Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

1.12.Estetik mədəniyyətin inkişafında bədii irsin rolu 
 
Estetik mədəniyyətin insanın maddi və mənəvi fəaliyyəti ilə əlaqədə təhlili həm müasir fəlsəfədə, həm də 
kulturoloci  ədəbiyyatda geniş  əksini tapmışdır. Doğrudur, bir sıra tədqiqatçılar bu əlaqənin konkret izahında 
müxtəlif mülahizələrlə  çıxış edirlər. Həmin mülahizələrdən  ən populyar olanı estetik mədəniyyəti insani 
fəaliyyətinin xüsusilə onun ədəbi-bədii fəaliyyətinin nətijəsi hesab edən mülahizələrdir. Doğrudan da çox vaxt 
ümumiyyətlə, mədəniyyətə tərif verərkən ona daxil olan fəaliyyət növlərini (maddi, mənəvi, elmi, ijtimai-siyasi, 
bədii, ekoloci və s.) sadəjə olaraq sadalamaqla kifayətlənirdilər. Anjaq son dövrlərin fəlsəfi kulturoloci 
ədəbiyyatında belə bir konsepsiya da geniş yayılmışdır ki, mədəniyyətə təkjə insan fəaliyyətinin nətijələri deyil, 
həm də həmin fəaliyyətin özü daxildir. 
Jəmiyyətin insanların fəaliyyəti sayəsində yaradılmış predmetlər aləmi (maddi və  mənəvi sərvət) 
mədəniyyətin varlığının anjaq zahiri formasını təşkil edir.  
                                                           
1
 Бах: Советская социология. Социологическая теория и социология практики. М., 1982, т.1, с.49-50. 

 
42
Müasir dövr, mühit və zaman nə qədər qarışıq, bir-birini əvəz edən hadisələrin dərki nə qədər çətindirsə, 
müasir insan, onun düşünjələri də bir o qədər mürəkkəb, bəzən də anlaşılmazdır. Lakin zəmanə insanı, onun 
hadisələrə və ətrafa münasibətini müəyyən çərçivələrlə, hüdudlarla əhatələdiyinə görə mədəniyyətin xarakterik 
xüsusiyyətlərini, onun mənəvi-psixoloci mənzərəsini öyrənmək, ona qiymət vermək də vajib və mümkündür. 
Zəmanəmizin mürəkkəb və ziddiyyətli insanı onun xarakterindəki kəskin və rəngarəng boyalar, mədəniyyətin 
fərdi və ümumi xüsusiyyətlərinin dərki bu problemin ardıjıl öyrənilməsini irəli sürür. Mədəniyyətin formalaşması, 
təkamülü jəmiyyəti, siyasi sistemləri jiddi düşündürdüyü kimi bu, müxtəlif elm sahələrinin də jiddi tədqiqat obyekti-
dir.  İnsan münasibətlərinin jiddi xarakteri, təbiətin və jəmiyyətin dialektik inkişafı, kainat və kosmoloci proseslər, 
onların mənəvi mühitə təsiri də bu baxımdan jiddi və aktualdır. 
Ona görə də mədəniyyət problemi ilə, demək olar ki, bütün mövjud elmlər məşğuldur. Müasir estetikada 
mədəniyyət, onun mahiyyəti, inkişafı ilə bağlı bütün ziddiyyətlər və ziddiyyətlərin həlli yollarının 
müəyyənləşdirilməsi sahəsində jiddi tədqiqatlar davam etdirilməkdədir. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki 
mədəniyyət məsələsi bütövlükdə bəşəri məsələdir, bütün dövrlərin, keçmişin, bu günün və gələjəyin problemi-
dir. Problemlər məhz mədəniyyətin öz təbiətindən, mahiyyətindən doğur və daim öyrənilməlidir. Müasir elmi-
fəlsəfi jəhətlərə görə mədəniyyət mənəvi, təbii və sosial, irsi və həyatda əldə edilənlərin vəhdətindən ibarət janlı 
sistemdir. Mədəniyyət həm hadisələrin təbii əlaqəsinə qoşulur, həm də bir sıra ijtimai qanunauyğunluqlara tabe-
dir; Mədəniyyətin inkişafı  nətijəsində insan şüuru psixoloci və  mədəniyyət səviyyəsində spesifik 
qanunauyğunluqları olan sosial varlığa çevrilmişdir. İnsan fiziki, morfoloci orqanizm kimi kainatda materiyanın 
ən yüksək, mütəşşəkkil formasıdır. Deməli, insan bütövlükdə bioloci, sosial və psixi-mənəvi ölçülərin təşkil et-
diyi tamlıqdır.
1
  İnsan mahiyyətnin açıqlanmasında, onun min bir rəngə çalan fərqli xüsusiyyətlərinin üzə 
çüıxarılmasında bədii ədəbiyyat bütövlükdə mədəniyyətin özünəməxsus fərdi jəhətləri ilə həmişə böyük, qlobal, 
fəlsəfi-psixoloci tədqiqatlar üçün geniş imkanlar yaratmışdır. 
Mədəniyyət- məzmununa görə olduqja zəngin anlayış olub, özündə insanın təkjə ümumi və xüsusi 
əlamətlərini deyil, həm də nadir, unikal xassələrini də əks etdirir. İnsanı şəxsiyyət edən, şübhəsiz sosial fərdilik, 
daha dəqiq desək, insan üçün xarakterik olan sosial keyfiyyətlər, onun sosial spesifikası  və  mədəniyyətdir. 
Şəxsiyyət anlayışına adətən fərdin təbii-fərdi xarakteristikasını daxil etmirlər. İnsanın sosial fərdiyyəti boş yerdə 
və təkjə bioloci şərtlər əsasında yaranmır. İnsan konkret tarixi zamanda və sosial məkanda, praktiki fəaliyyət və 
tərbiyə prosesində formalaşır. Ona görə  də sosial fərd olan insana mədəniyyət həmişə müxtəlif, rəngarəng 
amillərin təsiri və sintezini konkret surətdə yekunlaşdırır. Və mədəniyyət özü insanın sosial-mədəni təjrübəsini 
toplaya bilməsi üçün zəruri əhəmiyyət daşıyr və o da öz növbəsində insanın inkişafına fərdi töhfəsini verir.  
Bədii söz sənəti həmişə insanı, onun dəyişən, yeniləşən, xarakterini hərtərəfli təsvir edir. Formalaşmış 
ənənəvi xüsusiyyətlərin, dini-ideoloci amillərin, təhsil-tərbiyə sisteminin, siyasi qurum və texniki inkişafın 
doğurduğu ziddiyyətlər fonunda dəyişən insanın səjiyyəvi jəhətlərinin bədii boyalarla üzə  çıxarılması olduqja 
böyük əhəmiyyət daşıyır. Qədim dövrlərdən gələn ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı, qazanılan yeni fərdi keyfiyyət 
və qüsurların nədən ibarət olması, nədən doğması suallarını  bədii təsvirlərlə janlandırmaqla  ədəbiyyat və 
injəsənət mədəniyyətə yeni baxışı formalaşdırır və onun yeni xüsusiyyətlərini müəyyən ləşdirir. 
İnsanın insana, jəmiyyətə münasibətindəki ziddiyyətlərin onun həyatı, mənəvi-intellektual qabiliyyətləri 
ilə  əlaqəli jəhətlərinin görünməsi, təhlillərdən keçirilməsi müasir mədəniyyətin  əsas və vajib 
problemlərindəndir.  İnsan yaşadıqja yaşa dolduqja topladığı  nəzəri bilikləri həyatda qazandığı  təjrübələrlə 
müqayisə edir, müəyyən nətijələr çıxarır. 
Elə buna görə  də dünya, insan və  həyat haqqında düşünjələr həmişə diqqət mərkəzində olur. Müəyyən 
həyat təjrübəsi olan zəngin ömür yolu keçmiş insanların düşünjələri daha maraqlıdır. 
XX  əsrin sonu, XXI əsrin  əvvəllərində meydana gələn  ədəbi-fəlsəfi, estetik əsərlərdə zaman və 
mədəniyyət problemi jiddi surətdə  nəzərdən keçirilir. Tanınmış  tədqiqatçı Yaşar Qarayevin «Meyar 
şəxsiyyətlir», «Tarix yaxından və uzaqdan», Bəkir Nəbiyev
2
, S.Əsədullayev
3
, A.Hajıyevin
4
 realizmə  və 
qəhrəman probleminə  həsr olunmuş kitablarında, yazıçı Anarın elmi-publisistik çıxışlarında, filologiya emləri 
doktorları  Şamil Salmanov və Akif Hüseynovun, filosoflardan A.Şükürovun və b. poeziya və  nəsrimizdə, 
fəlsəfədə insan və  mədəniyyət problemi ilə bağlı  qənaət və axtarışları diqqəti jəlb edir. Həmin müəlliflərin 
əsərlərində insan spesifik sosial varlıq kimi təhlil edilir, onun müxtəlif məqam və situasiyalarda üzə çıxan xarak-
terik jəhətləri təhlil edilir. Son yüzilin bədii və  fəlsəfi tədqiqatlarında mədəniyyətin mürəkkəb problemlərinin 
üzə çıxarılması və təhlil edilməsi ijtimai proseslərdə fərdin fəavllğıının artması ilə bağlıdır. Hər bir fərdin sosial 
subyekt kimi ön plana çıxarılması da gələjəkdə fərdi fəaliyyətlərin əhəmiyyətinin artajağını göstərən amil kimi 
                                                           
1
 Шцкцров А. Фялсяфя. Бакы, Елм, 1997, с.328 
2
 Нябийев Б. Роман вя мцасир гящряман. Бакы, Йазычы, 1987.  
3
 Асадуллайев С. Эстетический идеал и социальная активность писателя. Баку, Язычы, 1982, Духовное общение и 
взаимное познание. Баку, Язычы, 1986. 
4
 Гаджиев А. В поисках героя. Баку, Язычы, 1981 

 
43
qiymətləndirilməlidir. Çünki insanın dünyada və  jəmiyyətdə  əlaqə  və münasibətlər sisteminin müxtəlifliyi və 
mürəkkəbliyi müasir fəlsəfi və ədəbi müşahidələrin tədqiqat obyekti kimi daha çox nəzərdən keçirilir. 
İnsanın taleyi məsələsi, daha çox dünyəvi xarakter daşıyır. Ona görə də insan və mədəniyyət problemi in-
di ən mühüm jiddi dünyəvi-qlobal problemə çevrilmişdir. Elə buna görə ona çağdaş fəlsəfədə qlobal problemlər 
toplusu kimi yanaşılır ki, bu da mədəniyyət probleminin bəşəriyyətin  ən aktual məsələsi olduğunu bir daha 
sübut edir. Müasir jəmiyyətdə yeni ijtimai münasibətlərin təsdiqi nətijəsində elə bir vəziyyət yaranmışdır ki, 
mədəniyyətin təsiri altında  şəxsiyyət tamamilə yeni mövqe tutmuş  və eyni zamanda onun yeni sosial 
keyfiyyətləri və xarakteristikası formalaşmışdır.  
 Problemin  genişlənərək fərdilikdən qloballığa doğru istiqamət götürməsi insanın dünya ilə  əlaqə  və 
ünsiyytinin bütün istiqamətlərdə genişlənməsi ilə  əlaqədardır.  İndi Qərb fəlsəfəsində belə bir fikir 
formalaşmışdır ki, «epoxanın səmt küləyi bütün güjü ilə insana doğru yönəlmişdir. Zaman həyatın və şüurun, 
varlığın və təfəkkürün prinsip və normalarını dəyişdirmiş, insanın görmə və anlama qabiliyyətini xeyli dərəjədə 
pisləşdirmişdir. Bu da öz növbəsində insanla dünyanın ünsiyyətini öz təbii məjrasından çıxarmışdır. Fəlsəfə 
qayğısız və talesiz olaraq dünyaya atılmış insanı bu jür stixiya ilə təkbətək qoya, onun bu gününə və gələjəyinə 
biganə qala bilməz. Buna görə də o öz varlığında jiddi antropoloci çevriliş edir, yeni renessansın fundamental 
prinsiplərini işləyib hazırlamağa çalışır».
1 
 
Mövjud problemlərin bədii  şərhi və izahı, sivilizasiyanın gedişi prosesində meydana gələn sosial-
psixoloci dəyişikliklər, bioloci, ekoloci və sosioloci tədqiqatların meydana gətirdiyi jiddi, əhəmiyyətli narahatlıq 
doğuran məsələlər həm də ədəbi-estetik düşünjəni məşğul edir. Ç.Aytmatovun «Əsrdən uzun gün» romanı bu 
baxımdan səjiyyəvidir və bəlkə də sadə yolla epoxanın əhatəli təsvirini və mənzərəsini yaradan bir əsərdir. Bu 
əsərin bədii qənaətlərinə görə  də mövjud qlobal problemlər içərisində  həllediji varlıq kimi yenə  də ümid 
insanadır. İnsanın özündən asılı olan və olmayan iradi və qeyri-iradi məsələlərdə onun məsuliyyəti gündən-günə 
artmaqdadır.
2
 
Zaman və mühitlə bağlı, bütün sadə  və mürəkkəb münasibətlərlə  əlaqədar, bədii fikir öz çevikliyi, ilə 
həmişə köməyə gəlir. Ona görə də bədii qənaətlər, şəxsi mühakimələr, yazıçı və sənətkarların mülahizələri elmi 
inkişafda jiddi əhəmiyyətə malikdir. Həyatımız, diriliyimiz tək ruhun, ağlın yox,həm də jismin, bədənin 
ömründən və sağlamlığından asılıdır, onun dəyərləri ilə şərtlənir. Odur ki, ruhla bədən arasında münasibət əbədi 
dialektik-fəlsəfi problem olaraq qalır. 
 «Zaman-əbədi davam edən keçmiş deməkdir»- fələyin çarxına, rüzgarın gərdişinə verilən ən doğru tərif, 
mənjə budur. Lakin hər jür keçmiş yox, yalnız tarixə  və yaddaşa çevrilən, özünü sənətdə  dərk edən keçmiş 
özündən sonra da yaşayır, abidələşir və əbədiyyətə qovuşur.  
Təsadüfi deyil ki, zamanın da yaşını sivilizasiyanın tarixi ilə hesablayırlar: təqvimdən ilk yarpaq onda 
düşür ki, ilk yarımvəhşi əjdad ilk mamont rəsmini daş kəsəyi ilə qaya parçasına həkk edir. O vaxtdan tarix vaxt-
dan donur və təbiət sənətə və tarixə həmin vaxtdan çevrilir. 
Yuxarıdakı  tərifi  ədəbi-bədii məkan estetik və humanitar müstəvi üzərinə keçirmək və belə  də  təkrar 
etmək olar: sənət-əbədi davam edən folklor (mif, əsatir, əfsanə…) deməkdir. Milli ruhun, xalqın mənəviyyatının 
kodlaşdığı genetik proqram və əbədi-mənəvi. Etnik-ontoloci yaddaşdır. 
Əgər ədəbiyyat ölümdən və əbədiyyədən, ruhdan və mankurddan, onlar arasında əbədi dartışmadan yaz-
masa, yaddaş da tarixdən yox olar, əbədiyyət də, «mən» yaddaşda daşlaşmasa, zamanın mankurdluğu 
ədəbiyyatın da mankurdluğuna çevrilə, bu milləti gözləyən fəlakətlərin ən böyüyü olar. 
Məhz bu zaman əbədi və müqəddəs ənənə tarixin «irs və varis» qanunu müasirliyin «xələflər və naxələflər» 
probleminə çevrilir. 
Lakin yaddaş da var, yaddaş da. Bir var «qan və gen yaddaşı», bir də  var…  «gen  və gön yaddaşı». 
Birinjilər- Zərdüştlə, Qorqudla, Füzuli ilə Javid və Şəhriyar arasında –ikinjilər ən qədim mankurdla (Ponti Pilat-
la, Şöklü Məliklə, Zöhhakla…) müasir qrafamon (bolşevik, faşist, daşnak…) arasındadır. 
«Çiy idim, bişdim, yandım» (J.Rumi)- Kamala yetməyin («bişməyin») yaddaşda və əxlaqda keçdiyi yol, 
əslində bu üç mərhələdən ibarətdir. Və bu üç mərhələnin hər dəfə, hər nəsillə, hər fərdlə tarix yenidən keçir. Və 
hər dəfə yaddaşda bu üç mərhələ yeni jür təkrar olunur.
3
  
Bu baxımdan XX yüzilliyin ortalarında və sonlarında Azərbayjanda elmi bədii-estetik fikirində həyat, in-
san və insani münasibətlərin  ən mühüm jəhətlərinə diqqətin artırılması da müşahidə olunur ki, bu da milli-
psixoloci jəhətlərin öyrənilməsi baxımından diqqəti jəlb edir. 
Bir sıra tədqiqatçılar siyasi və ijtimai problemlərin insan taleyilə əlaqələri və bu qarşılıqlı münasibətlərin 
insana verdiyi idraki bəhrələri nəzərdən keçirir. Bu təhlillərin  ən qiymətli jəhəti onun gerçək həyat faktlarına 
əsaslanmasıdır. Gerçəkliyin yaratdığı  təəssürata görə «gəlimli-gedimli» dünyadakı iqtisadi çətinliklər, insan 
üçün sanki adiləşir. Yəni adam həyat burulğanında üzləşdiyi çətinliklərə yüksəkdən baxa bilmir. Ola bilsin ki, 
                                                           
1
 Исмайылов Ф. Инсан вя дцнйа. Бакы, Елм, 1994, с.3-4 
2
 Байрамов Г. Инсан вя заман. Азярняшр, Бакы, 1992, с.56-57 
3
 Йашар Гарайев. Тарих: Йахындан вя узагдан. Б., 1995, с.12-13 

 
44
bu qənaətləri hasilə gətirmək oxujuda belə dərin və düşündürüjü duyğular oyatmaq müəllifin istifadə etdiyi el-
mi-bədii publisistik üslubdanq irəli gəlir. 
G.Əlibəyli Ü.Hajıbəyovun və Q.Qarayev kimi alim-sənətkarların həyat və yaradıjılığına əsaslanaraq belə 
nətijəyə  gəlir ki, görkəmli adamların həyata, insanlığa fərdi, elmi-fəlsəfi baxışlarını öyrənməklə adam özünə, 
dünyaya, hadisələrə və adamlara yenidən nəzər salır. Ötüb keçən tarixi məqamlara, anlara və dövrlərə yenidən 
nəzər salmaq insanla şablonlara, ehkamlara, sədlərə  və bütlərə bir ayrı jür, həm də  fərqli baxış formalaşdırır, 
düşünjədə  fərdiliyi inkişaf etdirir, fərddə özünəməxsusluq, dözümlük duyğusu oyadır və bu duyğunu 
güjləndirir.
1
 
XX  əsrin sonlarında baş vermiş milli azadlıq mübarizələri, müstəqillik uğrunda çarpışmalar, dünyanın 
başı üstündə əbədi təhlükə kimi yaşayan müharibə məsələləri insanşünaslıq kimi ədəbiyyatı, bəşəri qlobal prob-
lem kimi fəlsəfəni jiddi məşğul edən problemdir. Bu mövzuda yazılan əsərlər elm və fəlsəfəni insan-jəmiyyət, 
jəmiyyət-xalq-etnos münasibətlərində yaranan, problemlərə əbədi narahatlıq mənbəyi kimi baxmağa və insanlığı 
onlardan nətijə  çıxarmağa, münaqişələrin sülh yolu ilə  həlli üçün yeni formalar axtarmağa jiddi əhəmiyyət 
verməyə çağırır.  
Millət tarixin ibrətindən, ilahi, bəşəri, milli yaddaşdan xəbərsiz olanda isə dövran da bədbin və ağır ləngər 
vurur, xüsusilə ijtimai əxlaq, etnik mentalitet böhran keçirir, gələjəyə utopik və apokalipsis baxış güjlənir. 
İki  əsrin yol ayrıjığında öz daxilində  məhz Apokolipsisi – «məhşər ayağını» (divan gününü!) gözləyən 
üçünjü min illik bizi daha çox narahat edir. Zaman və insanın Zamanda yeri barədə ideya yeni əsrin və yeni min 
ilin aynasında nejə görünür? 
Hər halda bu suala ilk javabı yenə  fəlsəfə  və  ədəbiyyat verəjək. Çünki yeni oriyentir, yeni dəyər, yeni 
meyar axtaran təqvim həmişə sənətdən, həmişə ədəbiyyatdan başlayır. 
Su yalnız axanda, qapalı  məjrada və  məkanda yaşayır (dənizdə  və çayda olanda). Tarix də belədir –
dünyada axan dövriyyəyə qoşulmasa  əpriyər, hərəkətdən qalanda, inkişafdan da qalar. Ədəbi  əsrlərin və 
nəsilərin tarixi və taleyi də belədir: «Biz dünyacan gedər olduq, gələnlərə salam olsun!» (Yunus İmrə). 
Tarixdə digər bir qəribə  və ibrətli qanunauyğunluğa da diqqəti filosflar çoxdan jəlb etmişlər: sosial 
təriqqədə dahilərə  məxsus «Allah missiyası» ilə «Demon (İblis) işi» bir-birini daim təqib edir- iblislər xaos 
yaradır, allahlar xaosu harmoniyaya çevirirlər. 
 İndi ijtimai və milli-mənəvi həyatda görünməmiş bir xaosdan sonra, nəhayət ki, məhz dahi və tanrı işinə 
ehtiyajın növbəsi gəlir. Sosial, iqtisadi və  mədəni tərəqqinin sükanını xaosdan və stixiyadan təmizləyib 
ümumbəşəri dəyərlərə və milli ahəngə xidmət edənlərin öhdəsinə verməyin vaxtı çatmışdır. 
Müasir insan dəyişkəndir, çevikdir, xarakteri yeni xüsusiyyətlərlə zəngindir, şəxsiyyəti də zəmanəyə və dövrə 
uyğun olaraq mürəkkəb psixoloci çalarlara malikdir. Çünki hər dövr özünün insan tipini yaradır və onun şəxsiyyətini 
formalaşdırır. Bu jəhətdən müasir insanın xarakteri daha çox diqqəti çəkir. Müasir insanı hansı xüsusiyyətlər 
səjiyyələndirir? Kimdir müasir insan? O yeni münasibətlər formalaşdıran çox mürəkkəb iqtisadi siyasi-psixoloci 
mühitdə ideoloci ehkam və miflərdən azad olur, yeni qanunlarla yaşamağa başalayır, xəyalpərəstlik və romantikadan 
uzaqlaşır, əsrin sınağından çıxan dəyərləri özündə təjəssüm etdirir».
2 
 
Bununla belə tez-tez dəyişən, siyasi-iqtisadi durumu sabit olmayan bu mürəkkəb zamanda insanın 
xislətinə xas olan mənfi xüsusiyyətlər də baş qaldırır. Ədəbiyyat bədii obrazları və təsvir vasitələri ilə bu mənfi 
hallara real gerçəkliyə uyğun olaraq janlandırır. Beləliklə,  əbədi mövzulara yeni xüsusiyyətlər, keyfiyyətlər 
əlavə olunur.  
Mədəniyyət tarixinin yenidən yazmağı- onu hər yeni dövrün ideologiyası ilə  və  hər dəfə yenidən təftiş 
etmək kimi başa düşmək olmaz. Bu tarixi – Qorqud, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli, Mirzə Jəlil, 
Əli bəy, Hadi, Javid, Sabir, Ü.Hajıbəyov, M.Maqomayev, F.Əbdürrəhmanov, M.Hüseynov və başqaları özü 
yaradıb. Söhbət onların yaratdığı irsin və onlara verilən qiymətin mahiyyətinə bu gün dünənkindən daha tam və 
dərindən yanaşa bilməkdən, onu ehkamçı və vulqar-konyuktur əyrilərdən təmizləməkdən gedir. 
Böyük  ədəbiyyat hakim, rəsmi ideoloci resept və sifarişlə yazılmadığı kimi, əsil  ədəbiyyat tarixi də 
tendensiyalı, konyuktur siyasi sifarişlərlə yazılmır. Bədii fikir öz tarixi təşəkkülü və inkişafı prosesində sonra-
dan heç zaman dəyişməyən, həmişə sabit qalan obyektiv-tarixi və bədii-estetik qanunauyğunluqlar nümayiş et-
dirir, «mədəniyyət tarixi konsepsiyası»da əslində həmin qanunauyğunluqları əks etdirir.  
Deməli, «hazır konsepsiya»nı kim isə kənarda («mərkəzdə», yaxud «yerlərdə») yaratmır, o, mədəniyyət 
tarixinin özü ilə bir yerdə, bir vaxtda, onun diktəsi ilə formalaşır, ona xidmət edir. Konsepsiyaya hakim, rəhbər 
«nəzəri»müddəa, mədəniyyət tarixinin faktlarına və sənədlərinə isə həmin müddəa üçün illüstrasiya rolu ayıran 
«vəzifə bölgüsü» məlum «sosialist realizmi»nin tanış idarə və iş üsulu idi və yeni dövrün mədəniyyət tarixlərini 
həmin üsulla yazmaq, yaratmaq olmaz! 
Şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyəti eyni zamanda onun həyata və adamlara münasibətində üzə çıxan nəfsi ilə 
də bağladır. Gerçəkliyi  əks etdirən  ədəbiyyat həmişə bu məsələyə diqqət yetirib, pula, var-dövlətə, eyş-işrətə 
                                                           
1
 Эцлхур Ялибяйли. Дцшцнян дцнйамыз. Б., 1998, с.84 
2
 Ялибяйли Э. Дцшцнян дцнйамыз. С.13 

 
45
qurban gedən insanları, bu insanların hərəkətlərindən doğan fajiələri göstərməklə öz tərbiyəvi funksiyasını 
yerinə yetirməyə çalışmışdır. Böyük rus yazıçısı M.F.Dostoyevskinin dəyərli kəlamının burada yad edilməsi 
yerinə düşür. «Ən əvvəl ali ideya, yalnız sonra pul». M.Ə.Sabirin «Adəmi adəm eyləyən parədi, parəsiz adəmin 
günü qarədi» ironiyası da təsadüfi deyil. Ona görə də bütün zəmanələrin ən vajib suallarından biri kimi qoyulan 
sual müasir mərhələdə də olduqja düşündürüjüdür: "«Nədir pulun sirri?» Nədədir evləri yıxan və tikən dünyaları 
yıxan və dağıdan kontinentləri və ölkələri satın alan, ailələri pozan, insanları göylərə qaldıran, rəzil, yazıq, 
vəziyyətə salan pulun güjü?» 
«Tarix, həyat, təjrübə mütləq bir qüvvəylə nümayiş etdirir ki, pul dəhşətli düşmən olub insanın əleyhinə 
pozuju qüvvə kimi hərəkət etməyə qadirdir». Dünyanın məşhur söz ustaları bunu bədii əsərlərində real, gerçək 
təsvirlərlə bir daha «təkrar-təkrar» göstərmişlər. Balzak, Tolstoy, Puşkin, Qoqol, Mirzə Fətəli, Mirzə Jəlil, Sabir 
və başqaları pulun pozuju rolunu, onun doğurduğu ijtimai və psixoloci xəstəlikləri injə  bədii vasitələrlə 
göstərmişlər. 
İnsanın mənəvi-psixoloci həyatında tamahın, nəfsin pozuju xüsusiyyətləri, harınlaşma və ajgözlüyün 
doğurduğu mənəvi xəstələiklrin ağır və ajı təsirləri ədəbi əsərlərin ötəri deyil, daimi problemləri kimi zaman-
zaman yeni çalarlarla təsvir olununb. Bədii qənaətlərdən doğan fikirdə bu belə görünür: «Pul insanın 
mahiyyətinin barometridir, pul insanlığın  əsas meyarıdır,  əxlaqın göstərijisidir. Pula hərislik insanı harınlığa 
aparır. İnsan harınlaşdıqja mənəvi keyfiyyətlərini itirir, psixoloci sarsıntıya məruz qalır, baxışı ilə daxli arasında 
əlaqələr qırılır, gözü qəlbinin aynası ola blmir. Göz də öz funksiyasını itirir. Belə adam «baxır, görmür».
1
 
Mədəniyyət insanı  təqlid etmir, onu əks etdirir. İnsanı daha səjiyyəvi, daha gözəl boyalarla yenidən 
təzahür etdirir. Hazırda mədəniyyət bu günün mürəkkəb insanın çoxjəhətli psixoloci aləmini göstərə bilir. Klas-
sik  əsərlərdəki insanlara, mənfi və müsbət obrazlara müasir baxış  əslində çağdaş insanın xarakterindəki yeni 
keyfiyyətləri görmək üçün vajibdir. Estetik təfəkkürdə klassikanın yeni təhlili, müqayisəli baxışlar bu günkü 
psixoloci duruma aydınlıq gətirmək üçün olduqja gərəklidr. Nizamiyə, Şekspirə, Mirzə Fətəliyə yeni mürajiətlər 
ötən dövr müddətində az fakt vermir. Şekspir zamanındakı insanın psixologiyasının mürəkkəbliyi, insani 
münasibətlərdəki dramatizm ziddiyyəti və jiddiyyəti bu gün daha güjlü, daha dəhşətli və daha güjlüdür. «Kral 
Lir»in fəlsəfi fajiələr zənjirinə indinin yeni halqaları əlavə olunmuşdur. «Ajgözlüek, hərislik, məkrliklə yanaşı 
irəliləyir. Hərisliyin  ən yüksək,  ən təhlükəli səviyyəsi  şöhrətpərəstlik, hakimiyyətpərəstlikdə üzə  çıxır. «Kral 
Lir»in fajiəsi hakimiyyət fajiəsidir. Kralı- yaltaqlıq, məkrlik və yalan əhatə edir, «korlara ağılsızlar» başçılıq 
edir». Kral yalnız hakimiyyətdən düşəndən sonra həqiqi insanı görür və dərk edir. Lakin artıq gejdir. 
Bu vaxta qədərki mədəniyyət tarixlərində irs kimi aldığımız  ədəbi xammalı yerləşdirməyin, onu təsnif 
etməyin üsulu kimi tarixi formasiya prinsipini əsas götürürdülər. Yalnız tarixi-xronoloci meyarlara əsaslananlar 
da az deyildi. Hətta xariji ədəbiyyatşünaslıqda  ədəbi dövr, mərhələ vahidi kimi ayrıja, müstəqil  şəkildə  bədii 
mətni əsas götürən və ədəbi prosesin təhlilini həmin mətnlərin təhlili yolu ilə həyata keçirən nümunələrə də rast 
gəlmək mümkün idi. Ayrı-ayrı fəlsəfi və bədii-estetik hərəkatları əsas götürüb ədəbiyyat tarixinin qurmaq üsulu 
son dövrlərdə daha çox nüfuz qazanıb. Məsələn, Avropa ədəbiyyatı tarixləri, adətən aşağıdakı sxemlə başlayır: 
antik dövr, orta əsrlər, renessans, maarifçilik, romantizm, realizm, modernizm və s. Ədəbi irsidə bu jür tarixi 
bölgü çərçivəsinə salırlar.  
Dil, ərazi (məkan) amili də elmi-tarixi təsnifin təjrübəsində tez-tez özünü göstərir. Amma nə dili, nə də 
ərazini mütləqləşdirib, təsnifin meyarını yalnız bünlardan ibarət etmək yenə özünü doğrultmaz: yer üzündə 
bütün  ərazilərdə bizim ana dilimizdə yazılan  ədəbiyyat Azərbayjan  ədəbiyyatıdır və Azərbayjanın tarixi 
ərazisində azərbayjanlı sənətkarın təfəkkürü və lhamı ilə bütün dillərdə qələmə alınan ədəbiyyat (Nizaminin və 
Xaqaninin fars, Füzulinin fars və ərəb dilində irsi) yenə Azərbayjan ədəbiyyatıdır. 
Müxtəlif zəmanələrin, regionarın və xalqların ədəbiyyatına mürajiət etməklə müasir estetik təfəkkürdə in-
san aləminin aktual, mühüm problem və psixoloci sarsıntılarını  təhlil etmək mümkündür. Gözlənilməz 
müqayisələr məjrasında  Şərqə-Nizamiyə, qərbə-Kafkaya, Kamyu, Sartr və başqalarına mürajiət edən 
G.Əlibəylinin müasir eksistensialistlərə örnək kimi Nizami poeziyasını misal çəkməsi təsadufdirmi? Şübhəsiz ki 
yox! Avropa mistisizmi və  şərq təsəvvüfü işığında Nizami daha uja, daha nurlu görünür. çünki iki qütbü 
birləşdirən körpü kimi onun ideyaları bütün sahillərindən rişə toplamışdır. «İyrənj dünyaya çox yaxın olma, 
mənəvi aləmini özün qur, nura və tanrıya qovuş, öləri insan kimi bədbinliklərin ağuşunda sürünmə.  İnsanın 
öləriliyi ona dərsdir». «Ölüm astanasında büğün janlılar eyniləşirlər: nə şöhrət, nə dövlət, nə tajı-taxt, nə millət 
fərqi etmir. Ölüm qəddarjasına fərqləri yoxa çıxarır».
2
  
İnsanın ömrünü uzadan, əbədiləşdirən onun mənəvi dünyasıdır. Nizamilər mənəvi sərvətləri 
yaşatmaqdadır. Onun ədəbi qəhrəmanı dirilik suyunu əldə etməsə də Nizami ədəbi həyatı ilə əbədiyyətə qovuşa 
bilmişdir. Bu günkü estetik düşünjəmizdə Nizamiyə və Şərq İntibahının görkəmli nümayəndələrinə mürajiət və 
münasibətlərdə də bu özünü göstərir. Bu doğrudur ki, «Nə xalq, nə də ayrılıqda bir kəs yalnız maddi sərvətlərini 
                                                           
1
 Исмайыл Вялийев. Ядябиййатда инсан консепсийасы. Тарихи тяшяккцлц, инкишаф мярщяляляри. Б., «Эцняш» 
няшриййаты. 1999, с.279-280 
2
 Ялибяйли Э. Дцшцнян дцнйамыз. С.83 

 
46
artırmaqla uzun müddət dövran sürə bilməz.  İnsan insandırsa, xalq xalqdırsa, ona hava kimi, su kimi mənəvi 
sərvətlər də gərəkdir. Mənəviyyatı olmayan xalq simasız, məzmunsuz, jazibəsiz bir kütlədir. Mənəviyyatsız in-
san-qurumuş bitkiyə bənzər, şirəsiz meyvəyə oxşar». «mənəvi ölüm, ruhun ölümüdür».
1 
 
Bir etnik vahid kimi, dil, din və sosial-estetik tərəqqi hadisəsi kimi Azərbayjan xalqının qlobal milli tarix-
i, geneoloci bioqrafiyası isə xalis ərazi mənsubiyyəti ilə  şərtlənən bu iki joğrafi məkana üçünjü konteksti – 
oğuz-türk iç qatını və məkanını da əlavə etməyi vajib elmi vəzifəyə çevirir. Nəhayət, yeddinji əsrdən başlayaraq 
bu üçlüyə növbəti- dördünjü kontekst – islam amili də daxil olur və o, bədii-mənəvi tərəqqidə indi də davam 
edən miqyaslı, qlobal mövqeyə çevrilsə də oğuz-turk mənşəyi etnosun bilavasitə bir xalq və millət kimi fərdi 
təşəkkülünün, fərdi tarixinin və taleyinin ən sabit, aparıjı, davamlı amili olaraq qalır. 
Azərbayjan tarixi və mədəniyyəti sonralar da məhz ən yaxın Şərq ölkələri ilə xüsusən türk və İran xalqları 
ilə ayrılmaz mənəvi vəhdətdə inkişaf etmişdir. Azərbayjan tarixi çox uzun bir müddət özünün inkişaf 
mərhələlərini ümumtürk, şərq və islam miqyasında vahid bir ədəbi-mədəni məkanda keçirmişdir. Lakin təəssüf 
ki, hələ də qədim türk mədəniyyətinin təsnifatı, milli türk ədəbiyyatları arasındakı genetik əlaqələrin səjiyyəsi 
bizim üçün axıra qədər aydınlaşmamış halda qalır. Və nəhayət, ümumtürk (Turan) ədəbiyyatının ümumdünya 
ədəbiyytı kontekstində tarixi mövqeyini də tam dərk və təsbit edə bilməmişik. 
Ümumiyyətlə, türk xalqlarının  ədəbiyyatları arasında irsilikdən və tipologiyadan «əlaqə» səviyyəsində 
danışmaq özünü doğrultmur. Ümumilik, varsilik burada kök və gövdlə, müxtəliflik qol və budaq səviyysindədir. 
Axı bütün türk xalqları indiki tarixi-joğrafi  ərazilərdə  məskən salmazdan qabaq da, əslində eyni br mənəvi, 
bədii, estetik məkanda yaşamışlar.  Şəriklilik bu məkanda həmişə ilişgilikdən güjlü olmuşdur. Kultur ilişgiləri 
burada daha çox genetik ilişgilərin törəməsi və davamı kimi baş vermişdir. Onların hamısının təməlində vahid 
türk əsası, türk ruhu və amili, qohum etink-estetik proqram, qan və gen yaddaşı, müştərək mənəvi məjra və ta-
rixi kontekst durur. 
 Müasir milli türk ədəbiyyatları qədim ümumtürk şifahi və yazılı ədəbiyyatının bilavasitə varisidir və bu 
ədəbiyyatların genetik-fuknksional vəhdətinin metodoloci jəhətdən  ən müasir səviyyədə öyrənilməsinin, 
«ümumtürk  ədəbiyyatı tarixini»nin bütöv yekdil, vahid ədəbi proses halında təhlil olunmasının çoxdan vaxtı 
çatmışdır.
2
 
Dünyanı onun gözəlliklərini, xeyir və şərin bütün ziddiyyətlərini, insanın öləriliyni dərk edən insanın bir 
təskinliyi məhz onun dərk etməsi, mənəvi yaşaması, estetik duyuma və düşünjəyə malik olmasıdır. Həyatı və 
sənəti gözəlləşdirməklə həyatı daha mənalı və gözəl görən insanları təhlil etdikjə, zaman insan təbiət üçlüyünün 
qarşılıqlı münasibətlərindən ortaya çıxan bədii-estetik və gerçək düşünjəni səjiyyələndirdikjə daha faydalı  və 
əhəmiyyətli elmi qənaətlərə  gəlmək olur. R.Rzanın «Rəngləri», dənizi insanləşdirməsi nəjib duyğular oyadır: 
«dəniz-janlı insana bənzəyir. Adi, boz, rəngli insana yox, joşqun, fırtınalı, ehtiraslı, sakit, mülayim, həlim insan 
bənzəyir dəniz. Çünki dəniz hərəkətidir! Dəniz daima dəyişkən, daima gözlənilməz bir varlıqdır. Dəniz-ölçüsüz, 
biçimsiz insandır»!
3 
 
Millilik – təbii-mənəvi, bədii, elmi, ədəbi, estetik və  fəlsəfi sərvət kimi milli əxlaqın və  məfkurənin, 
məişətin, güzəranın, hətta təsərrüfatın təşəkkülündə ən yaxından iştirak edir. Yapon sənaye möjüzəsini məhz bu 
baxımdan açıqlayan bir izah mənə xüsusilə müdrik və inandırıjı göründü: möjüzənin sehri odur ki, yapon 
sənayesi ilə yapon təbiəti, həyat tərzi, milli yapon məişəti və güzəranı arasında  ən böyük uyğunluq var! əgər 
belə bir uyğunluq hətta sənayeni texnologiyanı bu səviyədə şərtləndirirsə, gör o, ədəbi, mədəni, mənəvi fəaliyyət 
sahələrində nejə təsir güjünə malik olar! Bu təbiət, relyef amilinin milli gerçəklikdə roluna əlavə dəlalətdir. 
Taleyüklü, müqəddəs bir sərvət kimi milli vəhdət ideyası  ərazidən də  əvvəl  əhaliyə aid bir ideyadır. 
Milləti loxma-tikə etməyə hazır olan bir jəmiyyət (etnos, tayfa, qrup, tirə, qövm) gej-tez torpağın bölünməsinə, 
ərazinin itməsinə  də  gətirib-çıxara bilər.  Ərazi vəhdətini bir problem kimi ümummilli vəhdət ideyasından 
ayırmaq qeyri-mümkündür. «Azərbayjan» sözü Azərbayjandakı bütün qövmlərin vəhdət və birliyi deməkdir. 
Bunu gözbəbəyi kimi qorumaq, qədrini-qiymətini bilmək lazımdır. Təkjə qövmi yox, sinfi vahidləri və qütbləri 
də (təbəqə, qrup, qat, silk, firqə) eyni, bütöv milli vəhdətin tərkib hissələri hesab etmək lazımdır. Belə 
qütbləşmələr, şaqqalara ayrılmalar həmişə bizimlə vuruşan jinaha xidmət edib və yenə də edir.  
İnsanın kamilliyi eyni zamanda onun fərdi xüsusiyyətlərinin də təmilləşdirilməsinə səbəb olur. Lakin bu 
kamillik də eyniyyətə gətirib çıxarmır, yəni hamı bir qəlibin adamı olmur. Qara Qarayev də, Rəsul Rza da ka-
millik həddinə çatsalar da. Fərqli xüsusiyyətləri ilə «kamillik» qəlibinə  sığınıb qalmamışlar, hətta  Şekspirin 
«zamanın tələbinə uyğunlaşmalı» prinsipi də onların vüsətli ilhamını ram edə bitlməmişdir. G.Əlibəyli estetik 
tədqiqatlarını sənət əsərlərinin bədiilik hüdudlarından çıxarır, həyati problemləri və şəxsiyyətlri də təhlilə jəlb 
etməklə dövrün sərt məqamlarını, sənətkarların isə səbr, dözüm mübarizə və fədakarlıqlarını müqayisəli üsullar-
la nəzərimizə çatdırır. Mikayıl Rəfili, Jəfər Jəfərov, Mirzə İbrahimov kimi şəxsiyyətlərin sənətdə və həyatdakı 
xidmətlərini xatırlayır. Akademiyanın böyük salonunda M.Rəfili və J.Jəfərovun «xalq düşmənləri» kimi 
                                                           
1
 Йеня орада. с.45,93 
2
 Йашар Гарайев. Тарих: йахындан вя узагдан. С.62-63 
3
 Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.282 

 
47
müzakirə məjlislərini yada salır. Sənətkarın qələbəsini sənətin və həqiqətin qələbəsi kimi dəyərləndirir. «Tarix-
imiz kimi gözlənilməz», «Qeyri-standart düşünən bir adam», «millətin  ən maraqlı  şəxsiyyəti» kimi 
qiymətləndirilən J.Jəfərovun özündən gətirilən sitat onun obrazına tamlıq gətirir: «Yazıçı ağır təbiətli ola bilər, 
səhv edə bilər, şəxsiyyətində jiddi nöqsanlar ola bilər. Lakin masasının arxasına keçəndə, qələmi əlinə alanda, o, 
yalnız həqiqətə qulluq etməli, ali ədalətə riayət etməlidir».
1
 
İsmayıl Şıxlı, onun yaradıjılığı və şəxsiyyəti barədə söhbətlərdə Dostoyevskinin xatırlanması həyat həqiqəti və 
bədii həqiqət barədə fikrin haçalanması maraq doğurur: «»Dostoyevski bizim insanlar haqqında, reallıq haqqında 
bilik və təsəvvürlərimizi genişləndirir, dünyanı özümüzü dərk etməyə kömək edir, imkanlarımızın hüdudlarını bitməz 
edir – fikirləri yaradıjı şəxsiyyət və bədii əsər barədə maraqlı və doğru fikirlərdir. Lakin yazıçı və alim İ.Şıxlının buna 
etirazı var və bu etirazın özü də şəxsiyyətin zənginliyi və müxtəlifliyi, həm də fərdiliyi baxımından maraqlıdır. «Bu 
jür bilikləri mən elmin vasitəsi ilə  qəbul etmək istərdim, elmi tədqiqatlardan götürməyi üstün tutardım,  ədəbiyyat 
işıqlı olmalıdır».
2
 
Aktyor, recissor və estetik Medi Məmmədovun şəxsiyyəti ilə də bağlı maraqlı və fərqli jəhətlər diqqəti 
jəlb edir. 1923-jü ildə Hüseyn Javidin mühazirələrini dinləyən Mehdi Məmmədov bütün həyatı boyu onun təsiri 
altından çıxa bilməmişdir. Javid əsərlərini tamaşaya qoya-qoya insan haqqındakı  fəlsəfi-nəzəri düşünjəyə öz 
recissor qiymətini verə bilmişdir. Onun tamaşaya hazırladığı  və  əksəriyyətində baş rollarda oynadığı 
L.Tolstoyun «Janlı meyit», M.Qorkinin «Həyatın dibində», J.Məmməlquluzadənin «Dəli yığınjağı», 
S.Vurğunun «İnsan», H.Javidin «Xəyyam», «İblis»  əsərlərində «bəşəriyyətin qarşısında tarix boyu tam 
kəskinliklə duran» fəlsəfi suallar qoyulmuşdur. Mehdi Məmmədovun bu barədə fikri çox sərrast və 
düşündürüjüdür: «Hüseyn Javid və mən? Məni narahat edən sualllara yalnız o javab verir. «İblis»in qırmızı xətli 
ideyası  mənə doğmadır və çox yaxındır. Bir də müasirdir. Əsəri bir növ özüm üzübəri çevirdim ki, qayəsini 
tutmaq mümkün olsun. Mən inanıram ki, bu taleyüklü ağır dövrdə bəşəriyyət ölüm və olum arasında çırpınan 
bir zamanda, dövlət başçılarının xalqların və kontinentlərin taleyi ilə oynadığı bir vaxtda, mənim «İblis»im 
adamlara çoxşey xatırlada bilər. Hüseyn Javid bəşəriyyətə böyük ideyaları xatırladır, böyük hisslər aşılayır!»
3
 
Bütün bunlardan sonra müasir yazıçı, zamanımızın insan psixologiyasına üz tutub onun ziddiyyətli 
tərəflərini təsvir edən İsa Hüseynovun özünün şəxsi duyum, tarixə və bu günə münasibətindən doğan fəlsəfi fi-
kri də maraqlı və gözlənilməzdir. Dünya, Allah, İnsan, Jəmiyyət qarşılığında və qarşıdurmasında adilik və aqil-
lik, adilik və sadəlik, məzlumluq və zülmkarlıq, tiranlıq-hökmranlıq və məhkumluq kimi insan xislətində özünü 
göstərən xüsusiyyətlərdən doğan jəhətlər maraqlı bədii-fəlsəfi təəssüratlar oyadır. Yazıçının «Yanar ürək», «Te-
leqram», «Tütək səsi», «Saz», «Kollu koxa», «Quru budaq» və b. əsərlərində şəxsi müşahidə, təjrübə və zəngin 
bədii təxəyyül daha jiddi nətijələrə gəlmək üçün ona geniş imkanlar vermişdir. «Xeyir və şər, olum və ölüm, 
şəxsiyyət və hakimiyyət, insan və zaman- vajib fəlsəfi məsələlər burada adi, sadə, aydın, əhatəli formada əks 
olunur. Baş qəhrəman, müəllifin mərkəzi ideyasını təjəssüm etdirən obraz isə yumruqla danışan, totalist siste-
min hökümət başçısı tərəfindən əzilən və təqib olunan «kiçik» insandır».
4 
 
Ədəbiyyatın, ümumən sənətin  əsas predmeti olan insan üzərindəki fəlsəfi düşünjələr bu günkü narahat 
dövrümüz üçün olduqja əhəmiyyətlidir. Diqqəti jəlb edən başlıja jəhət isə keçid dövründə narahatlıqlar 
içərisində nigaran yaşayan insanlara ümid vəd etməkdir. Bu mənada «daxili azadlığını qoruyub, özünə sadiq 
qalmaqla xoşbəxtliyə çatan» insanın sözləri əzəmətli səslənir: «İnsan öləri də olsa bu dünyaya xoşbəxt olmaq 
üçün gəlib. Məhz xoşbəxt adamın ruhu gələnləri salamlayajaq, onlara mənəvi qida verəjək!» 
İnsan ömrü enişli-yoxuşludur, onun xoşbəxtliyə, işığa doğru yolu sərt döngələrdən, gözlənilməz 
çınaqlardan, sarsıntılardan keçir. Bütün yolların son ujunda ümid edilən bir işıq yanır və bütün insanlar həmin 
işığa doğru irəliləyirlər. Ruh deyilən şey isə sənət, ilham, istedad deyilən məfhum kimi insanlara qanad verib 
onu geniş üfüqlərə doğru istiqamətləndirir.
5
 
Son zamanların əbədi araşdırmalarında klassik ədəbiyyata yeni, müasir estetik tələblərlə yanaşmaq xeyli 
maraqlı və səjiyyəvi jəhətlərin üzə çıxarılmasına imkan vermişdir. Dövrün, siyasətin, ideoloci təsirlərin nə qədər 
güjlü olmasına baxmayaraq poetik təfəkkür həmişə aydın və sağlam görünür. bu baxımdan S.Vurğunun ədəbi 
irsinə yeni baxış, onun insan fəlsəfəsinə verdiyi töhfələrin öz təravət və əhəmiyyətini saxladığını göstərir. Şairin 
«Həyat fəlsəfəsi»şerindi də insanla bağlı problemlərin əbədi və həmişə aktual olduğunu göstərməkdədir: 
 
Quşlar qatar-qatar ellərdən keçər, 
Bəşər nəsil-nəsil dünyadan köçər. 
İnsanlıq gah zəhər, gah şərbət içər… 
Əzəldən belədir hökmü zamanın 
                                                           
1
 Ялибяйли Э.Дцшцнян дцнйамыз. С.17 
2
 Йеня орада. с.136 
3
 Йеня орада. с.136 
4
 Йеня орада. с.141 
5
 Исмайыл Вялийев. Ядябиййатда инсан консепсийасы тарихи тяшяккцлц вя инкишаф мярщяляляри. «Эцняш» 
няшриййаты, Б., 1999, с. 

 
48
Düyünlü bir sirri var asimanın! 
 
Göründyü kimi müasir ədəbiyyat da, estetik-fəlsəfi tədqiqatlar da bütövlükdə insan problemi üzərində 
düşünür və dünyanın gələjəyi üçün narahatlıq doğuran məsələləri təhlil etməklə elmi qənaətlərə  gəlir, yeni 
dəlillər və arqumentlər «insanşünaslığ»ı daha da zənginləşdirir.
1
 
Avropa da, Şərq də bizə sosial-iqtisadi inkişaf üçün hazır ideyalar və çeşidli qəliblar təklif edir. Lakin 
kənar modelləri mlli özündə sınaqdan keçirən növbəti poliqon olmaq daha bizə yaraşmaz. Milli dövlətdə ideya 
da milli özüldə doğmalı, kənardan, hazır gəlməməlidir (sosializmin məlum modeli kimi). Hələ durğunluq 
illərində ziyalıları Şuşada milli ekologiya ilə sənaye və təsərrüfat qurujuluğu arasında təzad narahat etmişdi və 
bunu mətbuatda bildirmişdilər. Real gerçəkliklə milli mahiyyəti arasında həmin təzad, fərq indi daha qabarıq 
görünür. Xalqın etnik təşəkkülünün, sosial-siyasi inkişafının,  ədəbiyyat və  mədəniyyət tarixinin yeni milli 
konsepsiyası, elmi təlimi hazırlanmalı, milli deformasiya, istisnasız, bütün sahələrdə  və  səviyyələrdə aradan 
götürülməlidir: strategiyada, metodologiyada, idarə üsulunda, təşkilat modelinin özündə! Sual oluna bilər ki, hər 
şeyin «millisi» bizə bu qədər niyə lazımdır? Çünki hər  şeyin məhz «millisi» bu vaxta qədər bizdən bu qədər 
uzaq olub-sözlüyündə «Azərbayjan» istilahı olmayan ensiklopediyalar buraxmışıq, mətinində və ruhunda millət 
anlayışı  və  mənafeyi olmayan konstitusiyalar qəbul etmişik, «jumhuriyyət», «musavat», «Rəsulzadə» kəlmə-
lərinin yeril-dibli kəsilib atıldığı faksimeillər, «elm»i mətnlər, «akademik» nəşrlər yaratmışıq! 
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin  əvvəllərində özünəməxsus inkişaf mərhələsinə yüksəlmiş romantik 
ədəbiyyatda insan-jəmiyyət, jəmiyyət-millət və millət-şəxsiyyət problemi çox maraqlı elmi nətijələrə gəlməyə 
imkan verir. Bu dövrlə bağlı  tədqiqatlarda dövrün xarakter və  tələblərinə, sənətkarların üslubuna və  fəlsəfi 
istiqamətinə görə insan problemini əks etdirən xeyli axtarışlar aparılmışdır. M.Hadi, A.Səhhət, H.Javid, A.Şaiq, 
A.Divanbəyoğlu və J.Jabbarlı yaradıjılığında bu problemə diqqət yönəldilmişdir. Mir Jəlal, Jəfər Xəndan, 
Məmməd Arif, Məmməd Jəfər, K.Talıbzadə, Ə.Mirəhmədov kimi görkəmli ədəbiyyatşünaslarımızın əsərlərində 
yeri gəldikjə məsələyə münasibət bildirilmiş, əhəmiyyətli fikirlər söylənilmişdir. Midhəd Ağamirovun iri həjmli 
«Məhəmməd Hadinin fəlsəfi görüşləri» kitabında da ədəbiyyatımızın həmin mərhələsi və Hadi kimi böyük fi-
losof-sənətkarın yaradıjılığında insan axtarışları elmi-nəzəri baxımdan təhlil edilmişdir.  
Sosializm dövründə illərində  ədəbi qəhrəman, obraz, xarakter problemi ilə bağlı çoxsaylı  tədqiqatlar 
yaranmış, maraqlı, həm də ziddiyyətli, xüsusilə bu günün gözü ilə yanaşanda daha aydın nəzərə çarpan fərqli 
nətijələr çıxarılmışdır. 
 Zaman  dəyişir, adamlar, siyasətlər və ideologiyalar da dəyişir. Ona görə  də bu dəyişkən dünyada 
ədəbiyyata, sənətə münasibətlərin də dəyişməsi təbiidir. 
Bütün bu müşahidələri belə ümumiləşdirmək olar ki, XX əsrin altmış-doxsanınjı illər ədəbiyyatı öz ruhu, 
mahiyyəti etibarilə total recimlə heç vaxt barışmamış, ona müxalif olmuş və bugünkü istiqlal və demokratiya 
hərəkatı üçün ideya-mənəvi zəminin hazırlanmasında fəal iştirak etmişlər. Məhz həmin  ədəbiyyatın o zaman 
hələ gənj oxujuları by axınlaşan milli-azadlıq hərəkatının artıq fəal liderləri oldular. Bunu unutmaq, tarixi dan-
maq qeyri-mümkünür. Lakin təəssüf ki, inqilabi keçid dövrünə xas estetik ifratlar, irsə münasibətdə meyar kimi 
tarixiliyin pozulması halları bəzən nəinki son bir neçə on ilin, hətta sosialist realizmindən daha əvvəlki dövrün 
bizə yaxın iki yüz ilin hadisələrinə verilən qiymətlərdə öz əksini tapır. M.F.Axundov, Zərdabi, Mirzə  Jəlil, 
Ə.Haqverdiyev və N.Nərimanov, hətta M.Ə.Sabir artıq gör neçənji dəfədir ki, növbəti daş-qalağın, birtərəfli, 
məhdud-nihilist təftişin hədəfi olur. Onlar artıq milli-mənəvi intibahın yox, müstəmləkəçi və  hərbi-feodal çar 
reciminin, ruspərəst və imperiyapərəst ədəbi meyillərin numayəndəsi kimi «təhlil» olunurlar! 
Əsil həqiqət, tarixi fakt isə odur ki, istər son iki yüzilliyin, istərsə də yaxın «yetmiş ilin» siyasət teatrında 
ədəbiyyatın oynadığı rol heç də bir mənalı olmayıb. Tragik əxlaqi dərslər, milli-mənəvi təjrübə tam halda dərk 
olunmalıdır. Ədəbi-tarixi zənjirdə halqalardan birini (lazım olmayanı!) götürüb bir tərəfə artmaq və bu zaman 
yenə də ona tam halda nəzər sala bilməyin mümkün olduğuna inanmaq milli-tarixi və elmi şüurda «sosialist rea-
lizmi təjrübəsi»nin ən ajı dərslərindən biri olaraq qalır. 
Mədəni-ədəbi irs konkret zamanda ijtimai mühiti, insanı və ijtimai-siyasi durumu nejə janlandırıb və indi 
vəziyyət nejədir? yazılanlarla, deyilənlərlə  nə  dərəjədə  qənaətlənmək olar? Nəyi bəyənirik, nəyi bəyənmirik, 
niyə  bəyənmirik və ya bəyənirik?  Ədəbi irsimiz, elmi araşdırmalarımız bu sorğulara zamanında javab 
vermişdirmi? Ədəbiyyat zəmanəyə nejə güzgü tutmuş, zəmanə insanlarının obrazı nejə janlandırılmışdır? 
Realizm prinsipinə sadiq qalan XX əsr ədəbiyyatı təəssüf ki, heç də həmişə həqiqət prisnsiplərinə sadiq 
olmamışdır. Şübhəsiz, bu o demək deyil ki, həmin dövr ədəbiyyat tariximiz büitövlükdə yanılmalar, uydurmalar 
tarixi olub. Biz bütövlükdə Sovet dövrü ədəbiyyatının ana xəttini danmaq fikrində deyilik. Anjaq döngəli-
dönümlü siyasətlər, işartılı-kölgəli  əməllər,  şüarlarla yüksəlmələro,  şapalaqla üz qızartmalar, rəqəmlərlə, dia-
qramlarla irəliləmələr öz damğasını  ədəbiyyata, xüsusilə  bədii obrazlara da vurub. Siyasi-ideoloci proseslərə, 
xüsusilə sosializm yarışına ədəbiyyat da böyükhəvəslə qoşulub və bu səbəbdən də çox zaman kütlədən, xalqdan 
ayrılı. Bədii irsimiz isə az qala unudulmuş, ideoloci tədbirlərə «javab vermək» üçün səfərbər edilməkdədir. Ona 
                                                           
1
 Йеня орада. с.285-286 

 
49
görə də «daha böyük uğurlar» qazandıra-qazandıra ədəbiyyat öz obrazlarının çoxunu saxtalaşdırmışdı, obrazlı 
təfəkkür biçimi olan bədii söz sənəti müəyyən mənada təfəkkür faktını yox, hay-küy, kampaniya siyasətinə 
çevrilmişdi. 
Ədəbi aləmdə ustalıqla yaradılmış  əhvalatlar, bədii təxəyyül məhsulu olan maraqlı hadisələr az deyil. 
Qalın-qalın istehsalat romanları, kənd romanları, ailə-məişət romanları yaradılıb.  Əlbəttə, onların mədəni, 
mənəvi mühitdə heç bir əhəmiyyəti olmadığını və lazımi rol oynamadığını da söyləmək olmaz. Bununla belə, 
demək olmaz ki, yaradılan bədii əsərlərin, ədəbi qəhrəmanların hamısı dövrün və zamanın tələblərindən doğmuş 
və oxujunun daim artan tələbatını ödəmişdir.
1
 
Üç böyük tarixi mərhələnin (rus, türk, İran inqilabları, Oktyabr və Aprel çevrilişləri, sovet sayağı sosia-
lizm dövrləri) narahat sənətkarı olan Javid öz əbədi tanrı, harmoniya və  həqiqət axtarışları ilə birlikdə bizim 
epoxamıza da daxil olur və azad müstəqil suverən milli şüuru bu gün yenidən düşündürməkdə davam edir. Əsrin 
əvvəlinin inqilab və intibah dövrünün bədii düşünjəsi və fəlsəfi ovqatı olan bu şer bir də ona görə indi də bu 
qədər müasir səslənə bilir ki, məhz əsrin sonunda tarix əsrin əvvəlinə sanki yenidən qayıdır və bizi də Javidə 
yenidən qaytarır. Ehkam və həqiqət, xeyir və şər, xaos və harmoniya, müharibə, ədəbiyyat və ölüm, - İblis, Al-
lah, mələk, planet, kainat miqyası və ölçüləri müasirlərimizi dərindən narahat etməyə başlayır və o bu «əbədi» 
suallara javabları yenə də ən yeni çağdaş bədii prosesdə yox, Javidin irsində tapır. Mədəniyyət və əxlaq, vijdan 
və zəka öz mənəvi böhranını da, pərvazını da həmişə sənətdə yaşayır və məhz sənət günümüzün təzadlarını sona 
qədər dərk etməkdə bizə də kömək edir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, artıq özünə bəraət və qiymət qazanmış, görkəmli bədii əsərlərlə yanaşı, tənqidçi və 
ədəbiyyatşünas diqqətindən kənarda qalan, nəzəri jəlb etmədən daha çox kütləviliklə yayılan, orta səviyyəli 
«əsərlərin» təhlükəsindən çox deyilmişdir. Nəzəriyyəçilər bunu kütləviliyin doğurduğu ötəri hal kimi qeyd 
etdiklərindən  ədəbiyyatçılar isə onu «jansıxıjı  mətbuatda» nisbətən bədii zövqə meylin təzahürü hesab 
etdiklərindən, o qədər də  əhəmiyyət verməmişlər. Lakin bu «əhəmiyyətsiz»  əsərlər sovet hakimiyyəti illərində 
ardı-arası  kəsilmədən yaranmış, yayılmış  və müəyyən mənada öz təsirli rolunu da oynamışdır. Keçən  əsrin 
əvvəllərində ədəbi irsin öz plana çıxması, xüsusilə satirik publisistikanın döyüşkənlik ənənələri sonrakı dövrlərdə 
jiddi təqib və təsirlərə uğradığından güjdən düşmüşdür. Bədii irsin fakt yükü onun təsir vasitələri jəbbəxanasında 
başlıja faktorlardandır. Hayıflar olsun ki, ijtimavi proseslər və bu proseslərin insan psixologiyasına təsiri, mənəvi-
əxlaqi mühitdə doğurduğu duyğular o zamanlar kifayət qədər ədəbi fakt materialına çevrilməmişdir. 
Nəzəri jəhətdən tam əsaslandırılmamış, praktikada sınanmamış və özünü doğruldajağına tam əminlik ha-
sil olmadan 20-30-ju illərdə dövlət, xalq haqqında əsassız təriflər verilmiş və sonrakı illərdə bu təriflərin təsiri 
altında, zorla, tapşırıqla həyat faktları yaratmağa çalışmışlar. Bu baxımdan, millətlərin inkişaf edərək bir-birnə 
qaynayıb qarışmaqla silinib getməsi, yox olması fikri geniş yayılaraq, beynəlmiləlçilik adı altında ədəbiyyat və 
obrazlar vasitəsi ilə xalqlara sırınmışdı. Deməli, çox yerlərdə milli məktəblər bağlanmış, milli ənənələrə  və 
köklərə ögeylik, soyuqluq aşılanmışdı. Bu isə yavaş-yavaş milli dillərin sıxışdırılmasına, milli kadrlara 
inamsızlıq yaranmasına, müəyyən mənada kosmopolit insan obrazlarının zühur etməsinə gətirib çıxarmışdı. 
Milli mədəniyyətə, adət-ənənəyə qeyri-elmi, qərəzli münasibət inamsızlıqla yanaşı, ədəbi elmi və siyasi 
mühitdə əjaib varlıqlar formaşmasına səbəb olmuşdur. 
İjtimai-siyasi mühitdə yaranan bu jür qeyri-mütənasiblik xətti ədəbi aləmə də öz damğasını basmışdır. Uy-
durma nəzəriyyələrə  əsasən bunlara, hətta qanuni hal kimi baxılmış, 30-ju illərdə «xalq düşməni» adı ilə sadə 
adamlara və qabaqjıl ziyalılara vurulan damğalar eyni zamanda ədəbi obrazlara da «yapışdırılmışdır». 
XX  əsrin 30-ju illərində ölkənin türkdilli xalqlarının yeni əlifbalarının latın qrafikası  əsasında 
formalaşdırıldığı bir dövrdə  təkrar  əlifba dəyişikliyi bu xalqların milli mədəniyyət və inkişafına jidd zərbə 
vurmuşdur.  İndiyədək nə elmi, nə  də  ədəbi və publisistik əsələrdə  ərəb  əlifbasının ləğv edilməsinin səbəbləri 
aydın  şərh edilməmişdir. «İslam  əlifbası», «dini əlifba» hesab edilən  ərəb qrafıkasını  ləğv edənlərin fikrinjə, 
guya  əlifbanın dəyişilməsi bu millətlərin elmi və  mədəni inkişafını sürətləndirmişdir. Latın qrafikasının 
dəyişməsini təşkil edənlər isə Stalinin bədnam tərifindən qorxaraq, haçansa əlifba, dil birliyinə nail olajaq 
xalqların sonradan ərazi və siyasi birlik qazana biləjəkləri iddiasına  əsaslanmış  və qohum xalqları bu yolla 
Türkiyədən, İrandan və bütövlükdə Şərq ölkələrindən uzaqlaşdırmağa çalışmışlar.
2
 
Çox çəkmədi ki, bu «zəmin», bünövrə dövlət siyasəti səviyyəsində real, hakim rəsmi ideologiyasının 
özünə çevrildi. Dünya təjrübəsinə hər hansı meyl kosmopolitizm, milli ənənələrə güvənmək isə millətçilik kimi 
damğalandı. Milli dillər, milli əlifbalar, milli yaddaş sürəkli və zorakı represiyaya məruz qaldı. 
Tarixdə misl görünməmiş miqyasda və kütləvilikdə ifrat totalitar hadisə sənətin və ədəbiyyatın büsbütün 
siyasi-ideoloci stereotipə, mütləq, dəmir normativə, bürokrata, dəftərxanaya tabe tutulması kimi paradoks baş 
verdi. Milli-mənəvi özgələşmə bədii düşünjənin özündə, strukturunda və tərzində onun təşkilinin sxemində və 
modelində başladı.  
                                                           
1
 Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.287-288 
2
 Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.289-290 

 
50
İnzibati-amiranə sistem, aşkar volyuntar siyasi recim müxtəlif şüarlar- «radikal dönüş», «mədəni inqilab» 
kimi pərdələr altında öz populist kültür və jari konyuktur ədəbiyyat siyasətini bədii-estetik tərəqqinin bu vaxta 
qədərki qanunauyğunluqları əleyhinə çevirdi. Poeziyada, nəsrdə, estetik fikirdə sözün geniş mənasında həyatın 
yox, recimin zamanın yox, «sistemin» qayğıları və problemləri qaldırılmağa başladı. 
Xalq və jəmiyyət miqyasında qlobal mənəvi tərəqqi proqramının əxlaqi-ideoloci və əməli-təşkilati əsasında 
K.Marks, F.Engel və V.İ.Leninin sosialist kultur qurujuluğu nəzəriyyəsi, ümumiyyətlə ədəbiyyat və gözəl sənətlər 
sahəsində ordoks marksist görüşlərin inhisarı, xüsusən «Partiya ədəbiyyatı  və partya təşkilatı» (Lenin) adlı 
məqalədə irəli sürülən taktika və strategiya durdu. 
Azərbayjan  ədəbiyyatında XX əsrin 60-70-ji illərdə  İ.Şıxlı,  İ.Hüseynov, B.Bayramov, Q.Xəlilli, 
V.Babanlı, S.Əhmədli, Ə.Qasımov, J.Əlibəyli və başqaları həm bədii, həm publisistik əsərlərdə ijtimai-mənəai 
mühitin müəyyən problemlərini  əks etdirməyə, xalqın mənəvi-psixoloci vəziyyəti barədə aydın təsəvvür 
yaratmağa çalışmışlar. Bu, həmin dövr üçün az iş deyildi, anjaq yetərli də deyildi. 
1970-80-ji illər  ədəbiyyatında yazıçılarımız insan taleyi ilə bağlı  həyatın jiddi tarixi-bədii mənzərələrini 
yaratmağa çalışmışlar. 
XX  əsrin 70-80-ji illər nəsri insan xarakterlərinin psixoloci təsviri baxımından diqqəti çəkir. Bu dövr 
nəsrində ijtimai-siyasi mühitin, sosial-iqtisadi çətinliklərin yaratdığı iqlimdə insan psixologiyasının uğradığı 
aşınların, sarsıntıların təsviri maraqlıdır. 
 Tarixi  haqsızlıqların bədii  ədəbiyyata gətirilməsinə N.Xəzrinin «O uzaq gejə» povesti sübut ola bilər. 
Yazıçı dövrün hadisələrini bir ailə, bir kənd fonunda şəxsləndirərək haqsızlıqların jəmiyyətdə nejə rişələndiyni, 
insan mənəviyyatına nejə güjlü, sarsıdıjı  zərbələr vurduğunu göstərir. Elçinin «Ölüm hökmü» sənədli romanı 
fatkların zənginliyi ilə diqqəti jəlb edir. bütün yaradıjılığı boyu psixoloci-emosional təsvir üsuluna sadiq qalan 
yazıçı əsərdə tarixi faktların insanın mənəvi-psixoloci əhvalı ilə üzvi surətdə birləşdirərək ayrı-ayrı adamların 
deyil, bütöv bir dövrün xarakterini xarakterizə edir.  
Lakin tarixi bədii irsimiz xalqın və tarixi şəxsiyyətlərin taleyi ilə bağlı bir sıra jiddi problemlərin təsviri 
baxımından oxujulara hələ də məlum deyildir. Azərbayjan xalıqının ağır həyat yolu hələ elmi-bədii süzgəjdən 
tam keçirilməmişdir. Başı bəlalar çəkən, həmişə var-dövləti, bol sərvətləri talan edilən, parçalanan, dağıdılan, 
siyasət oyunçularının gizli təşkil etdikdləri tayfa davalarına başı qarışan, torpalqları da tarixi və  mədəniyyəti 
kimi,  əlifbası  və elmi kimi parçalanan Azərbayjan xalqının jiddi tarixi bədii irsi təzədən nəzərdən keçirməyə 
ehtiyajı vardır. 
Azərbayjan dilinin tarixi ilə bağlı hər hansı problemin həlli bu xalqın yalnız bir nəslinin, bir tayının, bir 
yarısının mənəvi milli haqqı və hüququ ola bilməz. Dilimiz, adımız, əlifbamız barədə axırınjı sözü bütün xalq-
ziyalıların tarixi nəsilləri və Arazın hər iki sahili birlikdə deməlidir. Dirilik və əbədililik etnosun tarixində irsi-
liyin fasiləsizliyindən yaranır. Bizim də fasiləsiz etnik tariximiz var. belə fasiləsizliyi Azərbayjanla həm 
ərazinin, həm etnosun, həm də dilin tarixində izləmək olar. Üstəlik, beynəlmiləllik də yalnız mütstəqil, bərabər, 
fərdi vahidlər kimi milliliyin mövjud olduğu yerdə, onların toplusu, jəmi kim yaranır. Elə buradan da milli 
mədəniyyətin, xüsusən milli dilin yalnız milli sərvət yox, həm də beynəlmiləl sərvət kimi əhəmiyyəti və rolu 
məsələsi meydana çıxır- əriyib-itən, aradan çıxan hər hansı şivə, hər hansı dil ümumbəşəri sərvət, beynəlmiləl 
mənəvi irs üçün də  əvəzsiz itki olur. Suverən, sivil jəmiyyətdə federasiyalarda milli dilə dövlət marağı 
səviyyəsində həssaslıq buradan irəli gəlir. 
Ədəbiyyat həmişə  həyatın bütün tərəflərinə aydın baxışı ilə sosial-siyasi və iqtisadi problemlərin jiddi 
bədii təhlilinə diqqəti genişləndirməyə çalışır,  şəhər və  kənd həyatının, istehsal və  mədəni qurujuluq 
problemlərinin, bu sferada çalışan adamların işi və həyatı, gündəlik qayğıları arzu və istəkləri, bir sözlə daxili, 
mənəvi aləmlərini təsvirə xüsusi əhəmiyyət verir. Bunu Azərbayjan  ədəbiyyatının inkişaf yoluna ötəri nəzər 
salmaqla da aydın görmək olar. Nəsr, poeziya və dramatkrgiyamızın inkişaf yolu bu problemlərin bədii 
təjəssümü ilə səjiyyəlinr. Doğrudur, ayrı-ayrı yazıçılarımızın yaradıjılıq imkanı və müxtəlif mərhələlərin sosial 
tələbləri ilə bağlı  ədəbi salnaməmizdə hadisələrin təsvirində  həyatı janlandırma, bədii inikas səviyyələri də 
müxtəlif olmuşdur. Bununla yanaşı, ədəbi inkişafda ölkənin ümumi ijtimai, sosial-siyasi mənzərəsi hələ də tam 
əksini tapa bilməmişdir. 
Müasir dövrün doğurduğu və inkişafın tələb etdiyi yeni problem yazıçıdan həyata və insana yeni 
münasibət tələb edir. Ona görə də bədii əsər zamanın hərəkətindən geri qalmamalıdır. 
 Təbiətə, təsərrüfata, torpağa, suya, doğma el-obaya, adamlara münasibətilə bağlı jiddi problematik 
mövzular təssüf ki, ədəbiyyatda xeyli zəif şəkildə öz əksini tapmışdır. Bədii irsimiz isə olduqja zəngindir. 
Həyat həqiqəti ədəbi-bədii əsərin başlıja xüsusiyyətidir. Ədəbi inkişafı daim artmaqda olan estetik tələblər 
səviyyəsinə irəlilətmək üçün zaman sənətkardan təsvir vasitələrini daha da təkmilləşdirməyi, yeni bədii üsullar-
da bədii həqiqətin inandırıjılığına nail olmağı ən başlıjası isə insana onun həyatına diqqətlə nəzər salmağı tələb 
edir. Ədəbi obrazın daxili aləminin açılmasında, xarakter yaradılmasında 70-80-ji illər bədii nəsrimizdə nəzərə 
çarpan psixoloci təsvir vasitələrindən bədii əsərlərdə kifayət qədər istifadə edilməmişdir. Publisistik obrazların 
təsvirində ötəri təhkiyə forması zünü doğrultmamışdır. Real gerçəkliyin görünən formada, fotoqrafik, reportac-
vari təsviri ilə  ədəbiyyat irəli aparmağın qeyri-mümkünlüyünü həyat sübut etmişdir. Bədii  əsərdə çağdaş 

 
51
mürəkkəb insanın bədii obrazının yaradılmasında psixoloci və lirik problematik təsvirsiz keçinmək mümkün 
deyildir. 
XX əsrin 70-80-ji illərində Azərbayjan yazıçıları mövjud sosial problemlərin fakta söykənən, sübut tələb 
edən təhlinini verməyə biganəlik göstərərək onu curnalistlərin öhdəsinə buraxmışdı. Vaxtı ilə aktual 
problemlərə toxunan, jiddi məsələlərlə məşğul olanlar indi tarixi və ya bədii-sənədli əsərlər yazmaqla başlarını 
qatırlar. Deməli, bədii publisistikamız itirir, bədii ədəbiyyatımız, nəsrimiz isə bundan bir şey qazana bilmir. 
Həm də  ədəbi prosesdə müşahidə olunan bu jəhət müasir həyat adamlarının özlərinə  məxsus fərdi 
xarakterlərinin açılmasına bədii obrazlarının yaradılmasına mənfi təsir göstərmişdir. Bədii publisistikamızda isə 
obrazların təsvirində, janlandırılmasında iqtisadi göstərijilərdə qiymətləndirmə kimi birtərəfli üsul davam 
etmişdir. Narahatlıq doğuran səbəblərdən biri də odur ki, bədii-publisistik  əsərlərdə iqtisadi göstərijilər 
qəhrəmanın həyaitını tamamlayan vasitəyə çevrilmiş, onların xarakterləri rəqəmlər çərçivəsində 
standartlaşdırılmış, fərdi jəhətlər üzə  çıxarılmamışdır. Ona görə  də belə  əsərlərdə adamlar təsərrüfatla bağlı 
ümumi problemlər içərisində itib batmış, mənəvi, sosial mühitdən ayrı düşmüşdür.
1
 
Milli dil söz sənəti ilə –milli ədəbiyyatla birbaşa təmasdadır. Onların tarixində  və taleyində müştərək 
məqamlar, yəqin ki, bu tarixin özü qədər qədimdir. Dil, xüsusən, onun əlifbası  mədəniyyətin taleyi ilə  ən 
yaxından bağlıdır.  Əlifba mənəvi mədəniyyətin, milli yaddaşın jismləşməsi, etnik mədəniyyətin maddi vüjud 
kəsb etməsidir. O dəyişəndə  həmin  əlifbada predmetdəşən mənəvi mədəniyyət də sonrakı  tərəqqidə  iştirak 
etməkdən qalır. İyirmi-qırxınjı illər ərzində eyni nəsl üç əlifba işlədib. İki on il müddətində xalqın əlifbası iki 
dəfə dəyişib. Nətijədə təkjə torpağımız yox, əlfibamız da iki yerə parçalanıb. İki əlifbalı bir xalq! Dünyada ikinji 
belə fenomen yoxdur. Əlifba bizim tariximizi də, joğrafiyamızı da iki yerə bölüb. Şimalımızla Jənubumuz 
arasında da Araza çevrilib. Hanısının  əlifbanın, yoxsa Arazın? Bizi daha zirehli, keçilməz sərhədlə ayırdığı 
barədə hətta mübahisə etmək olar: axı onlardan biri torpaqdan, ikinjisi mənəviyyatdan keçir! Birinjinin qılınjla 
tarix, ikinjinin qələmlə özümüz yaratmışıq. Hətta Füzuli üç dildə bir əlifbada yazıb, amma bizim xalq indi bir 
dildə, üç əlifbada yazır! Dil kimi əlifba ilə milli ruhun «mən»in arasında ağrı  və  əsəb siniri şəriklidir. Daha 
doğrusu, dil kimi əlifbada da suverenliyin statusunu ifadə edən komponentlərdən biridir, milli-mənəvi 
müstəqilliyin üzvi tərkib hissəsidir. Otuzunju illərdə milli yaddaş  və «mən»  əleyhinə çevrilən zorakı 
kollektivləşmənin- damarda kirəjləşmənin  əlifbada ifadəsi «kirilləşmə» olub. Yazıda totalitarlıq, totallaşma 
məhz kirilləşmə  şəklində meydana çıxıb. Düşünjədə bir stereotip bir qəlib, bir ştamp olduğu kimi, istəyiblər 
yazıda da bir əlifba olsun. 
 Qeyd etmək lazımdır ki, əlifba siyasi problemdən çox ekoloci problemdir. Ona mühasibatı iqtisadiyyat, 
bazar  əlaqələri kontekstində yox, mənəvi və  əxlaqi dəyər və  sərvətlər kontekstində qiymət vermək olar. 
Məsələni etiket, çap dəzgahı, piştaxta, məişət və güzəran səviyyəsində də qoymaq mümkündür, mənəvi-əxlaqi 
dəyər və sərvət, milli-mədəni tarix və tale səviyyəsində də. Hər halda elə şeylər var ki, hesab sayğajına vurmaq 
olmaz.  Ədalətin, vijdanın bərpası neçəyə başa gəlir məgər bu sualı verirlər?! Torpağın müdafiəsinin bahası 
nədir? Bu sualı da vermirlər.  Əlifba dəyişimi məhz milli müqəddəsliyə münasibətdə büraxılmış  səhv idi və 
mütləq düzəlməli idi. İndi həmin səhvimizin əlli yaşı var, sabah- yetmiş, yüz yaşlı səhvi düzəltməyin bahası da-
ha böyük olajaq.
2
 
Qəhrəmanın  şəxsi duyğuları, düşünjələri, ailə qayğıları, adamlara, ətraf mühitə münasibəti də belə 
əsərlərdə əks etdirilə bilməmişdir. 
Əslində isə iqtisadiyatın elmi-texniki amillər hesabına yenidən qurulması, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı 
ədəbiyyat və injəsənətin qarşısında da böyük vəzifələr qoymuşdur. İjtimai inkişafın gedişi, həyatın gündən-günə 
yeniləşərək dəyişməsi mənəvi mühitin də  həmahəng olaraq yenilişməsini və  təkmilləşməsini tələb edir. Bu 
qarşılıqlı prosesdə  ədəbiyyat həyatın bədii təsvirində yeni keyfiyyətlər qazanır. Jiddi və  kəskin həyat 
problemlərinin əks etdirilməsi, zamanın ön plana çəkdiyi müasir fəal insanın bədii obrazının yaradılması, yeni 
həyat hadisələri  şəraitində onun müsbət və  mənfi bədii axtarışlarının  əsasını  təşkil edir. Qəhrəmanın zamana 
uyğun və zamanla müqayisədə müəyyənləşən xarakteri nə qədər əhatəli və hərtərəfli təsvir olunarsa, əsərin bədii 
nətijələri də müasir tələblərə o qədər ətraflı javab vermiş olar. 
Ədəbiyyat və injəsənətin inkişafında başlıja xətt xalqın, müasir insanın həyatı ilə  əlaqəni 
möhkəmləndirməkdə, mövjud gerçəkliyi yüksək bədiiliklə əks etdirməkdən, qabaqjıl jəhətləri ilhamla və parlaq 
surətdə göstərməkdən ibarətdir. 
İjtimai gerçəklikdə mənəvi bir sərvət kimi vijdanın və digər əxlaqi dəyərlərin hansı yeri tutduğunu məhz 
dilə baxıb, səhvsiz təyin etmək olar. Onlar həyatda reallaşa bilməyəndə də, heç olmasa, sözdə, dildə realaşırlar. 
Zorakılıq dövründə isə həm həyatdan, həm də dildən eyni vaxtda qovulurlar. Və dil ən əbədi vəzifəsini mənəvi 
sərvətlər dövriyyəsində irsiliyin fasiləsizliyi üçün müqəddəs javabdehliyini itirmiş olur. 
Sivil dünyanın bu vaxta qədərki bütün tarixi göstərir ki, millətlər arasındakı qarşılıqlı mənəvi zənginləşmə 
məhz fərqli, fərdi, milli sərvətlər arasında zənginləşmə prosesidir. Bura əliboş, paysız, hədiyyəsiz,  əlavəsiz 
                                                           
1
 Бах: Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.297-298 
2
 Йашар Гарайев. Эюстярилян ясяри. с.463-464 

 
52
gəlsək, bu prosesə bizi heç buraxmazlar. Bura hər kəs öz təkrarsız, milli «mən»ini gətirib gəlir, onu itirib 
gəlmək olmaz! 
Mədəni-inqilabi gerçəkliyin suveren şüurun özü də millilik amilinə, o jümlədən milli dilə marağı ön plana 
çəkir. Bu vaxta qədərki bütün sosial, tarixi-ijtimai və  mədəni inqilabların güşə daşında məhz milli münasibət 
təlimi durub. 
 Jəmiyyətin yeni inkişaf mərhələsində insanın fəaliyyət dairəsinin daha da genişlənməsi  ədəbi prosesdə 
daha dolğun insan xarakterlərinin yaradılmasını  tələb edir. Yeni insanın ijtimai və  mənəvi mühitdə  hərtərəfli, 
inandırıjılıqla təsviri ijtimai və sosial vəziyyətlərin analitik təhlililinin dərinləşməsi təsvirdə üslub 
rəngarəngliyin çoxalması da məhz mədəniyyətin sosial-mənəvi aləminin zənginləşməsi ilə bağlıdır. 
Mövjud obyekiv dəyişikliklər  şəraitində  həyat və insan amilləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin 
mürəkkəbləşməsi insanların xarakterinə də jiddi təsir göstərir. Bütün bunları genişliyi və mürəkkəbliyi ilə aşkar 
etmək üçün yeni bədii priyomlar, təsvir formaları tapılmalıdır. 
İnsanın daxili mənəvi aləminin getdikjə  zənginləşməsi,  şəxsiyyətlərarası münasibətlərin dərinləşməsi 
nətijəsində bədii ədəbiyyatda müasir insanın xarakterinin genişliyi ilə təsviri xeyli çətinləşmişdir. Bu problem 
yazıçı təsvirlərinin daha da çevikləşməsini, təsvir ustalığının artırılmasını, həyati proseslər içərisindən ümumi və 
fərdi xüsusiyyətlərin təjrid edib bədi təhlil süzgəjindən keçirilməsini tələb edir. 
Keçmiş  ədəbi təjrübələrdən fərqli olaraq, indi mənəvi aləmin təsvirinə, həyat hadisələrinin daxili-
psixoloci düşünjələrlə janlandırılmasına daha çox üstünlük verilir. Xarakterlər hərəkətlərin mexaniki təsviri ilə 
deyil, daim hərəkətdə olan fəal insanın düşünjələri, mübarizəsi, sarsıntısı və həyəjanları ilə janlandırılır. 
İnsan xarakterinin bədii  əsərdə hadisələrin qeyri-müəyyən axınında deyil, xarakterik hadisələrin 
qanunauyğun inkişafı prosesində, həyati münaqişələr və xüsusi vəziyyətlər içərisində müəyyənləşdiyi bəllidir. 
Kəskin sücet daxilində hadisələrin bir-birini əvəz etməsi və dedektiv amillərlə, süni effektlər və ədəbi priyomlar 
vasitəsi ilə diqqətin jəlb edilməsi insanların birtərəfli, sxematik təsvirinə  gətirib çıxarırsa, həyati hadisələr 
içərisində insanın psixoloci dəyişilmələrinin verilməsi, hadisələrin obrazı bütövləşdirən vasitə kimi 
səjiyyələndirilməsi insanın xarakterinin əsərdəki bütün obrazların qarşılıqlı əlaqələri fonunda açılmasına səbəb 
olur. Həyat ziddiyyətlərinin (ijtimai, təsərrüfat-iqtisadi, ailə, məişət və s.) insani münasibətlərin mürəkkəbliyi, 
hər gün qəbul edilən informasiyaların çoxalması, informasiya vasitələrinin güjlənməsi, müxtəlif idi, ekoloci 
təsirlər ədəbi müşahidələrin intensiv inkişafını və sayıqlığını vajib edir. 
Adamlararası münasibətlərin  ətraf mühitə  təsirinin artması bir tərəfdən xarakterlərin zənginləşməsinə 
səbəb olursa, digər tərəfdən yeni həyat hadisələri və münaqişələr də bədii obrazın mükəmməl, əhatəli təsvirində 
yazıçı işini xeyli çətinləşdirir, ondan daha geniş və dərin müşahidəçilik, daha səmərəli təsvir ustalığı ilə yanaşı, 
yeni təqdim və təhlil ustalığı tələb edir. Ona görə də indi sosial, iqtisadi və joğrafi mühitlər arasında insan xarak-
terinin bədii təsvir və  səjiyyələndirilməsində,  əvvəlki dövrlərdən xeyli fərqli olaraq, onun müəyyən mühit və 
vaxt çərçivəsində izlənilməsi və zahiri səjiyyələndirmədən daha çox, daxili-psixoloci təsviri üstünlük təşkil 
etməsi təbiidir. 
«Azərbayjanlılar- milliyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti-əsasiyyə etibarilə  şərqlidirlər» 
(M.Ə.Rəsulzadə). 
Millətin və milli dilin adı və mənşəyi barədə yaxın keçmişdə hətta Ali Sovet və Milli məjlis səviyyəsində 
mübahisə getdiyni eşidəndə  hələ ötən  əsrin sonunun bir mətbuat padaksonu xatırlatmaq yerinə düşərdi. 
«Kəşkul» qəzetində (1890, №15) çıxan yazıda bir nəfər əjnəbi bir tiflisli azəriyə «millət» anlayışı barədə ən ib-
tidai  şəkildə  məlumat verir və «hansı millətdən olduğunu» on başa salırdı! Yüz il keçib, yeni əsr başlayıb. 
Doğrudanmı, bu xalq hələ  də «mən kiməm?», «Babam kimdir?»- sualına javab verməyə özünü hazır hesab 
eləmir? 
Hər kəs öz şəxsi şəjərəsini «əsilsiz» və «zatsız», «babasından bixəbər» elan eləyə bilər, lakin xalqı, milləti 
«babasından xəbərsiz» elan etməyə heç kəsin mənəvi haqqı yoxdur. Yüz ilin bundan əvvəlin milli şüurunun və 
bədii fikrinin bu barədə böyük narahatlığını və javabdehliyini ifadə edən son dərəjə səjiyyəvi misal kimi adını 
çəkdiyimiz yazını burada bütövlükdə xatırlatmaq yerinə düşərdi.  
Xarakterin təsvirində yazıçı təqdiminin, onun həyata baxış nöqtəsinin dəyişməsi də məhz son dövrlərdə 
daha çox diqqəti çəkir. Xarakterlərin səjiyyələndirilməisndə indi «o belədir» yox, «bax, beləyəm» prinsipinə, 
yəni obrazın içəridən, öz düşünjələri vasitəsi ilə dəyərləndirilməsinə üstünlük verilir. 
Bədii təsvirdə amillərin güjlənməsi bir tərəfdən  ədəbi prosesin özünün formalaşması  və  həyata 
münasibətinin artması ilə bədii nətijələrin daha yaxşı qavranılmasına və duyulmasına da imkan yaradır. Nəzəri 
ədəbiyyatda və ədəbi tənqiddə psixoloci nəsrin bu jəhətinin çözümündə onun müəyyən kəsir jəhətləri də qeyd 
olunur. Belə ki, xarakterləri müasir biçimdə, sırf psixoloci-fərdi təsviri çox zaman onun fəaliyyət məkanını 
kiçildir, qəhrəman öz mikromühiti çərçivəsindən çıxa bilmir. Zamana, dövrə  və hadisələrə münasibəti onun 
fərdi, özünəməxsus (dar, məhdud, bəzən də subyektiv) düşünjələri kimi görünür. Bədii obraz sosial mühit, 
jəmiyyət üçün xarakterik olmayan adi hadisələr üzərində qurulur, bu da çox vaxt konkret bədii nətijələrin hasilə 
gəlməsini çətinləşdirir. Bədii-psixoloci təsvirdə o qədər xırdaçılıqlara yol verilir, qəhrəman o qədər 
fərdiləşdirilir ki, o öz düşünjələri içərisində sanki yoxa çıxır, müasirləri ilə müqayisədə az qala «kənar adam» 

 
53
təsiri bağışlayır. Bədii nəsrin ortaya çıxardığı belə xarakterlər əslində kiçik çərçivələr içərisində tamdır, yaxşıdır, 
hətta inandırıjıdır, lakin mürəkkəb münasibətlər dövrünün insanları  və hadisələri ilə müqayisədə sanki həyata 
yaddırlar, bu günün adamlarını yetərinjə  təmsil etmədiklərinə görə aldadıjıdırlar. Ona görə  də belə 
qəhrəmanların portretləri zamanın ölçüləri ilə üst-üstə düşmür. 
Bəzim qədim və orta əsrlərin mənəvi mədəniyyətinin yarandığı  və yayıldığı poetik orbit, vahid bədii-
fəlsəfi məkan bütün Yaxın və Orta Şərq üçün həmişə müştərək olmuşdur. Məhz bu mənada min yaşlı, qojaman, 
ağsaçlı «Asiya və  Şərq evi»nin tarixi-mədəni  ənənələrinə qayıtmaq, bu mənəvi-mədəni bütövlüyə  və birliyə 
qarşı çevrilən hər hansı irtijaya qarşı etibarlı sipər- ziyalı qarantı olmaq vaxtı gəlib çatmışdır. Böyük ədəbiyyat, 
böyük sənət bu işi həmişə görüb və bu missiyanı həyata keçirməyə Şəhriyar şeri də həmişə hazırdır. Təsadüfi 
deyil ki, indi də Azərbayjanda, bütün türk dünyasında müasir şer Şəhriyara bütövlük və vəhdət rəmzi kimi baxır, 
qütbləri və sahilləri birləşdirçən əbədi mənəvi körpüyə –Xüdafərinə çevrilən obraz və simvol kimi mürajiət edir: 
Xan Şəhriyar, xan Arazla qoşasan, 
Zaman-zaman kükrəyəsən, daşasan, 
Ayrılığı aşırasan, aşasan, 
 Sən vüsalı çıxarasan taxtına, 
Günəş doğa Arazın da baxtına!