdursa, üstünlüyü B.-yə verəcəkdir. Əgər o, psixoloji
səriştoyə malikdirso, A. ilo B. arasındakı mühüm fərqi - bilik, bacarıq və
vərdişlorlo deyil, məhz qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsi ilə bağlı fərqlorı
görəcəkdir.
Belə güman edok ki, uşaqlann hər ikisi musiqi moktəbinə daxil olmuşdur.
Görəsən, bu şəraitdə onlarda musiqi qabiliyyətlori nece inkişaf edir?
Psixologiyada onlarla bu kimi faktlar məlumdur: bell hallarda qabiliyyətli
uşaqlar bilik, bacarıq vo vordişloro sürotlo yiyələnirlər; bilik, bacarıq və
vərdişlərə yiyələndikcə, onlarda qabiliyyətlərin inkişafı üçün daha olverişli
şərait yaranır. Müvafıq sahəyə qabiliyyəti olmayan, ilk vaxtlar özlərinin ancaq
biliyi. bacarığı və vərdişləri ilo fərqlənən uşaqlar isə, песо deyərlor. yalnız
«yerində addımlamağa» başlayırlar, yoni inkişaf etmirlor Təsadüfı deyildir ki,
müəllimlər görkəmli adamların bir çoxunıııı uşaq vaxtı qabiliyyətlərini görə
bilmomiş və onları «adi uşaqlar>» hesab etmişlər.
Qabiliyyətlər bilik, bacarıq və vərdişlərlə qarşılıqlı əlaqədodır. lakin onları
eyniloşdirmək olmaz. Əgər müollim hortərollı yoxlama aparmadan uşağırı
ancaq müəyyən bilik, bacarıq və vordişlər sistcminə malik olub-olmamasına
görə onun qabiliyyotlı və ya qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi
cohətdoıı
422 kobud, praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. Bu cəhəti düzgün başa
düşmək üçün iki məsələni ayrıca qeyd etmək lazımdır:
a)
bilik, bacanq və vərdişlər qabiliyyətlərin inkişafı üçün zəruri şortlərdən
biridir. Uşaq müvafıq fəaliyyət sahəsi üçün zəruri olan bilik və bacanqlara
yiyələnməyibsə, notda yazmağı, çertyoj çəkməyi, rəsm etməyi və s.
öyrənməyibsə, onun musiqi, texniki ve rəsm qabiliyyətləri yaxşı inkişaf edə
bilməz. Uşaqların qabiliyyətlorini inkişaf etdirmək üçün onların müvafıq bilik,
bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə ardıcıl surətdə fıkir verilməlidir;
b)
qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacanq və vərdişlordo dcyil, onların
qazanılma dinamikasında, yəni bütün başqa şərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyot
üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə prosesinin no qodor tez,
dərin, asan və möhkəm icra olunmasında tozahür edir. Bütün başqa şərtlor eyni
olduqda («eyni» ifadəsinə diqqət yctirək),.. yoni A. və B. eyni musiqi
məktobində, eyni müəllimin sinfində oxusalar, onların bilik, bacarıq vo
vərdişlərə yiyələnməsi sahəsində mühüm fərqli cəhətlər meydana çıxacaq: A.
musiqi qabiliyyəti olduğu üçün müvafıq bilik, bacarıq və vərdişləro B.-yə
nisbətən daha tez, daha asan, daha möhkəm yiyələnocokdir. Tocrübəli
müollimlər həmişə bu cohətə diqqət yetirirlər. Məktəb praktikasında belə hallara
az təsadüf olunmur: hər hansı bir şagird dərsliyi bir dəfə oxuyur və «5» qiymot
alır. Başqa şagird isə «5» qiymot almaq üçün dorsliyi on azı dörd-beş dəfə
oxuyur. Onların hor ikisi əlaçı olsa da, tocrübəli müollim həmin şagirdlərin
qabiliyyətləri arasındakı fərqi görür. Birinci tipli şagirdlorin təlim
müvəffəqiyyəti müəllimi qətiyyən tomin ctmir. O, həmişə valideynə şikayət
edir: «çox qabiliyyotli uşaqdır. Lakin tənbəllik edir, kifayət qodər çalışmır...»
Beləliklə, nəzərdən kccirdiyimiz xüsusiyyətlərə əsasən qabiliyyotlərə
aşağıdakı kimi torif verə bilərik: * Q a b i
1
i у у ө 1
1
ө r
ş ə x s i y y ə t i n f ə r d i - p s i x o - l o j i x ü s u s i у у ə
1
1
о г i o l u b m ü ə y y ə n f ə a - l i y y ə t i n m ü v ө f f
ə q i у у о 1
1
i i c r a s ı n ı n ş ə r - t i n i t e ş k i l e d i r
v ə o n u n ü ç ü n z ə r u r i o l a n b i l i k , b a c a r ı q v o
v ə r d i ş l ə r ə y i y ə - l o n m o d i n a m i к a s ı n d а к
ı f ə r q l ə r d ə i f a d o o l u n u r .
ElmTtcxniki təroqqi dövründə, bir tərəfdən, yeni fəaliyyəl
423
sahələri əmələ gəlir, digər tərəfdən, sənayenin avtomatlaşdınl-ması, EHM-lərin,
robot texnikasının və s. tətbiqi ilə əlaqədar olaraq əvvəlki fəaliyyət saholəri yeni
intellcktual mozmun kəsb edir. Bu şəraitdə şagirdlərin qabiliyyətlərinin hərtərofli
inkişaf etdirilnıəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Dostları ilə paylaş: |