54.
Kollektivin
stratomctrik
birgO foaliyyotin quruluşu
motivlori vo onun moqsodlori;
-
kollektivin onun qarşısına qoyulmuş vəzifələrin icrası üçün hazırlığı;
-
kollektivin iş qabiliyyəti;
-
kollektivi dağıdacaq hor bir şeyə qarşı onun möhkəmliyi;
-
kollektivin bütövlükdə cəmiyyəti təşkil edən digər kollektivlərlə əlaqəsi.
«В» layının parametrləri kollektivin hor bir üzvünün qrup fəaliyyətinə, onun
məqsəd, vəzifə və prinsiplorinə (kollektiv bunların əsasında yaradılır), foaliyyotin
motivasiyasına, onun şoxsiyyot üçün sosial mənasına münasibətini təsbit cdir.
Qrup fəallığının i k i n c i 1 а у ı - «V» stratasi birgo fəaliyyətlə,
kollektivin moqsodlori, vozifələri və sərvotlori ilə şərtlonon şoxsiyyotlorarası
münasibətlərin xarakteristikasını əks etdirir. Onun parametrləri aşağıdakılardan
ibarotdir:
-
kollektiv özünütəyinetmə fenomeni (kollektivin üzvləri bütün məsələloro
birgo foaliyyotin moqsodlori, prinsiplori vo idealları baxımından yanaşırlar).
-
kollektivin sərvət meyllərinin vəhdəti (SMV-kollektivdə əsl yekdilliyin
göstəricisi hesab olunur);
-
kollektiv üzvlərinin kollektivlə emosional identifıkasiyası;
-
kollektivin onun üzvləri üçün etalona çevrilməsi kollektiv üzvlorinin osas
mosələlərdo kollektivo verdikləri qiymətlorin «yaxşı kollektiv» etalonuna
yaxınlaşması) vo s.
İkinci lay in psixoloji fenomenlorini ancaq şəxsiyyətlərarası
528 münasibətlərin fəaliyyətlə şərHənməsi prinsipi osasında başa düşmək və təhlil
etmək olar.
Nəhayət, ü ç ü n c ü l a y (Q stratasi) kollektiv üçün spesifık olmayan,
lakin sosial qrup kimi müəyyon dərocoyo qədor onun üçün do xas olan
parametrləri əks etdirir. Buraya aşağıdakılar daxildir:
-
fordlərin emosional məlahəti (cazibədarlığı);
-
fordlərin qrup yckdilliyi (tez-tez görüşməsi, bir-birilə hər gün əlaqə
saxlaması vo s.);
-
qrup uyuşması;
-
qrupdaxili təlqinə qapılma və s.
«Q» layının psixoloji parametrləri kollektivo daxil olan fərdlorin əsasən
emosional əlaqələrini nozərdo tutur. Onlar diffuz qrupun əsasını təşkil edir. Bu
tipli emosional münasibətlər kollektivi xarakterizo etmir və edə do bilməz. Çünki
onlar birgə kollektiv foaliyyotin məzmun tərəfı ilo şərtlənmir. «Q» layında
kollektivo daxil olan fərdlərin emosional olaqələri «xoşum gəlir», «xoşum
gəlmİD) parametrlori ilə səciyyəlonir.
«Q» layının psixoloji parametrlorini universallaşdırmaq vo kollektivdə
şəxsjyyotlərarası münasibətləri xarakterizo etmək üçün onları zəruri hesab etmək
olmaz. Kollektivin mahiyyətini «А», «В» və «V» laylannın psixoloji parametrlori
ifado edir. Sosial-psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir ki, kollektivdə
şoxsiyyətlorarası münasibətlər f o a l i y y o t i n m o z m u n u vo
x a r a k t e r i ilə şərtlənir.
Hal-hazırda sosiometrik konsepsiya çərçivəsində apanlan tədqiqatlarda
problemin mohz bu istiqamətdə öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Buna görə
do
indi
homin
konsepsiya
artiq
stratometrik
konsepsiya
deyil,
ş ə x s i y y ə t l ə r a r a s ı
m ü n a s i b ə t l o r i n
f ə a l i y y ə t l ə ş ə r t l ə n m ə s i k o n s e p s i y a s ı adlanır.
2. Birgə işloməyə alışma və uyuşma
Miixtolif xüsusiyyətləro malik olan adamlar günlərlə deyil, aylarla və illərlə
bir yerdə песо işləyirlər? Onlar konkret foaliyyot şəraitində bir-birilo песо dil
tapırlar? Öz hərəkətlərini bir-birilo песо uzlaşdırırlar? Psixoloji tədqiqatlar
göstərır ki, insanlar konkret birgə foaliyyot şəraitində bir yerdə işləməyə alışırlar
və ya öyrənirlər. Bu zaman işçilər bir-birlərinin xüsusiyyətlərini iş
529
157-34
prosesindo nəzərə almağa başlayır və öz hərokətlərini bir-birinin hərəkətləri ilə
uzlaşdırırlar. Onlann işindo özünəməxsus ahong omolo golir. Həm işin
məhsuldarlığı artır, hom də işçilər iş prosesindon və onun nəticəlorindən razı
qalırlar.
Bu zaman bir çox hallarda işçilər arasında az və ya çox dorocodo yaxınlıq
omolo golir, hotta bəzən yoldaşlıq münasibotlon dostluğa çevrilir. Belə hallarda
onlar bir-birino psixoloji cəhətdən uyuşmağa başlayırlar ki, bu da birgo iş
şəraitində işçilərin bir-birino alışması üçün əlvcrişli şorait yaradır.
Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı təsiri prosesindo əmələ gəlir və onların
bir-birini təmin etməsində, bir yerdo olduqda darıxmamasında, daha yaxşı
işləməsində, söhbətdən doymamasında ifado olunur.
Beləliklə, biz iki anlayışla - b i r g ə i ş l ə m ə y e a l ı ş m a
v ə u y u ş m a anlayışları ilə tanış oluruq. Bos, onlar bir-birindən no ilo
fərqlənir? Birgə işləməyə alışmaq insanlann rosmi (işgüzar) münasibətləri,
uyuşma isə qcyri-rəsmi (şəxsi) münasibətləri üçün səciyyovidir.
Qeyri-rosmi münasibətlər soviyyosində hor hansı bir adamın başqası ilə
sözü tutmursa, ondan uzaqlaşır, başqa adamlarla yaxınlıq edir. Başqa sözlə,
qeyri-rəsmi münasibətlərdə insanlann bir-birini təmin edib-etmoməsi onlann
xiisusiyyotlori ilə şərtlonir. Halbuki rosmi münasibətlərdə birgo işin xarakteri
daha mühüm ohomiyyət kosb edir. Bu zaman iki işçinin bir-birino miinasiboti
onlann bir-birindən xoşu gəlib-gəlməməsi ilo miioyyon oluna bilmoz.
Kollcktivdo insanlann münasibətləri bilavasitə rəğbot hissi ilo deyil, sosial
normalarla miioyyon olunur. Birgo işləmok zərurəti öz oksini onda tapir ki,
insanlar
bir-birini
iş yoldaşı kimi qiymotlondirir, bir-birinin şəxsi
keyfıyyətlərindon daha çox peso kcyfıyyotlorinə üstünlük verirlor. Onlann bir-
birilə qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo
şərtləndikdə iso birgo işləməyə alışma uyuşma ilo əvəz olunur.
Birgo işləməyə alışma ilo uyuşma əslində bir-birilo qarşılıqh olaqədədir.
Uyuşma işçilərin bir-birinə ahşmasında həmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq
iso hansı formada olursa-olsun, onların arasında müxtolif tipli münaqişolorin
yaranması ilo noticolonir.
Əmək, pedaqoji və ya şagird kollektivlərində uyuşma təsirli ro oynayır. Ailə
həyatında onun əhəmiyyəti xususilo böyükdür.
Qrup uyuşması insanlara empirik surətdə çoxdan molumdur.
530
Alpinistlər, təyyarəçilor, səyyahlar, idman məşqçilori vo b. güzəran təcrübəsi
əsasında belo bir nəticəyə golmişdi ki, kiçik qruplarda adamlar bir-birino eyni
dorəcədə uyuşa bilmirlor. Sosial-psixoloji tədqiqatlar da həmin nəticəni təsdiq
edir.
Birgə fəaliyyətin səmərəli olmasının şərtlərindən biri uyuşma fenomeni ilə
əlaqədardır. Bir çox xüsusi hallarda, qrup uzun müddot aynlıqda və mürəkkəb
şəraitdo fəaliyyot göstərdikdə, məsələn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gəmi
səfərlərində və s. bu cohət daha aydın nəzərə çarpır, bilavasitə qrupdaxili qarşılıqlı
münasibətlərin inkişaf dinamikasını şortləndirir.
Y. Qaqarin vo A. V. Lebedevin «Psixologiya və kosmos» kitabında təhlil
edilən bir eksperimentin nəticələri bu cohətdən maraqlıdır.
70 sutka orzindo davam etmiş eksperimentdə 3 nəfər - həkim Stanislav
Buqrov, mühəndis Leonard Smireçevski və radio-jurnalist Yevgeni Tcrcşşcnko
iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç həfto sonra
öz gündəliyində yazırdı: «Növbə, nahar, tibbi müayinə, yuxu... Həyatımız çox
qızğın, amma ycknəsəq keçirdi. Boş vaxtımız demək olar ki, qalmırdı. Amma
artıq yorğunluq hiss edirəm. Stanislav anqladı, gözlərinin altı qaraldı, Leonardın,
gözlori qızardı vo baxışları dəyişdi. Bəzən danışığındakı xeyirxahlıq itirdi.
Mübahisəni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, əlbəttə ki, xırda
şeylərin üstündə olurdu».
Y. Tercşşenko bir həftodən sonra isə yazırdı: «Növbə, nahar, yoxlama,
yuxu... Vaxt daralır. Bir günü о birindon seçmok olmur. Yavaş-yavaş sinir
yorğunluğu baş verir. Biz əsəbiləşməyə başlayınq. Özümüzü işləməyə məcbur
etmək çətinləşir. Daim hara isə qapını açmaq, nə isə başqa şey görmək istəyirik.
Hamısı birdir.. Təki yeni şey olsun. Darıxırıq».
Həkim ilə mühəndis arasında psixoloji uyuşmazlıq əmələ gəlmişdi: onlann
arasında vaxtaşın, istirahot zamanı konflikt yaranmağa başlamışdı. Proqram
yerinə yctirilsə də, eksperiment iştirakçılarının özlərinin qeyd etdikləri kimi,
psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının əhvalma monfı təsir göstərmişdi.
Uyuşma insanlann xiisusiyyotlori ilə bilavasitə bağlıdır. Bu sahədə iki hala
daha geniş təsadüf olunur:
a) müşahidolor göstərir ki, insanlann tələbatları, fəaliyyət motivləri,
maraqlan, sosial yönümləri, əqidəsi və s. oxşar olduqda onlar bir-birlərinə
asanlıqla uyuşurlar;
b) bir çox hallarda iso insanlann müəyyon kcyfiyyotlori, xüsusilə
temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinə uyuşa bilmir;
oxşar olmadıqda, əkslik təşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla
uyuşurlar.
Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq:
«Vosxod-2» kosmik gomi heyotindon xiisusi soliqo vo mütəşəkkillik tolob
olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fəzaya
keçməsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino
arxayin olmaq şəraitində mümkün idi.
Vozifoləri heyət üzvləri arasında bölüşdürdükdə onlann peso
hazirliqlanndan çox (Belyayev do, Leonov da yüksək ixtisaslı təyyaroçi idilor)
fordi-psixoloji keyfiyyəti nəzərə alınırdı. Belyayevo on qorxulu hallarda özünü
itirməmək, böyük irado və mətanət, məntiqi təfokkür, dərin özünütəhlil, böyük
təkidlilik, çətinlikləri dof etmok xas idi.
Leonov isə temperametino görə xolerik tipə mənsubdur. Qüvvətli, qətiyyətli
və qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan bütün bir lövhoni
yadında saxlayır, sonra da onu yenidən təsvir edirdi.
Xaraktercə bir-birinin tarn oksi olan bu iki şəxs mürokkəb proqramı
müvəffəqiyyotlo yerinə yctirən yüksək qrup omələ gotir-məkdə bir-birini
tamamlayırdı. Adi məşğolodən başqa Bclyaycvlə Leonov, indiyə qədor dünyada
heç kosin olmadığı şəraitdə - dorin vakuumda vo dayaqsız fəzada işlomək üçün
hazırlaşırdılar. \J3
Şlüzlomə vo həyatı «tominctmo» sistemlərini idaro etmədo uy-ğun
horokotlor üçün xüsusi trenajorlarda A. A. Leonovun gəmidən kosmik fəzaya
çıxması və kabinəyə qayıtması imitasiya olunurdu.
Qoza halında da horokotlor nəzordə tutulmuşdu: mosolon, açıq kosmosda
kosmonavtın başına bir hadisə gəldiyi və komandirin ona yardım göstənnoyinə
chtiyac olduğu hallar çox diqqətlə hazır-lanmışdı.
Belyayevlə Lconov üçün birgə məşqlərdə əldə edilən mütəşəkkilliyin nə
dorocədə mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dəfəlorlo qeyd etmişlər.
Lakin, Y. Qaqarin vo V. Lebedevin qeyd etdikləri kimi, birgo işləmə
problemi tokco kosmik gomi vo onun sistcmlorini idarəetmə horokətlərinin
uyğunluğu ilo bitmir. Uzun siiron kosmik uçuşlarda adamlara tokco bir yerdə
çalışmaq deyil, hom do bir ycrdə dincəlmək, yəni uzunmüddətli qrup tocridi
şəraitindo
532 yaşamaq lazımdır. Bax, clə bu zaman
heyot üzvləri arasinda qarşılıqlı əlaqə, bir
sözlə, möhkom monolit kollektivin
yaranması üçün lazım golon hor bir şey
holledici ohomiyyot kosb edir.
Hal-hazirda sosial psixologiyada qrup uyuşmasının todqiqi sahosindo yeni
istiqamət formalaşmışdır. Qrup uyuşması effektlori stratometrik konsepsiya
baxımından tohlil olunur. Kollektivdo şoxsiyyətlərarast münasibətlərin
strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir
(temperament vo xarakterin uyuşması 1-ci, rol gözləmələrinin uzlaşması 2-ci,
sorvət meyllorinin vohdəti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi
tohlil olunur).
Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa
qruplan komplektloşdirmoyin meyaıiarının işlənilməsi qrup uyuşmasının
tədqiqinin başlıca məqsədini təşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu
istiqamotdo miihiim praktik ohomiyyoto malik olan maraqlı noticolər oldo
edilmişdir. «Vosxod-2» kosmik gomi heyətinin komplcktləşdirilmosi prosesindo
qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor.
3.
Liderlik problemi
Qrupa daxil olan adamlar qrup foaliyyotinin mozmununa vo bir-birlorino
miinasibotdo eyni mövqedo dayana bilmozlor.
Həcmindən vo xarakterindən asılı olmayaraq qrupdaxili münasibotlor paritct
(latinca - paritas vo ya paritatis boraborlik demokdir) xaraktcr daşımır, başqa
sözlə, qrupda şoxsiyyətlərarası münasibətlər qrup üzvlorinin sosial-psixoloji
statusunu oks etdirir. Sosial psixologiyada bu cəhot «rohbər işçi», «lider» vo s.
kimi anlayışlarla ifado olunur.
Hor bir qrupun öz başçısı olur. Psixologiyada kollektivin idaro edilməsi
prosesindo iki cəhəti - r o h b o r l i k vo l i d e r - 1 i у i forqlondirirlər.
Rohborlik - nisbətən yüksək soviyyəli təşkilatlar tərofındon rəsmi surətdə
təsdiq edilmiş əsasnamo çərçivəsindo rəsmi solahiyyətin tətbiqi yolu ilo
kollektivin idarə olunması prosesidir. I.idcrlik dedikdə, işçilordən birinin şəxsi
niifuzunun kollektivin bir çox və ya bütün üzvlərinin davranışına təsiri nəzərdo
tutulur.
Lidcr rolunda başqalarına təsir göstərməyi, onları fəaliyyətə tohrik ctməyi
bacaran işçilor çıxış edə bilirlor. Lider özünün
533
işgüzar və şəxsi keyfıyyətləri, ünsiyyətə girmək, adamlarla rabito yaratmaq
qabiliyyəti ilə fərqlənir. O, məhz bu xüsusiyyətlər hesa-bına insanlann
psixologiyasına təsir göstərə bilir. Bir sıra hallarda lider rolunda müəyyən
adamlar
qrupu
da çıxış edirlər. Sosial psixologiyada belo qrupa
k o l l e k t i v s u b y e k t deyilir.
Miiasir sosial psixologiyada liderlik anlayışının 50-dən çox tərifı
mövcuddur. ABŞ sosial psixologiyasinda xiisusilo bir-birino uyğun gəlməyən vo
məhdud «mini nozoriyyolori» oks etdiron müxtəlif torifloro tosadiif olunur.
Sovet psixologiyasinda liderlik qrupun, qrup foaliyyotinin inteqrasiyasının
mexanizmi kimi tohlil olunur. O, sosial-psixoloji fenomen kimi miixtolif
obyektiv vo subyektiv amillorin tosiri noticosindo meydana çıxır. Bu baximdan
liderlik aşağıdakı kəmiyyətlorlə bilavasitə baghdır:
1.
«Makromühit» - sosial-iqtisadi quruluş, siyasət, mədəniy-yət, ideologiya.
2.
«Mikromühit» - kiçik qrupun sosial, sosial-psixoloji, psixoloji hadisələri
(tipik vo qeyri-tipik sosial şərait, qrup foaliyyotinin mozmunu, moqsodi,
vozifolori, sosial-psixoloji iqlim vo s.).
3. Liderin
vo
qrupun
digor
üzvlərinin
(tabe
işçilərin)
şəxsiyyətinin
fordi-psixoloji
xassolori
(intellekt,
emosional-iradi
sahəsinin
xüsusiyyətləri,
təşkilatçılıq
qabiliyyətləri,
kommunikativ
keyfıyyətlər vo s.).
Psixoloji ədəbiyyatın tohlili əsasında liderliyin üç funksiyası miioyyon
edilmişdir:
a) liderin təşkilatçılıq funksiyası (TF); b) informasiya funksiyası (İF); v)
sosializasiya funksiyası (SF).
Təşkilatçılıq funksiyası onda ifado olunur ki, lider qrupun moqsodini
miioyyon edir, qorar qobulunu, aktual situativ vo perspektiv moqsodlorin yerino
yetirilmosi yollari, Usui vo vasitələrinin planlaşdırılmasını təşkil edir, rol vo
vəzifə bölgüsü apanr, qrup uzvlorini konkret işlərə tohrik edir, onlann birgo
fəaliyyət soylorini olaqolondirir vo s. Qrup foaliyyotinin somoroli olmasi namino,
bir torofdon, zəruri informasiyanın toplanmasi, işlənməsi vo hifz edilmosi, digor
torofdon, onlann qrup iizvlorino vaxtında verilməsi infonnasiya funksiyasının
osas cəhotini təşkil edir.
Sosializasiya funksiyasi iso liderin miioyyon keyfıyyətləri formalaşdınnaq
vo torbiyo etmok moqsodilo qrup iizvlorino
534 göstərdiyi təsirləri oks etdirir. Liderin istifado etdiyi pozitiv vo neqativ
sanksiyalar da SF-уə daxildir.
Liderlik funksiyasının həyata keçirilmosi dinamikası istor liderin özünün,
istərsə do qrupun sosial-psixoloji xarakteristikalan ilo bilavasitə bağlıdır. Qrupun
öz məqsədlərini müvəffəqiyyətlo həyata keçirməsi vo ya müvəffoqiyyətsizliyə
uğraması, qrupda həmrəylik səviyyəsi və ya konflikt şəraitinin yaranması -
bunların hamısı özünəməxsus formalarda liderlik funksiyalarının həyata
keçirilməsi dinamikasında oks olunur.
Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, rəhbərlik vo liderlik miixtolif sosial-
psixoloji fenomenlərdir. Onlann eyniləşdirilməsi elmi cohotdən səhv, praktik
nöqtcyi-nəzərdən isə zərərlidir. Sovet psixologiyasinda rohbər işçi və lider
arasında aşağıdakı fərqlər müəyyən olunmuşdur:
1.
Rəhbərlik rosmi əsasda meydana çıxan, miixtolif sosial toşkilat və
institutlarda məqsədyönlü xarakter daşıyan sosial prosesdir. Liderlik isə
qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlər əsasında spontan (qapalı, gizlin) surətdə
əmələ gələn prosesdir; о, təşkilatin əsasən psixoloji səviyyəsini oks etdirir. Əgər
rəhbər işçi rəsmi surətdə təyin olunursa, lider qeyri-rəsmi surətdə irəli sürülür.
2.
Rəhbərlik makromühitin əsas tələbat və mənafeyinə miivafiq olaraq
formalaşdırılır və həyata keçirilir; o, qrupda işlərin vəziyyəti vo onun
foaliyyotinin nəticələri üçün qanun qarşısında məsuliyyət daşıyır. Liderlik iso
gizli bir proses kimi qrup üzvlərinin toləbat vo mənafeyinə müvafıq surətdə
meydana çıxır və mövcud olur; o, qrupun foaliyyoti üçün hüquqi cəhətdən çox
vaxt şəxsi məsuliyyət daşımır.
3.
Rəhborlik daha çox stabil xarakter daşıyır, onun təsir sahəsi son dərəcə
genişdir; müəyyən subordinasiya və reqlament daxilində makromühitlə əlaqə
saxlayır. Rəhbər işçi başqa təşkilatlarda öz qrupunu təmsil edir vo onun həmin
qruplarla münasibətini şərtləndirən məsələləri holl edir. Liderlik iso daha çox
dinamikdir, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin formalaşması xüsusiyyətlərindon
köklü surətdə asılıdır; liderin təsir sahəsi əsasən mikromühit səviyyəsi ilo -
qrupdaxili münasibətlərlə məhdudlaşır, onun makromühitlə əlaqəsi iso son
dərəcə mohduddur və təsadüfı xarakter daşıyır.
4.
Rəhbər işçiyə qanunla müəyyən hüquq və səlahiyyət verilir. Lider iso
qanunla miioyyon edilmiş sanksiyalar sistemino malik deyildir.
535
5. Rəhbər işçinin bu və ya digor mosələyə dair qərar qəbul ctməsi əsasən
vasitəli xarakter daşıyır. O, böyük informasiya sistemi kanallarına malikdir və
qərar qəbulu zamanı öz solahiyyotını aşağı pillə işçilərinə həvalə edə bilər. Lider
iso qrupda qəranfl qəbul edilmosində bilavasitə iştirak edir. O, müoyyən bir
informasiyanı qeyri-rəsmi rabitə kanalları sistemi ilə əldə edir.
Beləlikiə, rohborlik və liderlik idarəctmə prosesinin iki miixtolif torəfi-
hüquqi hakimiyyot (rohborlik) vo psixoloji tosir (liderlik) - kimi özünü göstərir.
Kollektiv soviyyosindo onlann hor ikisi rohbor işcinin nüfuzunda təcəssüm edir.
Sosial psixologiyada liderin miixtolif tiplərini fərqləndirirlər. Onlardan ikisi -
rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qeyri-formal) lider-lər diqqəti xiisusilo colb edir.
Rosmi lider kollektivdo xidmot vo
peso
nüfuzuna malik olan inzibati vo
ictimai rohbordir. Lakin nozoro almaq lazimdir ki, rosmi lidcr olmaq üçün yalnız
miioyyon inzibati vo ictimai vozifo tutmaq həlo kifayot deyildir. Bunun ücün hom
do işgüzar vo şəxsi keyfıyyətlərin elə çulğalaşması zəruridir ki, onlann foal
təzahürü rohbor işçinin sözün osl mənasında şoxsi nüfuzunu təmin etsin. Rəhbər
işçi ancaq bu zaman rosmi lidcro çcvrilir. —Rohbor işçi eyni zamanda lider
rolunda çıxış etdikdə, kollektivin ahəngdar inkişafı üçün əlverişli psixoloji şərait
yaranır. Rohbər işçinin hom do lider olması bu gün işçilorin modoni-texniki
səviyyəsinin yüksək dərəcədə artdığı bir şəraitdə xüsusilə böyük ohəmiyyət kəsb
edir.
Əksər hallarda kollektivin rəhbori hom do onun lideri olur. Bu mürəkkəb
proses olub yuxarıda nəzərdən keçirilən miixtolif amillərlə şərtlonir. Psixoloji
səpkidə onlardan biri - rohbor işçinin özünün şəxsi keyfiyyətləri diqqəti bilavasitə
colb edir. Homin məsolənin əhəmiyyətini düzgün qiymotləndirmək üçün nəzərə
almaq lazımdır ki, işçilər rəhbər işçini adəton onun şəxsi kcyfiyyotlori vasitəsilo
«görürlon>, başqa sözlə, rəhbər işçido müşahido üçün ən münasib cohot məhz
onun şəxsi kcyfıyyətləridir.
Kiçik qruplarda hor bir işçinin imkanları bu cəhətdən genişdir. Nisboton
böyük qruplarda isə işçilər rəhbor işçiləri ancaq müəyyən vəziyyotlərdə müşahidə
etmək imkanına malikdir. Çox maraqlıdır ki, rəhbər işçinin keyfıyyətlərinə işçilər
kiçik qruplara nisboton böyük qmplarda daha çox hossasdırlar.
Apanlan tədqiqatlar göstərir ki, işçilər rəhbor işçinin pc keyfıyyətlərinə
həmişə diqqət yetirir və onları yüksək qiymotlə
536 dirirlər. Bu о deməkdir ki, rəhbər işçi yüksok peşə keyfiyyətlərinə malik
olduqda liderlik hüququ kəsb edo bilor. Bundan başqa, işçilor rəhbər işçiyə
istehsalat vo müəssisənin təşkilatçısı və torbiyəçisi kimi də yüksək tələblor
verirlor.
Bu cəhətdən rohbər işçinin intellcktual kcyfiyyotlori ilə yanaşı
kommunikativ xüsusiyyətlori, toşkilatçılıq qabiliyyoti, rohborlik üslubu, unsiyyot
vo liderlik qabiliyyoti, kollektivdo zoruri mənəvi vo psixoloji iqlim yaratmaq və
saxlamaq məlıarəti çox əhəmiy-yətlidir.
Qrup rəhbər işçini yüksək qiymətləndirdikdə, nüfuzu ilo hesablaşdıqda, onun
foaliyyotinin səmərəli olması üçün əlverişli şərait yaranır.
Bəzən kollektivin rəhbəri onun lideri ola bilmir. Kollektiv üzvləri arasında
yaranmış münasibətlorin təhlili zamanı aydm olur ki, kollektivdo rohbor işçi,
mosolon, məktəb direktoru ilə bərabər heç bir rəsmi səlahiyyəti olmayan, lakin
ümumi işlərin həllino ondan çox təsir göstərən başqa bir işçi (riyaziyyat və ya
tarix müəllimi) də vardır.
Aydın məsələdir ki, bu, təsadüfı deyildir, onun təsir gücü kollektivdoki
nüfuzu ilo bağlıdır. Sosiologiyada və sosial-psixologiyada belə şəxsə
q e y r i - r ə s m i l i d e r dcyirlor.
Rəsmi liderlə qeyri-rəsmi lidcr arasında ziddiyyətin olması hcç do zoruri
deyildir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlaya da bilərlər. Lakin belo bir
şəraitdə konflikt mənbəyi potensial surətdə mövcuddur və onun vaxtında qarşısmı
almağın böyük ohomiyyəti vardır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz» - atalar
sözü güzaran təcrübəsinə istinad etsə do, ciddi sosial-psixoloji mənaya malikdir.
Bu baxımdan qeyri-rəsmi liderin meydana cıxması şəraitinin tohlili xüsusi
aktuallıq kəsb edir.
Sosial psixologiyada qeyri-rosmi liderin təsvir olunmuş tipləri içorisində
pozitiv və neqativ qeyri-rəsmi liderlər xüsusilə mühüm yer tutur.
Pozitiv qeyri-rosmi lider öz davranışında yüksək əxlaqi prinsiplərə istinad
edir vo kollektiv üzvlərinə müsbot təsir göstərir.
Ncqativ qeyri-rosmi lider isə adətən mənfı əxlaqi prinsiplərə istinad cdir və
kollektiv üzvlorinə pozucu təsir göstərir.
Kollektivdo davranışın xarakterinə görə neqativ qeyri-rəsmi liderin iki tipini
ayırd
edirlər:
t ə ş k i l a t ç ı
n e q a t i v
l i d e r
v ə
k o m m u n i k a t o r n e q a t i v l i d e r . Birinci tip özünün işgüzar
fəallığı ilo forqlənir və çox vaxt qrup
537 üzvlərini ауп-ауп işlərə tehrik edir.
Onlar adətən «tonqidçi» maskası geyirlər.
Lakin təşkilatçı neqativ lider üçün tənqid
osasəi) «şəxsi haqq-hesab сəктəк» və ya
qrupda öz nüfuzunu saxlamaq, hətta daha
da artırmaq vasitəsinə çevrilir. Buna görə
də onlar özlərinin vəzifələrindən sorf-nəzər
etdikləri
halda,
şəxsi
«hüquq
konsepsiyasını» şişirdir və onun əsl
motivlərini miixtolif yollarla gizlədirlər.
İkinci tip zahirən heç bir işə qanşmır,
əslində iso imkan olduqda söz gozdirir,
şayiə yayır, öz «mülahizəsini» söyləyir,
iclasda «sadəlövh» görkom alıb «ikibaşlı»
suallar vcrir. Onlar istehzalı gülüşdən
tənqid vasitəsi kimi daha çox istifadə
cdirlor.
Belə
«üzdəniraq»
liderlər
kollektivdə psixoloji iqlimin - bilavasito
rabitədə olan adamlar arasında yaranmış
qarşılıqlı münasibətlərin pozulmasında
başlıca rol oynayırlar.
Qeyri-rəsmi neqativ lider miixtolif şoraitlərdo meydana çıxa bilər. Bunlardan
aşağıdakılan qeyd etmok olar:
1.
Rosmi liderin kollcktivdo mövqeyinin zəif olması, onun kollcktivdo şəxsi
nüfuzunun olmaması, ictimai işlərin zəif təşkili.
Dostları ilə paylaş: |