§1. Ünsiyyət qarşılıqlı təsir kimi
Fəaliyyətin psixoloji xarakteristikalarını xatırlayın: insanlaj foaliyyot
prosesindo işin moqsədini bir-birino izah edir, ayrı-a)
1 1
əmoliyyatlarla bir-birini
tanış edir, nöqsanları müəyyən cdir, onkın aradan qaldınnaq üçün
məslohətləşirlər. Bu prosesdo ünsiyyel ancaq və ancaq insanların birgə
fəaliyyətinin toşkilinə xidmət edü Psixologiyada ünsiyyəti qarşdıqlı tosir kimi
aydınlaşdırarkon moh/ bu cohəti, yəni onun insanların birgə fəaliyyətinin təşkili
lie bilavasitə bağlı olan torkib hissələrinin təhlil edilməsini nəzorde tuturlar.
^JJnsiyyətin insanların qarşılıqlı təsirilə əlaqəsi şəksizdir. Bunu intuitiv
şəkildə təsəvvür etmok do asandır. Lakin onların qarşılıqlı əlaqosinin psixoloji
baxımdan öyrənilməsi müxtolif çətinliklorlo bağlıdır. Psixoloqların bir qismi
ünsiyyətlə qarşılıqlı təsiri sadəco olaraq eyniloşdirir, onları dar monada (yoni
informasiya mübadilosı kimi) şərh edirlər, bir çox müəlliflor isə ünsiyyətin
stmkturutul.ı qarşdıqlı təsirin rolunu noinki ətraflı aydınlaşdıra bilmir, hətta co\
vaxt onlan bir-birindon təcrid edir, ayrılıqda nozərdən kcçirir. Bunların hor ikisi
səhvdir.
Qarşılıqlı tosirin növləri müxtolifdir. İstər nəzəri, istərsə do praktik
məqsədlər üçün onların əsas tiplorinin müəyyən cdilmosı xüsusi əhəmiyyot kəsb
edir. Bu sahədə müxtəlif təsnifatlai məlumdur. Onlann böyük əksəriyyoti
dixotomik xaraktcr daşıyır: insanların qarşılıqlı tosiri bir-birinə oks olan tiplərə
bölünür. Qəro psixologiyasında müxtəlif müəlliflər qarşılıqlı tosirin bu iki tipini
«koopcrasiya - roqabot», «razılaşma - münaqişə», «uyğunlaşma müxalifət»,
«assosiasiya - dissosiasiya» kimi tcrminlərlə ifado edirlər.
Birinci halda qarşılıqlı tosirin «pozitiv» növləri təhlil olıınııı onlar bu
baxımdan birgo foaliyyotin təşkilinə kömək göstərirlor. Qarşılıqlı təsirin
«ncqativ» növlorini iso ikinci tipo daxil edirləi onlar birgə foaliyyəti bu və ya
digər dərəcədə «zoiflodiı». «pozur», homin foaliyyot üçün müoyyən çətinliklər
yaradır.
Yəni qarşılıqlı tosirin hor hansı bir tipi və ya forması foaliyyotin məzmunu
ilə şortlənir. Kooperasiya və ya rəqabe qarşılıqlı tosirin ancaq fonnasıdır, onların
məzmunu iso һог ıkı
508 halda daha geniş sistemlə - koopcrasiya və ya rəqabətin daxil olduğu
foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunur. Müollimlorin, alimlərin, idmançıların,
zabitlərin və b. bir-birilə qarşılıqlı təsirinin formalarını, hətta cyni əlamətlor
əsasında bu baxımdan müqayisə etsək, onlarda özünəməxsus cəhətlərin olduğunu
görərik. Bundan başqa, kooperativ qarşılıqlı təsir formaları nəinki ictimai-
faydalı, horn do asosial, hüquqa zidd foaliyyot sahəlorində (məsələn, birgə
soyğunçuluq, oğurluq vo s.) də özünü göstərir. Buna göro də cəm-iyyətə zidd
foaliyyot sahələrində kooperasiya ncqativ məna kosb cdir. Halbuki asosial
foaliyyot şəraitində konflikti pozitiv hadisə kimi qiymətləndirmək olar. Deməli,
foaliyyotin məzmununu, sosial kontekstini nəzərə almadan qarşılıqlı təsirin
formalarını təhlil etmək olmaz.
Bəs, Qərb psixologiyasında bu mühüm metodoloji mosələ песо həll olunur?
Amerikan psixoloqları bclə hesab edirlər ki, «һөг hansı iki adam arasındakı
münasibətlər guya qrupun digər üzvləri arasındakı münasibətlərin
funksiyasıdm>. Buna müvafıq olaraq, onlar insanlar arasmdakı qarşılıqlı təsirin
xüsusiyyətlərini adətən diffuz qruplar - sosial-psixoloji eksperiment keçinnək
məqsədilə qısa müddət üçün yaradılmış təsadüfi adamlardan ibarət qruplar
əsasında öyrənirlər.
Gəlin, diffuz qrupun əlamətlərinə diqqət edək: belə qruplara daxil olan
adamlar adoton bir-birlərini tanımırlar, kifayət qədər birgə ünsiyyət təcrübəsinə
malik olmurlar, onların bir-birilə qarşılıqlı təsiri vasitəsiz xarakter daşıyır, əsasən
«xoşum gəlir -xoşum gəlmir» dixotomiyası ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə,
diffuz qrupda qarşılıqlı tosir foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunmur.
Təsadüfı dcyildir ki, amerikan psixoloqlarının diffuz qruplarda mücənəd sxcmlər
əsasında apardıqları eksperimentlər insanlar arasındakı qarşdıqh təsirin əsl
mahiyyətini açmır.
İkincisi və başlıcası iso ondan ibarotdir ki, Qərb psixoloqlan (C. Mid və
b.) cəmiyyətin inkişafını vo ictimai münasibətləri psixolojiləşdirirlər. Onlar,
adətən, ictimai münasibət tcrminindən deyil, sosial qarşılıqlı təsir terminindən
istifado edirlor. Bos, sosial qarşılıqh təsir nədir? C. Midin fıkrincə, sosial
qarşılıqlı tosir ancaq vasitəsiz kommunikasiyadan (simvollar mübadiləsindən)
ibarotdir. Onun nəzəriyyəsinin əsasını aşağıdakı iki müddəa təşkil edir: 1. İnsan
orqanizminin bioloji zəifliyi onları məcbur edir ki, yaşamaq üçün qrup
kontekstindo bir-birləri ilə əməkdaşlıq etsinlor. 2. İnsan orqanizmləri daxilində
və arasında baş verən, onların əmokdaş-
509 lığını asanlaşdıran, demoli, yaşamasına kömok edən işlet möhkəmlənir. Bu
zaman adam başqa adamlann vo qrupun onu necə qavradığını müəyyon edir
(C.Midin sözlori ilə desək, «başqasının rolunu qəbul edin>), buna müvafıq
olaraq situasiyanı qiymətləndirir və özü üçün düzgün hərəkət xətti seçir.
Beləliklv). Qorb psixoloqları insanlann qarşılıqlı təsirini ictimaı
münasibətlərdən ayınr, bununla da onların mahiyyətini təhrif edirlor.
Yəni orada daha çox sosial qarşılıqlı təsirdən bəhs edilir. Halbuki insanlann
qarşılıqlı təsiri ictimai münasibətləri əks etdirir.
Qarşıya sual çıxır: real qarşılıqlı tosir situasiyası песө yaranır? Insanlar bu
zaman bir-birlərini necə başa düşürlər? Sosial nəzarotin hansı formalanndan
istifado edirlər?
Həmin suallara cavab vermək üçün qarşılıqlı təsirin strategiyası və taktikası
anlayışları ilə tanış olmalıyıq. Qarşılıqlı təsirin strategiyası cəmiyyətdə bərqərar
olmuş ictimai münasibətlərin xarakteri ilə müəyyən olunur. Onlar isə özlərinin
konkret ifadosini sosial normalarda tapırlar. Sosial normalar insanlann qarşılıqlı
təsirinin qaydalarını miioyyon edir, onlan nizama salır. insanlar sosial normalar
əsasında bir-birinin davranış və rəftarına nəzarət edirlər: onu bəyənir və ya
boyənmir, alqışlayır və ya mühakimə edir, roğbətləndirir vo ya cəzalandırırlar.
Qarşılıqlı təsirin taktikası isə adamın öz iş vo ya yol yoldaşı haqqındakı
təsovvürləri ilo miioyyon olunur. Bu zaman onun şəxsi keyfıyyətləri ilo yanaşı
niyyəti, motivləri və s.-nin aydınlaş-dınlması çox vacibdir.
Başqa mühüm cəhot isə i$ yoldaşlanmızın rolu ilə - onun müəllim və ya
tələbə, ana və ya nənə, qadın və ya kişi, ev sahibi və ya qonaq, həkim və ya xəstə,
şofer və ya sərnişin olması ile əlaqədardır. Bu zaman biz həmin adamlarla məhz
müəllim, tələbo, nənə, şofer və s. kimi qarşılıqlı tosirə girir, eyni zamanda
onlardan da öz rollarına müvafıq olan davranış tərzi gözləyirik. Adamlanıı
hərəkətləri, əməlləri, davranış tərzi sosial normalara və rol gözləmələrinə uyğun
gəlmədikdə, şoxsiyyətlərarası konflikt üçün psixoloji cəhotdən şərait yaranır.
Bu iki moment (ictimai münasibətlərin xarakteri vo iş yolda>ı haqqinda
təsəvvürlər) birlikdo real ünsiyyət situasiyasını miioyyon edir. Ünsiyyət
situasiyasının həmsöhbətlərin hor ikisi torofindon eyni şəkildə başa düşülməsi
onun səmərəli olmasının mühüm
510 şortidir. Belo olduqda, adamlar birgo
qorar qəbul edir və onu həyata keçirmək
üçün foaliyyotə başlayırlar.
§ 2. Insanlann qarşılıqh münasibətləri və ünsiyyət
İnsanların qarşılıqlı şəxsiyyətlorarası münasibətlori də öz reallığını ünsiyyət
prosesindo tapir. Ünsiyyət situasiyasında iki (və ya üç) adamın iştirak etməsi
faktının özü insanlar arasmda qarşılıqlı münasibətlorin olmasını nəzərdə tutur.
Qarşılıqlı münasibətlər nəinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do məhz bu
prosesdə formalaşır.
Ünsiyyətlə qarşılıqlı münasibətlər bir-birilə üzvi surətdə əlaqədar olsa da,
onlan eyniləşdirmok olmaz. Ünsiyyət insanlann birgo həyat foaliyyoti ilə
şərtlənir. Qarşılıqlı münasibətlərin tipi vo xarakteri ünsiyyətin məzmununa vo
formasına mühüm tosir göstərir, lakin insanlann münasibətləri son dorəcə kəskin
olduqda belo, ünsiyyət spesifik formalarda mövcud olur. Başqa sözlə, ünsiyyət
adamlann bir-birinə münasibotinin müsbət və ya mənfı olmasından asılı
olmayaraq bütün hallarda zəruri surətdə həyata keçirilir.
Qarşıhqh münasibətlər müxtəlifdir. Funksional baxımdan onlann aşağıdakı
tipini fərqləndirirlər: a) formal (və ya rəsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rəsmi)
qarşılıqlı münasibətlər.
Formal qarşılıqlı münasibətlor hər bir fərdin müvafıq konkret qrupda onun
rosmi statusu (mövqeyi) ilo şərtlənən münasibət-lorinin məcmusundan ibarotdir.
Onlar foaliyyətin normativ cəhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tənzim
edilən i ş g ü z a r münasibətlərdo ifado olunur. Rosmi münasibətlər
soviyyəsində kollektiv üzvləri arasında fəaliyyətin məzmunu və təşkilat
vasitələrinə uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, məsul asılılıq münasibətləri
sistemi yaranır.
Moktəbdə «direktor-müəllim» və «müəllim-müəllim» tipli münasibətlər
formal qarşılıqlı münasibətlərə misal ola bilər. Onlann qarşılıqlı münasibətləri
rosmi xarakter daşıyır və müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tənzim olunur.
Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo,
elmi-todqiqat institutunda vo s.-do insanlar ara-sinda formal qarşılıqlı
münasibətlərlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibətlor do əmələ golir.
Mosələn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müəllim işləyir.
511
Görəsən, onlann qarşılıqlı münasibəti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı?
Əlbəttə, yox. Əgər homin moktobdo qarşılıqlı münasibətlər şəbəkəsini psixoloji
cəhətdon öyronsək, aşağıdal faktları müəyyən cdə bilərik: müəllimlərin bəziləri
2, 3 vo | nəfərlik kiçik qruplar şoklində bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı
Onlardan birinin ad günündə mütləq digor iki müəllim iştirak edii Dostlar asudə
vaxtlannı nəinki birlikdo keçirir, hətta fürsol tapdıqda dərsə do birlikdə gcdib-
gəlir, bir-birlərinin sevincino, dərd-sərinə şərik olurlar. Xostələnəndə bir-birinin
başınm üstündən əskik olmur; onlardan biri xostənin uşaqlarına baxii ikincisi
xörək bişirir, üçüncüsü onun üçün dərman alır və s. Bu zaman biz həmin üç
müəllim arasında yaranmış münasibətlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibətlor
kimi xarakterizo edə bilərik.
Formal qarşılıqlı münasibətlərlə yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan
qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin yarannıası ünsiyyətin qanunauyğun
cəhotlərindən birini əks etdirir. Qe\n formal qarşılıqlı münasibətlər mahiyyət
etibarilə ictima funksiyalarla müoyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır.
Qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər heç kos tərəfindon miioyyon edilmir,
psixoloji cəhotdon əlverişli şərait olduqda öz özünə təşəkkül edir. Onlar
yarandıqdan sonra mühüm psixolop reallığa çevrilir: qeyri-formal qarşılıqlı
münasibətlər simpatiya ve i antipatiyanın görünməz telləri ilo kollektivə nüfuz
edərək istər hor bir işçinin, istərsə də bütövlükdə kollektivin fəaliyyətinə
müəyyon təsir göstərir və müvafiq psixoloji iqlim yaradır. Onlann məzmunu
kollcktivin inkişaf səviyyosindən bilavasitə asılıdır.
Formal və qeyri-formal münasibətlər adəton bir-birini üzvi şəkildə
tamamlayır vo kollektivin çoxcəhətli həyatında ahəngıl.u surətdə uzlaşır. Bir sıra
hallarda iso onlar sadəcə olaraq bir-birın.-uyğun gəlmir və kollcktivdə müxtolif
konfliktlərin yaranmasmın mənbəyinə çevrilir.
Qarşılıqlı münasibətlərin tipi və ya səviyyəsi insanlar arasıml.ı ünsiyyətin
xarakterinə mühüm təsir göstərir. Bundan asılı olarai) biz f o r m a l vo
q e y r i - f o r m a l ü n s i y y ə t d ə n danışa bilorik. Onlann bir-
birindən osas fərqi bundan ibarotdir kı qeyri-fonnal ünsiyyətə nozəron fonnal
ünsiyyət miioyyon rosmi qaydalarla məhdudlaşdınlır. Bir misal göstərək: adam
öz dostuıuı görən kimi ondan, məsələn, soruşa bilor: «gözlərin qızarıb deyoson,
bu gecə yaxşı yatmamısan». Halbuki avtobusda bu vo ya digor sornişinə homin
sualla miiraciot etmok, öz şəxsi hoyatı haqda
512 məlumat vermək (Bilirsən, başıma no gəlib?) və s. olmaz. Avtobusda,
zəhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal
ünsiyyət tərzi daha çox məqbul sayılır.
Qeyri-formal
ünsiyyot formal ünsiyyət kimi rosmi qaydalarla
məhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibətin (ər-ar-vad, iki dost, iki
yoldaş və iki tanış arasındakı münasibətin) xarak-tcrindən asılı olaraq insanlar
arasmda miioyyon psixoloji məsafə gözlənilir. Ər-arvadın qarşılıqlı münasibəti
üçün məqbul hesab edilon rəftar tərzi, ünsiyyət ədası eyni qrupda təhsil alan
oğlan və qızın qarşüıqlı münasibətlərində qəbul olunmur. Onların pozulması
adətən əxlaqi mcyarlarla qiymotləndirilir. «Həyasız adam» etalonunun bir çaları
məhz bundan ibarotdir.
Ünsiyyət mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Ünsiyyət mədəniyyəti insan münasibətlərinin daxili gözəlliyində öz ifadəsini
tapır. Nəzakətlilik, təmkinlilik, mehri-banlıq, xeyirxahlıq, tərəf-müqabili
dinləmək bacanğı və başa düşmok arzusu, onun zövqünə, fıkirlərinə, ovqatına
hörmətlə yanaşmaq, sevinc vo kədorini anlamaq, dərdinə şərik olmaq -bunlar
ünsiyyət
mədəniyyotinin
olifbasıdır.
Hamı
bu
əlifbanı
öyrənməli,
mənimsəməlidir
§ 3. Ünsiyyət çətinlikləri və onlann aradan qaldınlması yollan
Ünsiyyot prosesindo müəyyən çətinliklər - kommunikativ mancələr
müşahidə olunur. Onlar, adətən, sosial vo ya psixoloji xarakter daşıyırlar.
Müxtəlif sosial qruplara monsub olan adamlar arasinda sosial, siyasi, dini,
peso forqlori vo s. kəskin şəkildə özünü göstordikdə, onlar situasiyanı eyni
şəkildə başa düşmür, anlayışlan müxtəlif monalarda işlədir, hadisolərə müxtəlif
baxımdan yanaşırlar vo s. Şübhəsiz ki, belə maneələr olduqda da kommunikasiya
prosesi hoyata keçir. Hətta hərbi düşmənlər bclə danışıqlar apanrlar. Lakin bir
cəhət aydındır: sosial xaraktcrli kommunikativ maneələr olduqda, ünsiyyət
şəraiti xeyli mürokkəbləşir.
Ünsiyyət prosesinə psixoloji xarakterli kommunikativ maneələr do
mühüm təsir göstərir: belə çətinliklər ya müsahiblərin miioyyon fordi psixoloji
xüsusiyyətlərə malik olması (məsələn, onlardan birinin həddindən artıq
utancaq, digərinin qapalı və ya «qaradinməz» olması, ya da onlann arasında
xüsusi növlü psixoloji münasibətlərin - bir-birinə qarşı qərəz, odavət,
düşmənçilik.
inamsızlıq və s.-nin əmələ gəlməsi nəticəsində meydana çıxır. Belo hallarda
ünsiyyətin münasibətlə əlaqəsi aydın nozorə çarpır. Mosəlonin belə qoyuluşu
nəinki clmi, hom də böyük praktik əhəmiyyəti olan nəticolər çıxarmaq imkanı
verir.
Ünsiyyət proscsində komnııınikativ maneələri nccə aradan qaldınnaq olar?
Bu mühüm məsoləni praktik cəhətdən hansı yollarla daha somoroli holi etmək
mümkündür? Psixoloqlann fıkrincə, kommunikativ mancolori aradan qaldırmaq
üçün adamlann unsiyyot mədəniyyətini artırmaq. onlara ünsıyyot vordişlori
aşılamaq lazımdır.
Müasir dövrdə ünsiyyət vərdişləri aşılamağın tosirli vasitəsi kimi
s o s i a l - p s i x o l o j i
t r c n i n q d ə n (ingilisco trainin -
ö'yronmək, hazırlamaq, moşq etmək dcməkdir) istifado olunur.
Sosial-psixoloji trcninq sosial-psixologiyanın tətbiqi bölmolorindon biridir.
Özünüdorkctmə, ünsiyyot və qarşılıqlı tosir vərdişlorinin formalaşması
sahəsindo qrup mctodlarının işlonil-məsi və tətbiqi onun osas vəzifosini təşkil
edir. Sosial-psixoloji trcniııq prosesindo başlıca vasito kimi müxtolif
modifıkasiyalarda tətbiq edilən qrup diskussiyasından və rollu oyunlardan
istifadə olunur.
Sosial-psixoloji trcninqın köməyilə, bir tərəfdon, unsiyyot sahosində həyati
çətinliklərlə rastlaşmış adamlarda kommunikativ vordişlər fonnalaşdırılır vo ya
onlann ümumi kommunikativ hazırlığı tokmilloşdirilir; digor tərəfdən iso
bilavasito adamlarla bağlı olan peşo sahiblorindo - rohbor işçilordo.
pcdaqoqlarda, tıbb işçilərində, idman moşqçilorində və b. xüsusi kommunikativ
vordişlor yaradılır.
Sosial-psixoloji treninq idcyasını mahiyyol ctibarılo alman psıxoloqu
Kurt Levin iroli sünnüşdür. Bu. Z. Freydin psixoanaliz, C. Morenonun
sosiomcıriya no/.oriyyosindo vo s.-do də müəyyon dv>ı\)codə öz əksini
tapmışdır. Lakin bununla belo, sosial-psixoloji trenınqi praktik surotdə ilk
dəfo amcrikan psixoloqu vo psixiatrı K. Rocers 1947-ci ildə tətbiq ctmoyə
başlamışdır.
K. Rocers fordin qavrayış alomino xüsusi əhəmıyyət vcrirdi. Onun fıkrincə.
fərdin davranışı guya onun qavrayışı ilo müoyyən olunur, о, reallığı песо
qavrayırsa, ona elo do rcaksiya göstorir. İnsanm otraf gcrçokliyi vo özünü
qavraması salıəsində doyisiklik-lər baş veron kimi, onun davranısında da
doyişiklik əmolo golir. * K.Rocers belo hcsab edirdi ki, qrupda
şəxsiyyətlorarası
514 münasibətləri yaxşılaşdırmaq,
adama özünün düzgün qiymət-
ləndirildiyini hiss etmək imkanı vcron
xüsusi iqlim yaratmaq yolu ilo
şoxsiyyətin özünü təkmilləşdirməsini
təmin etmək olar. O, bu sahədə sosial-
psixoloji treninqə böyük əhomiyyət
verirdi.
Sosial-psixoloji treninq məqsodilo xüsusi kiçik qruplar to^kıl olunur.
1949-cu ildə bu qruplara T-qrup adı verildi (T- «Treninq» sözünün ilk horfıdir
- treninq qrup deməkdir).
T-qrup qısa müddət ərzindo (bir песо gündən bir neçə həftoyə qədər)
foaliyyot göstərir. Qrup üzvləri arasmda, bir torəfdon, onlann həyatda giro
bilmədikləri şəxsi münasibətlər yaradılır və bu zəmində zəruri ünsiyyət vərdişləri
aşılanır, digər tərəfdən, öz münasibotlorini başa düşmələrinə diqqət yetirilir.
Rocers
«Humanistik
psixologiya»
adlanan
cərəyanın
əsas
nümayəndolərindən biridir. Qərb psixologiyasının bütün cərəyan-lan kimi
humanistik psixologiyanı da tohlil edərkən onun sosial və psixoloji aspcktlorinə
diqqət yetinnək lazımdır. Bu cərəyan daxi-lindo işlənilmiş mctodlar psixoloji
nöqteyi-nəzərdən maraqlıdır.
Hal-hazırda sosial-psixoloji trcninq praktikası psixologiya clminin sürətlə
inkişaf cdən totbiqi saholərindon birino çcvrilmişdir. Sosial-psixoloji trcninqdən
müxtəlif profılli mütəxəs-sislor - rəhbor işçilor, müəllimlor, hokimlər,
psixoloqlar, ticarət işçiləri və s. hazırlığında istifado olunur. Ər-arvad
konfliktlərinin aradan qaldırılması, valideynlərlo uşaqlar arasında münasibətloriıı
yaxşılaşdınlması, «çətin» yeniyetmolorin torbiyəsi və s. sahəlordə do sosial-
psixoloji treninq gcniş tətbiq olunur.
XIX F Ə S İ L
ŞƏXSİYYƏT ƏMƏK VƏ TƏDRİS
KOLLEKTİVLƏRİNDƏ
1. Qrup və kollektiv haqqında § 1.
Qrup haqqında ıınlayış
Psixologiyada qrup dedikdə, tarixən müəyyon cəmiyyət çər-çivəsində
yaranmış ümumi mənafc, sərvətlər və davranış nonna-inına malik olan
adamlann nisbətən sabit məcmusu nəzordə tutulur. Нəг bir qrupda fərdlərin
bir-biri ilə və bütövlükdə cəmiy-yətlə özünoməxsus qarşılıqlı rabitoləri
təcəssüm edir.
Qrup anlayışını həm komiyyət, həm də kcyfıyyət baxınıından xarakterizo
etmok olar. Məsələyə kəmiyyot nöqteyi-nəzorindün yanaşdıqda, hor şeydon
əvvəl, qeyd ctmək lazımdır ki, qrup de-dikdə, miioyyon bir sosial şəraitdə bir
nəforin deyil, mütloq bir neçə nəfərin iştirak etməsi nəzərdə tutulur. Qrup
müəyyən adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şəraitdə iki vo ya
üç adamın sadoco olaraq iştirak etmosi onlan sosial-psixoloji cohot-dən qrup
kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir.
Belo bir situasiya təsəvvür edok: A. adh bir nofor dayanacaqda trolleybus
gözləyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N.
dayanmışdır. Tosvir etdiyimiz şoraitdo A. vo N. bir-birino passiv miinasibot
bosloyirlor, onlar bir-birino ancaq tamaşaçı kimi baxırlar. Şübhəsiz ki,
dayanacaqda başqa bir adamin olmasi istor A., istorso do N. üçün miioyyon
psixoloji ohomiyyoto malikdir. Tutaq ki, A. yorulmuşdur vo oturmaq istoyir,
lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tək olsaydi bolko do oturardi.
İki vo ya üç adam qrup halında birləşondə, onlann hor biri miivafiq birgo
fəaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup
iizvlorindon biri miioyyon sobob üzündən toklikdo fəaliyyət göstordikdə belo,
qrupun digor iizvfl onun təxəyyülündə adoton iş yoldaşı kimi iştirak edir.
Bcloliklo, artiq iki vo daha çox adam qrup halında birloşondo onlardan hor
birinin fəallığında fordin psixologiyasi ilo izah cdilo bilmoyon yeni cəhətlər
meydana çıxır.
К. Marks «Kapital» əsorində göstərir ki, bir siivari cskadronun hiicum
qiivvosi vo ya piyada polkunun miiqavimot qüvvosi. aynca hor bir siivari vo
piyada osgorin hiicum vo miiqavimot qüvvesi
I
mocmusundan xeyli forqli
olduğu kimi, ayn-ayn fohlolorin sorf ctdiyi qüvvonin mcxaniki mocmusu da,
eyni bir bölünmoz iş bir çox işlək ollər tərofındon birlikdo görüldüyü zaman,
mosolon, agin bir şcyi qaldınnaq, dolamaçarxı horlomok, yol üstündoki bir
mane-əni aradan qaldırmaq lazim goldikdo, sorf olunan ictimai qüvvədən
forqlonir.
Bcloliklo, biitiin bu kimi hallarda kombinələşdirilmiş əməyin nəticosi
ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç əldə edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun
miiddot orzindo vo ya ancaq ciizi miqyasda oldo cdilo bilor. Burada mosolo
yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksəltmək iistiindo deyil,
habelə öz
516 mahiyyətinə görə kütləvi qüvvə olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq
üstündədir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji
qanunauyğunluğun mahiyyətini tohlil edərək yazir: «Lakin bir çox qiivvo
birləşdikdə yeni bir qüvvə omolo golmosin-dən başqa, mohsuldar işlərin çoxunda
ictimai təmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şəxslərin fordi məhsuldarlığını yüksəldən
həyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan
ibarot bir məcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat
işloyən 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işləyon tok bir fohlonin istehsal
ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz təbiotinə görə,
Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai
hcyvandir».
Kollektivçilik effektlərinin nəşət ctdiyi bu iki monbo bir-birilo qarşılıqlı
əlaqədə olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar
qiivvo birgo omoyin tcxnologiyasinin xiisusiyyotlori, ayn-ayn şəxslərin fordi
məhsuldarlığını yiiksoldon həyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayət», toqlid
faktı və s. ilo miioyyon olunur.
Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birləşondo onlardan hor birinin
fəallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi
ilo deyil, ancaq qrupun sosial-psixoloji qanunauygunluqlan ilo izah ctmok
mümkündür.
Qrup özünoməxsus sistemdir vo miioyyon struktura malikdir. Qrupa daxil
olan hor bir adam onda miioyyon rol vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün
məqsədlərinə, normalarına, sərvət meyl-lorino, sosial gözləmolorinə vo s.
miivafiq olaraq miixtolif forma-larda öz üzvlərino nəzarət edir: onlan
roğbotləndirir vo ya cozalandmr. Qrup üzvlori miivafiq nonnalan vo sorvot
meyllorini monimsodikco, sosial-psixoloji cohotdon qrupun hoyatında köklü
dəyişikliklər omolo golir: qrup iizvlorindo qrupa monsubluq hissi -«biz» hissi
yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir
iizvii qrupun nailiyyətlorini öz nailiyyətləri, müvoffəqiyyotsizliyini iso öz
müvoffoqiyyətsizliyi hcsab edir, onları öz şəxsi nailiyyəti və ya məğlubiyyoti
kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir və s., yəni qrup doğma
qnıpa çevrilir. Qrup, mahiyyət etibarilo, bu andan əsl qrup kimi fəaliyyot
göstərməyə başlayır.
Göründüyü kimi, adamların qeyri-mütəşəkkil yıgımından, təsadüfı
birliyindon forqli olaraq, qrup üzvləri qrup üçün tipik olan foaliyyət növlorinə
daxil olurlar (və ya qoşulurlar). Onlann bir-
517
birləri ilə münasibətləri qrup normalan və sərvotləri ilə tən/ım olunur. Qrupun
normaları onun üzvləri üçün mcyara çevrilir.
Qrupun nozordən kcçirdiyimiz xüsusiyyətlərinin bir qismi onu struktur-
formal (təşkilat) cəhətdən xarakterizə edir. Qrupun həcmı. tərkibi,
kommunikasiya kanalları, rolların bölüşdürülməsi, tabelık sistemi vo s. buna
misal ola bilər. Qrupda şəxsiyyətlərarası müna-sibotlər, liderlik (rohbərlik)
üslubu, qrup sərvətləri və normalan, rəğbətləndirmə və cəzalandırma sistemi vo s.
iso qrupun sosial-psixoloji həyatını mozmun cəhətdon xarakterizo etmok imkanı
verir.
Hor bir adam, adətən müxtəlif qruplarm üzvü olur. Burada maraqlı
cəhətlərdən biri ondan ibarotdir ki, hər hansı bir adam bütün qruplarda eyni
statusa malik olmur vo buna müvafiq olaraq müxtəlif qruplarda miixtolif rollar
ifado edir, mosolon, bir qrupda lider olan şəxs başqa qrupda icraçı ola bilər.
Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitəsilə başqa qruplarla -
qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müəyyən qnıplarla bağlı olur. Bu halda
ümumi xarakter daşıyan iki cəhətə diqqət yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz
qrupunu başqa qrupla müqayisə edir, onun miisbot vo ya monfi hesab etdiyi
xüsusiyyətləri vasitəsilə öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir.
Bir sira hallarda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünə, hotta bəzən
liderinə çevrilir.
İnsanın daxil olduğu qruplarm miqdan toxminon insanlann hoyat
fəaliyyətinin həcminə, tələbatlarının genişliyino vo müxtəlifliyinə, kommunikativ
xiisusiyyotlorinin soviyyosino (mehriban vo ya qaraqabaq adamlann monsub
olduqlan qruplanm müqayiso edin) müvafıq golir. Belo ki, bir qrupda insamn
yalniz müəyyən tələbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivəsində onun
sosial foaliyyotinin ancaq müəyyən cəhətləri təzahür edir. Mohz buna göro do
insanı sosial-psixoloji cəhotdən düzgün xarakterizo etmok üçün onun müxtəlif,
hom do onun üçün əhəmiyyətli qruplarda iştirakı tarixini öyrənmək vo tohlil
ctmok lazımdır.
Insanlann hoyatinda qrup mühüm rol oynayir. Lakin bu müddəanı düzgün
başa düşmək üçün prinsipal əhomiyyoti olan iki cəhəti xüsusi qeyd etmək
lazımdır: a) şəxsiyyət nəinki, kiçik qrupun, hom do cəmiyyətin üzvüdür.
Cəmiyyət şəxsiyyətə təkce kiçik qrup vasitəsilə deyil, hom də başqa yollarla,
kütləvi informasiya və tobliğat vasitəlorindən istifado edərək bilavasit
518 təsir göstərir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şəxsiyyətin foiTnalaşması-nın vo
sosial hərəkətlərinin yegano mənbəyi deyildir; b) şəxsiyyət aktivdir, о özünün
mövqe və roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyən rol
oynayir, qrup daxilindo ictimai royin təşəkkülünə miixtolif fonnalarda tosir
göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şəxsiyyətə tosirini mexaniki tosir kimi başa
düşmək səhv olardı.
Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu qrupda fordin mövqeyinin öyrənilmosini
təlob edir.
Dostları ilə paylaş: |