Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

Təsviri növ- burada mədəniyyətin təzahürü və ayrı- ayrı elementləri (adətlər, etiqadlar, fəaliyyət növləri) sadəjə 
olaraq sadalanır. 
Antropoloci növ – qeyd edir ki, mədəniyyət təbiətə qarşı duran («ikinji təbiət») insan fəaliyyətinin məhsulları, 
şeylər dünyasıdır. 
Dəyər növü – mədəniyyəti maddi və mənəvi dəyərlərin məjmuu kimi şərh edir. 
Normativ növ – təsdiq edir ki, mədəniyyətin məzmunu insan həyatını nizamlayan norma və qaydaların 
məjmuudur. 
Adaptiv növ – insanları  təbii  şəraitə uyğunlaşdıran fəaliyyətin xüsusi növü olan mədəniyyəti insanlara 
xas tələbatların ödənilməsi üsulu kimi şərh edir.  
Tarixi növ – qeyd edir ki, mədəniyyət jəmiyyətin tarixinin məhsuludur və insanın əldə etdiyi təjrübəsinin 
nəsildən nəslə ötürülməsi yolu ilə inkişaf edir. 
                                                           
1
 Скатершиков В.К. Эстетическая культура советского человека. М., «Советская Россия», 1964, с.17. 

 
32
Funksional növ – mədəniyyəti jəmiyyətdə oynadığı funksiyalar vasitəsilə  səjiyyələndirir və onun 
funksiyalarını vəhdətdə götürür.  
Semiotik növ – mədəniyyətə jəmiyyətin istifadə etdiyi işarələr sistemi kimi baxır. 
Simvolik növ – mədəniyyətdə simvollardan istifadə edilməsinə daha çox diqqət yetirir. 
Hermenevtiv növ - mədəniyyəti insanların dərk edib şərhinə xeyli yer verdiyi çoxlu mətn kimi təsəvvür 
edir. 
İdeatsion növ – mədəniyyəti jəmiyyətin mənəvi həyatı kimi, mənəvi yaradıjılığın sosial yaddaşda 
toplanması ideyalar axını və digər dəyərlər kimi başa düşür. 
Psixoloci növ – mədəniyyətlə insanların davranış psixologiyası arasında  əlaqəni qeyd edir və insan 
psixikasının xüsusiyyətlərinin sosial jəhətdən şərtləndiyini təsdiq edir. 
Didaktik növ- mədəniyyətə (genetik jəhətdən irsi alınmayan) insanın öyrəndiyi bir fenomen kimi baxır. 
Sosioloci növ- mədəniyyətə insanların kollektiv fəaliyyətini təmin edən ideya, prinsip, sosial institutların 
məjmusu, ijtimai həyatın təşkili amili kimi baxır.
1 
Eyni zamanda mədəniyyətin bir ümumi bölgüsü- maddi və mənəvi mədəniyyətlərə bölgüsü də mövjud-
dur. 
Maddi mədəniyyətə istehsal vasitələri  əmək alətləri, tələbat vasitələri, istehsal və  tələbat vasitələrinin 
yaradılmasında istifadə olunan praktiki fəaliyyət üsulları, istehsal münasibətləri daxildir. Geniş mənada maddi 
mədəniyyət mənəvi mədəniyyətin maddiləşməsidir. Estetik mədəniyyət həm maddi, həm də mənəvi mədəniyyət 
sahələrini əhatə etməklə özünü üniversal mədəniyyət kimi göstərir. 
Estetik mədəniyyət büiövlüyü, tamlığı ifadə edir. Eyni zamanda onun nisbi müstəqilliyə malik müxtəlif 
sahələri jəmiyyətin sosial strukturu ilə şərtlənən vahid sistemdə birləşir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi estetik 
mədəniyyətin sosial istiqamətlərin ifadəsini estetik ideal təşkil edir. Öz məzmununa görə estetik ideal ijtimai 
idealın ifadəsidir. Yalnız injsənət  əldə edilmiş idealı  təqdim edə bilər.  İnsanın birbaşa emosional hissləri 
sisteminə üzvi olaraq qoşulan konkret obrazlı nümunələrini (variantlarını) verə bilər. Tədqiqatçıların fikrinjə, 
fərd estetik ideal vasitəsilə sosial əhəmiyyətli normaları  və  sərvətləri mənimsəyir,  şəxsiyyət həmin ideal 
sayəsində sosiallaşır. 
Estetik mədəniyyətin sturkturunda onun sistemli elementi olan estetik tərbiyə olduqja mühüm rol 
oynayır. Hər bir jəmiyyətdə estetik tərbiyə formalaşdırma funksiyasını yerinə yetirir. Estetik tərbiyə sistemi 
özündə estetik mədəniyyətin sosial- fəlsəfi istiqamətini jəmləşdirir. Estetik tərbiyənin başlıja məqsədi- hərtərəfli 
harmonik və deməli, estetik jəhətdən inkişaf etmiş insan şəxsiyyəti yetirməkdir. Estetik tərbiyənin başlıja 
məqsədini reallaşdırmaqdan ötəri iki qrup vəzifəni yerinə yetirmək lazımdır.  
Birinji qrup- hər bir insanı inkişaf etmiş, estetik mədəniyyətin yararlı obyekti olmaq, estetik jəhətdən 
təhsilli, tərbiyəli, estetik – bədii dəyərlərin tələbkar olmağı- tərbiyə etməklə əlaqədardır. İkinji qrup isə hər bir 
insanı estetik mədəniyyətin subyektinə çevirmək, onun bədii- estetik yaradıjılıqda iştirakına şərait yaratması ilə 
əlaqədardır. Hər iki qrup bir- birilə qarşılıqlı surətdə  əlaqədardır. Estetik mədəniyyətin formalaşması  təkjə 
insanların bədii- estetik dəyərlərə yiyələnməsi üçün iqtisadi və sosial şəraitin yaradılması deyil, həm də onların 
gözəlliyi başa düşən estetik jəhətdən tərbiyəli olmasına dair proqramın tətbiq edilməsidir.  İnsanların estetik 
şüurunun səviyyəsini yüksəltmək- estetik tərbiyənin başlıja vəzifələrindən biridir. Burada estetik idealın 
yaranması da mühüm yer tutur. Estetik ideal həyatın dolğunluq və kamillik ifadəsi kimi insan nəslinin hər birinə 
mütləq görünür. Buradan da estetik idealın ümumiliyi də üzə  çıxır. Lakin müasir dövrdə estetik mədəniyyət 
təkmilləşdikjə daha dəqiq desək, o ideala yaxınlaşdıqja, sərhəd  əvvəlki hüdudlarından kənara çıxır. Buradan 
çıxan əsas nətijə budur ki, estetik ideal yeni məzmunla zənginləşir, daha dərin və  əhatəli şəklə düşür. Estetik 
mədəniyyət estetik fəaliyyətin və ijtimai şüurun xüsusi formasıdır. Dünyanın obrazlı  şəkildə qavranılmasıdır, 
gözəllik qanunları üzrə  təsviridir. Obrazlı inikas (bədii obraz) vasitəsilə  hər bir sənətkar hadisələrin həyat 
şəraitinin, sosial münasibətlərin adamların xarakterlərinin və  həyəjanlarının (bunların bilavasitə real həyatdan 
götürülüb götürülməməsindən və ya fantaziyasından, onun bədii uydurmanın məhsulu olmasından asılı olmaya-
raq) mahiyyətini aşkara çıxartmaqla həyat həqiqətinin obrazlı kəşfini verir. Estetik bilik, vərdiş, qavrayış, hisslər 
və s. estetik mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. 
 
 
1.11.Milli müəyyənlik və estetik mədəniyyət 
 
Keçmiş SSRİ xalqlarının siyasi müstəqillik  əldə etməsi ilə  əlaqədar milli şüurununun oyanması müasir 
dövrün  ən  əlamətdar hadisəsi hesab olunur. Həmin tarixi hadisə strateci jəhətdən sosial- iqtisadi, intellektual, 
mədəni həyat və dövlət idarəçiliyinin bütün sahələrində  dərin demokratik dəyişikliklərlə müşayiət olunmuşdur. 
Əslində bu hadisə öz mahiyyətinə görə bir tərəfdən xalqın varlığının bütün həyat sahələrində tarixən keçiji ol-
mayan təkrarsız milliliyin intibahına, digər tərəfdən (təkrarsız fərdiliyin aşkarlanması ilə) xalqlar arasında inteqra-
                                                           
1
 Культурология. Ростов н/д. «Феникс», 2001, с.10-11. 

 
33
tiv proseslərin inkişafına  şərait yaratmışdır. Burada söhbət millətin tarixin subyekti və dünya sivilizasiyasına 
mühüm töhvəsini verən müstəqil yaradıjı qüvvə kimi ağıllı özünütəsdiqinin yolları haqqında gedir. Haqqında 
danışdığımız meyllər mövjud mənəvi dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsini zəruri etmişdir. Lakin onu da qeyd 
etmək lazımdır ki, hazırda dəyərlərin qiymətləndirilməsi heç də həmişə ağıllı kriteriyalara müvafiq gəlmir və bura-
da çox vaxt dramatik- fajiəvi, kortəbii- anarxist özbaşınalıq prinsipləri hökm sürür. Bu baxımdan bütöv regionları 
əhatə edən qarşıdurma, xalqlar arasında hələ də davam edən müharibə qətiyyən heç bir məntiqə sığmır. Çünki arzu 
edilən ədalətli quruluşa dağıdıjı ölüm vasitələri ilə çatmaq qeyri-mümkündür. Yalnız xalqın yaradıjı qüvvələrini 
inkişaf etdirməklə zəngin spesifik «Mən»in beynəlmiləl- ümumbəşəri məzmunla zənginləşməsi ilə mütərəqqi milli 
inkişafı  həyata keçirmək mümkündür. Millətin yaradıjı potensialının özünü realizə edə bilmək səviyyəsi 
jəmiyyətin bütün sosial simasına mühüm təsir göstərən sivilizasiyasının xarakterindən çox asılıdır. 
Hər bir xalqın daxili azadlığının dərəjəsi  əqli, ruhi, mənəvi həyatının inkişafı ilə  sıx bağlıdır. Həmin 
bünövrədə onun milli birliyi- vəhdəti yaranır və inkişaf edir. Burada onun şüuru öz fərdi xüsusiyyətlərini, öz 
subyektiv başlanğıjının mənbəyini götürür ki, daxilən zəngin olduqja, bir o qədər də azad, məzmunlu olur və 
özünü daha parlaq təzahür etdirə bilir. Deməli, sosial həyat birliyinin dərin əsaslarını bir-birinə bağlayan mənəvi 
mədəniyyətin mahiyyəti mədəniyyətin məzmununa uyğun olur. Hazırda sivilizasiyalı milli demokratik 
quruluşun yaradılması ijtimai münasibətlər sisteminin humanistləşdirməyə imkan verən müvafiq mədəniyyəti 
inkişaf etdirmək zərurəti ilə qarşılaşır. Sosial həyatın humanistləşməsi jəmiyyətin həqiqi demokratikləşməsinin 
zəruri tələbidir.  Əsil demokratiya yüksək  şüur mədəniyyəti, mənəvi yetkinlik deməkdir. Ümumiyyətlə, milli 
intibah, milli münasibətlərin inkişaf etdirilməsi vəzifələri baxımından mədəniyyət problemi daha çox aktuallıq 
kəsb edir. Yəni bu problem müasir ijtimai inkişafın məntiqindən irəli gəlir. 
Mövjud mədəni dəyərlərin meylliyi ziddiyyətlər içərisində boğulan jəmiyyət  şəraitində  hər bir milli 
mədəniyyətdə iki mədəniyyətin olmasının nətijəsidir. Milli jəhətdən injəsənətin özünəməxsusluğu həmişə bu və 
ya digər sinfin maraqlarını, görüşlərini, ideologiya və psixologiyasını ifadə edir. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində 
rus  ədəbiyyatında L.Tolstoyun yaradıjılığı patriarxal kəndlilərin görüşlərini, M.Qorkinin yaradıjılığı 
proletariatın, Mereckoski və Z.Qippiusunku isə dvoryanlıq və burcuaziyanın görüşlərini ifadə edirdi. Bu da 
təsadüfi deyildi. 
Milli ilkinlik əslən yüksək injəsənətdə təkjə sinifliklə deyil, həm də ümumbəşəriliklə dialektik vəhdətdə 
meydana çıxır. 
Əgər injəsətəni Leninin göstərdiyi üç ölçülü vəhdətin- ayrıjanın, xüsusinin və ümuminin birliyi 
baxımından qiymətləndirsək, onda injəsəntədki fərdilik, millilik və beynəlmiləlçiliyin dialektikasına da diqqət 
verməliyik. 
XVII  əsr ingilis şairi Jon Donn yazırdı: «Hər bir insanın ölümü məni  də azaldır, axı  mən bütün 
bəşəriyyətin bir parçasıyam, elə buna görə  də heç vaxt soruşma ki, zəng (kilsədə matəm zəngi- A.Ə.) kimin 
üçün səslənir: o, sənin üçün səslənir». 
Təsadüfi deyildir ki, E.Heminquey bu sözləri özünün «Zəng kimin üçün səslənir» romanına epiqraf kimi 
götürmüşdür. Alman işğalçıları ilə mübarizədə  hər bir döyüşçünün ölümü bütün bəşəriyyətin itkisi təsiri 
bağışlayır. Bu aforistik  epiqrafda  şəxsiyyət bəşəriyyətlə yanaşı qoyulur, təkjənin və  ən ümuminin dialektik 
əlaqəsi yaradılır. Heminquey döyüşçü- antifaşistin  şəxsiyyətini bəşəriyyətlə yanaşı qoymaqla, ispanların, 
amerikalı Robert Jordanın və rus curnalisti Karkovun parlaq milli xarakterlərini yaradır. Məsələn, Robert Jordan 
«bütün məzlum dünya uğrunda» döyüşə gedir, onun şəxsiyyəti bəşəriyyətə qovuşur, lakni bu jəhət onun 
obrazını amerikalının aydın milli əlamətlərindən ayırmır. 
Şəxsiyyət- millət- bəşəriyyət jəmiyyətdə mövjud olan ziddiyyətlərin  şərtləndirdiyi bu üç konkret tarixi 
əsas arasında dialektik qarşılıqlı  təsir obrazlı  təfəkkürün strukturunu müəyyənləşdirir. Həmin  əsasların bədii 
əsərdə nejə qovuşması  və qarşılıqlı  şəkildə bir- birinə nüfuz etməsi Rəsul Həmzətovun «Mənim Dağıstanım» 
povestində yaxşı göstərilir. Müəllif öz atası – avar xalq şairi Həmzət Sadasadan aldığı öyüdləri bir- bir təsvir 
edir: «Sənin üslubun, sənin deyim tərzin, daha doğrusu, xasiyyətin və xarakterini ortaya qoymalısan. Hər şeydən 
əvvəl, sən dağlısan, avarsan və yalnız bundan sonra Rəsul Həmzətovsan. Əgər sənin şerlərin dağlı ruhuna, dağlı 
xarakterinə yad olajaqsa, onda sənin deyim tərzin şıltaqlığa çevrilijək, sənin şerlərin qəşəng, hərçənd, ola bilsin 
ki, hətta əyləndiriji oyunjağa dönəjəkdir. Əgər bulud dolmasa – yağış hardan yağar? Əgər səma olmasa, qar har-
dan yağar? Əgər Avarıstan və avar xalqı olmasa, Rəsul Həmzətov hardan peyda olajaq?»
1
 
Lakin bütün varlığtı ilə öz xalqına sadiq olan şair milli çərçivəyə qapanıb qalmır, bütün bəşəriyyətə yol 
açır. «Mən dünyanın bütün təzahürlərini öz daxmamda, öz aulumda, öz Dağıstanımda, öz vətən hissimdə axtar-
maq istəmirəm.  Əskinə, mən vətən hissini dünyanın bütün təzahürlərində, onun bütün ujqarlarında axtarıram. 
Elə bu mənada da mənim mövzum- bütün dünyadır».
2
 
«Mən özüm haqda danışıram»- V.Mayakovskinin «Var səsimlə» poemasının ilk variantındakı 
misralarından biri belədir. Müəllif özü haqqında danışmağa başlayarkən, zaman haqqında düşünjələrə keçirdi. 
                                                           
1
 Гамзатов Р. Собр. соч., в трех томах, т.3., М., 1969, с.141. 
2
 Гамзатов Р. Собр. соч., в трех томах, т.3., М., 1969, с.68. 

 
34
Son variantda isə həmin misralar bu jür alınmışdı. «Mən zaman və özüm haqqında danışıram». Rəsul Həmzətov 
da öz Dağıstanı haqqında söz salmağa başlayarkən həm özü, həm də öz dövrü haqqında – müasir bəşəriyyət 
haqqında danışır. Təkjənin, xüsusinin və ən ümuminin dialektikası injəsənətdə belə həyatiləşir. Sabir Rüstəm-
xanlının «Ömür kitabı»  əsərində  də bir milli- azərbayjanlı kimi görünür. həmin «Mən», bütün dünyada 
azərbayjanlı obrazının müsbət, qəhrəmanlıqla müşayiət olunan təjəssümüdür. 
Rəsul Həmzətovun «Mənim Dağıstanım» kitabı  təkjə kiçik dağlı xalqının  şərəfinə söylənmiş alqış 
mahnısı deyil, həm də onun bəşəriyyətə qovuşması haqqında poemadır. Müəllif özünün bu dünyadakı borjunu 
da məhz xalqını bəşəriyyətlə qovuşdurmaqda, bəşəriyyəti öz xalqı ilə tanış etməkdə görür. Həmin bağlılıqda isə 
injəsətənin  ən mühüm funksiyalarından birinin- xalqların qarşılıqlı  bədii ünsiyyəti və qarşılıqlı estetik 
zənginləşməsi vasitəsinin mahiyyəti və mənası görünür. 
Bədii yaradıjılığın estetik özülünün əsasında milliliyin və ümumbəşəriliyin dialektikası durur. Burada 
estetikanın gözəllik kimi əsaslı bir kateqoriyasının injəsənət üçün ən ümumi və  hərətərfli  əhəmiyyəti nəzərdə 
tutulur. Sənətkar dünyanı gözəllik qanunlarıyla mənimsəyir. Gözəllik hər bir həqiqi  əsərin zəruri estetik 
keyfiyyətidir. Deməli, injəsənətdə  hər  şey gözəlliklə münasibtədə olur, gözəllik baxımından qiymətləndirilir. 
Əsərdə verilən sima əslində gözəl olmaya da bilər, lakin o gözəl təsvir olunmalıdır. Gözəlliksiz və göəzllikdən 
kənar heç bir bədii hadisə yoxdur, bəs bu gözəllik özü nə olan şeydir? Gözəllik – insanlıq üçün ən yüksək 
ümumbəşəri estetik dəyərdir, predmetin bir varlıq kimi bəşəriyyət üçün ən geniş miqyaslı əhəmiyyətidir. 
Gözəllik real və obyektiv varlıqdır. O, jansız və janlı təbiətin öz xidmətidir. Biz maddi aləmi, mühiti dərk 
etdiyimiz kimi, gözəllik duyğusu da həyatdakı gözəlliyin inikasıdır. Öz dövrünün dərəjəsindən asılı olaraq hamı 
gözəlliyi duyur. Bu duyğu predmetlərə  və hadisələrə qarşı bizim xoş  və müsbət münasibətimizi bildirir. 
Gözəlliyin sadə və bəsit əlamətlərini insanların əksəriyyəti müşahidə edə bilir. Bu əlamətlər qayda, səliqə, uyğ-
unluq, yaraşıq,  əvəzləmə, tənlik (simmetriya) və  tənasüb (proporsiya) elementlərindən, rənglərin və  səslərin 
ahəngindən, hisslərin qarşılıqlı əlaqəsindən vəhdət və bütünlük təsirindən ibarətdir. Lakin gözəllik anlayışı bu 
əlamətlərlə  məhdud deyil, çünki gözəllik yalnız  şəkil və forma deyil. O, anjaq zahiri görsənişdən ibarət ola 
bilməz. Əsil gözəllik mənalı və mündərijəli olur.
1
 
Dünyanı gözəllik qanunlarıyla mənimsəyən sənətkar onları istər- istəməz bəşəriyyətlə münasibətləri, bəşər 
nəsli üçün əhəmiyyəti baxımından qiymətləndirir. Belə ümumbəşəri  əsaslar, ümumiyyətlə, immanent 
humanistliyə və beynəlmiləlçiliyə malik olan bədii yaradıjılığın bu fundamental özülü təkjə beynəlmiləl deyil, 
həm də milli və sinfi əsaslardan da ibarətdir, çünki ümumbəşəri dəyərlərin özünün dərk edilməsi tarixi, sinfi və 
milli jəhətdən  şərtləndirilmişdir. Və milli görüm nə  qədər bənzərsizdirsə, o, bədii informasiyanın və 
münasibətlər təjrübəsinin bir o qədər də qiymətli, təkrarsız dəyərliliyinə malik olur. Eyni zamanda onun dəyər 
və əhəmiyyəti ümumbəşərilik və beynəlmiləlçiliklə, sinfilik və milli bənzərsizliklə nə qədər sıx qovuşarsa, bir o 
qədər də artar. Elə buna görə də əsərin yüksək bədiiliyinin mühüm şərtlərindən biri, onun klassik səviyyədə və 
ümumdünya səviyyəsində səslənə bilməsi üçün zəruri imkana malik olmasıdır. 
Bədii  əsər, ümumbəşərilik və beynəlmiləçilik ilə hadisələrə tarixi, milli və sinfi jəhətdən  şərtlənən bir 
yanaşma və qiymət vermə tərzini özündə birləşdirir. 
Belə olduğu halda injəsənətdə milli başlanğıjın mahiyyəti nədədir? Milliliyin bir estetik kateqoriya kimi 
daha tam və dəqiq tərifini N.V.Qoqol verib. Həmin tərif injəsənətdə milli ilkinliyin təbiətinin dərk olunmasına 
kömək edə bilər: «…əsil millilik sarafanın təsvirində deyil, xalq ruhunun özündədir. Şair hətta tamam yad aləmə 
özünün milli stixiyası ilə, öz xalqının gözü ilə baxıb, təsvir edəndə də, onun duyduqlarında və düşündüklərində 
həmvətənləri sanki özlərinin duyğularını və düşünjələrini hiss edəndə də milli ola bilər».
2
 
İnjəsənətin milli spesifikası müəllifin bədii təfəkkürünün özünəməxsusluğunda daha tam şəkildə təjəssüm 
olunur. Burada injəsənətin bənzərsizliyinin kəşfi üçün açar var. Bədii yaradıjılığın milli özünəməxsusluğu 
sənətkar fərdiyyətinin xüsusiyyətləri vasitəsilə həyata keçirilir. 
Dil və din, mental və yaddaş, əxlaqi dəyərlər, sənətdə və fəlsəfədə, hətta relyefdə və iqlimdə artıq mənəvi 
məkan hamısı bir düyündə, bir yumruqda (bir blokda) jəm olanda (yalnız onda!) bəşəriyyət adlı tamın, bütövün 
komponenti- Azərbayjan  əmələ  gəlir. Azərbayjançılıq- məhz bu məqamda, bu mərtəbədə  həmin adın, həmin 
ünvanın  ən ali rəsmi hüquq, qanun səviyyəsində sertifikatıdır. Milli özünüdərkin, etnik şüur intibahının 
fəlsəfədə, elmdə, ideyada ifadəsidir. Lakin bu ideya, bu fəlsəfə də nəzəriyyədən təjrübəyə, milli ideyadan milli 
şüura tam halda yalnız o zaman çevrilir ki, ayrı-ayrı ziyalılar, təklər yox, kütlələr  əməldə, işdə ona sahiblik, 
şüuru nümayiş etdirirlər. 
Millət- Azərbayjan, milli ideya, dövlətçiliyin sivil ideya modeli- Azərbayjançılıqdır!  İki  əsrlik nəzəri 
ideoloci fikrimizin yekunu, sonu, qənaəti bu gün iki düsturla formulə edilir. 
Milli ideologiya milli-ijtimai fikrin ayrıja bir problemi səviyyəsində sosial düşünjəni XIX yüzilin 
ortalarından jəlb etməyə başlayıb. Lakin bizəqədərki «azərbayjançıların» ideya irsi də öz renessanssını 
çağımızda yaşayır. Nizaminin, Füzulinin təbiətlə,  əxlaq və ekologiya ilə  həmahənglik, harmoniya axtarışları, 
                                                           
1
 Мещди Мяммядов. Естетика щаггында сющбятляр. С.31-32 
2
 Гоголь Н.В. Собр. Соч., в шести томах. Т.6, М., 1953, с.34. 

 
35
Xətayinin dövlət və dil konsepsiyası, Mirzə  Fətəlinin  əlifba təlimi,  Əli bəyin, Mirzə  Jəlilin,  Ələkbər Sabirin 
«Vətən, vətən, vətən», «millət, millət, millət» çağırışı… 
Dövlət dilinin tətbiqi, latın qrafikinə keçid, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə qayıdış, Qorqud və Füzuli yubileyləri, 
repressiya və deportasiya fajiələri, azərbayjanlıların dünya forumu ilə bağlı qərar və fərmanlar, bu siyasətin jari 
sənədləri, son illərdə dövlət başçısının dövlətçilik və  mədəniyyət qurujuluğu ilə bağlı bütün məruzələrində, 
xüsusən «Yeni yüz il və yeni min ilin qovşağında Azərbayjan xalqına mürajiət» işində əksini tapan ideyalar isə 
milli ideoloci prosesə rəhbərlik qlobal, strateci xəttin əsas konsepsiyası oldu. 
Milli həyati- tarixi və  bədii təjrübə öz təkrarlılığında da təkrarsızdır. O, təkrarlıdır, çünki bütün xalqlar 
vahid ijtimai qanunlar üzrə yaşayıb- yaradır. Təkrarsızdır, ona görə ki, bütün qanunlar hər bir xalqın tarixində 
fərdi- özünəməxsus təzahürünü tapır. Hər bir xalqın injəsənəti millilik və beynəlmiləlçiliyin, fərdilik, sinfilik və 
ümumbəşəriliyin bu dialektikasını yaradır. 
Bəs injəsənətdəki ümumbəşərilik nədir? Bu anlayışa nejə tərif vermək olar? 
Yuxarıda deyilənlərə əsaslansaq və injəsənətdəki millilik haqqında Qoqol formuluna istinad etsək, bu nətijələrə 
gəlmək olar: 
Ümumbəşəriliyin əsası injəsənətin öz bünövrəsində olur və tələb edir ki, sənətkar vasitəsilə hər bir hadisə 
təkjə fərdi və milli təjrübə ilə əlaqələndirilməsin, həm də həmin hadisələr estetik dəyər kimi qiymətləndirilərək 
bəşəri təjrübə ilə yan- yana qoyulsun və ümumbəşəri əhəmiyyət qazansın. 
Obyektivlik və subyektivliyin vəhdəti olan bədii obrazın öz strukturunda sinfi, milli və beynəlmiləl 
əsasların birləşdirilməsi zərurəti vardır, çünki sənəkarın öz şəxsiyyəti təkjə sinfi, tarixi və milli xüsusiyyətlərə 
malik deyil, həm də şairdə «özünün bəşər qardaşını» (V.Belinski) görməsi üçün hər kəsə imkan verən ümumbə-
şəri məzmuna malikdir. 
Son zamanlar bütün dünyada kəskinləşən milli münasibətlər milli həyatın bütün sahələrinə yeni tərzdə 
yanaşmağı, milli probelmləri yeni bujaq altında qiymətləndirməyi, köhnə  qəlib və sxemlərdən jəsarətlə azad 
olmağı  tələb edir. xüsusilə ona görə ki, sivilizasiyanın indiki səviyyəsi ijtimai münasibətlərin milli 
münasibətlərlə bağlı olan sahələrini xeyli fəallaşdırmış, dünənə  qədər adi qayğılarla yaşayan insanı çevik 
mövqelər orbitinə  jəlb etmişdir. Bu vəziyyət sivilizasiyanın milli münasibətlərlə dialektikasını  əks etdirən 
tədqiqatlara marağı xeyli güjləndirmişdir.
1
 Özü də, bu tədqiqatlarda sivilizasiyanın inkişaf qanunauyğunluqları 
milli inkişaf xüsusiyyətləri ilə sıx vəhdətdə aparılır, milli prosesləri müasir sivilizasiya ilə bağlayan məqamların 
işıqlandırılmasına xüsusi diqqət yetirilir.  
Hamletin dediyi «Dünyanın bağları  qırılıb»- kəlamı elə lap bizim halın ifadəsidir. Mənəvi, milli, əxlaqi 
bütövlük, parçalanıb, meyar itib, ünsiyyət, ülfət, təmas iflası baş verib. Hərənin ağzından bir avaz gəlir, adını 
qoymuşuq- pluralizm. Hər jür bütövlük, vəhdət, konsensus əleyhinə çevrilən belə pluralizm bizə lazım deyil! 
Bəli, müstəbidi həmişə stixiya taxta gətirir. Qarşıdurma ya konsensus tarix həmişə onlardan ikinjisinin 
xeyrinə  səs verir. Birinji halda göndələn, çapraz düzülmüş tünellərdən, heç birində  işıq uju görünmür, məhz 
konsensusun oxunda, məhvərində, orbitində yaranan paralel, yaxud ardıjıl düzülüşdə isə  sınmayan və qapan-
mayan işığın uju, səfi, hətta dövriyyəsi görünür. Məhz işığın, hava və ideyaların baş tutan dövriyyəsində bu gün 
fırlanmaq, nəfəs almaq, jiyər və sinə dolusu nəfəs almaq olar. Yoxsa, gəlib düşdüyümüz yer altından, qaranlıq 
quyudan ayrı jür çıxmaq qeyri- mümkündür. 
Kəndiri kəsmək vaxtı deyil, qardaşlardan heç biri digərinə xəyanət etməsin gərək, yoxsa heç Ağ qoç da, 
Simurq quşu da hayımıza çatmaz, əbədi qara dünyada qalarıq. 
Azərbayjançılıq ideyasının inteqrasiya rolu və təlqin elədiyi ideoloci fəallıq bu gün xüsusi əhəmiyyət kəsb 
edir.
2
 
Sivilizasiyanın müasir inkişaf səviyyəsi özünün nailiyyətləri ilə bütün sərhədləri bir növ yarıb keçir, 
müxtəlif sahələrdə, o jümlədən də milli həyatın inkişafı ilə bağlı sahələrdə qarşılıqlı təjrübə mübadiləsi və təsiri 
xeyli güjləndirir. Bu gün sivilizasiyanın ən kövrək sahələri məhz milli münasibətlər sahəsində sınaqdan keçir. 
Bir tərəfdən, milli həyatın, milli varlığın inkişafı üçün geniş imkanlar yaranmışdırsa, digər tərəfdən, millət və 
xalqların öz müqəddəratını təyin etmək, milli- dövlət qurumuna malik olmaq istəkləri daha da genişlənmişdir. 
Bu vəziyyəti doğuran faktlardan biri də odur ki, müstəqil milli- dövlət qurumuna malik olmayan xalqların 
mübarizəsi daha da güjlənmişdir. Bir fakta diqqət yetirək: «Dünyada 2 mindən çox millət və xalq vardır, lakin 
onlardan yalnız 181-i müstəqil dövlət qurumuna malikdirlər. Bundan başqa 100-ə  qədər etnik qrupun iri 
dövlətlər daxilində muxtar və mədəni qurumlkarı vardır. Bu zəmində ayrı- ayrı dövlətlər daxilində mərkəzdən-
qaçma meylləri artıb güjlənir, etnik qrupların müstəqil dövlətlər yaratmaq jəhdləri milli şüurun, milli hisslərin 
fəallaşması, milli özünüdərkin dərinləşməsi ilə birgə müşayiət olunur. Bununla birlikdə milli müəyyənliyin, mil-
li mənsubiyyətin bir çox çalarlarının sivilizasiyada oynadığı rol daha da artır. Özü də milli proseslərin 
inkişafında belə bir meyl müasir sivilizasiyanın taleyində etnik amilin əhəmiyyəti ilə üzvi surətdə  şərtlənir. 
                                                           
1
 Бах: Калайков И. Цивилизация и адаптация. М., 1984, Молчанов М.А. Этнополитический фактор в развитии ци-
вилизации. Философская и социологическая мысль. 1991, №5 вя с. 
2
 Йашар Гарайев. Тарих: йахындан вя узагдан. С.677-678. 

 
36
Çünki etnik amillərin artan əhəmiyyəti sosial – siyasi proseslərin intensivliyini artırmaqla sivilizasiyanın özünə 
də bir dinamiklik və çeviklik aşılayır. 
Azərbayjan mədəniyyəti (söhbət professional mədəniyyətdən gedir) qədim mədəniyyətdir, zəngin folklor 
bazasında təşəkkül tapmış və öz epos istinadgahını heç zaman itirməmişdir, bununla belə tarixi təjrübə göstərir 
ki, Azərbayjan mədəniyyəti müxtəlif regional təsirləri (eləjə də ümumdünya mədəni- tarixi, profesinin universal 
təsirini) etnik inkişaf kontekstində  qəbul edirsə, keyfiyyətli məhsul verə bilir. Əgər həmin təsirlər etnik 
kontekstdə düşmürsə, milli təfəkkürdə  həzm olunmursa, əksinə, dağıdıjı qüvvəyə çevrilir, milli mədəniyyət 
üzərində üstünlük edir və hətta milli xarakteri aşındırmaq təhlükəsi doğurur. Azərbayjan mədəniyyətinin faktiki 
həm yaradarkən (istər ədəbiyyat, istər musiqi, istərsə də memarlıqla və s.) həm də elmi- nəzəri (estetik) təhlilə 
jəlb edərkən meyar anjaq və anjaq Azərbayjan mədəniyyətinin öz tarixi olmalıdır- hər hansı, digər «meyarlar» 
(ideallıq, aktuallıq, müasirlik və s.) nətijə etibarilə anti- meyara çevrilir və  həmin meyarlarla təqdir olunmuş 
yüzlərlə əsər göstərmək mümkündür ki, bu gün azərbayjanlı üçün heç bir estetik əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki 
bu jür əsərlər yarananda yazıçının, bəstəkarın, heykəltaraşın… milli- tarixi yaddaşı hərəkətə gəlməmiş, o anjaq 
bu günün eklektikasından çıxış etmiş, millətin oğlu kimi (zaman və idrak məhdudluğunda) düşünmüşdür. 
Milli mədəniyyətin faktını-  şerini, mahnasını, hekayəsini, tablosunu, hər dəfə yenidən yaratmaq, milli 
mədəniyyətin taleyini «eksperimentlərə» tapşırmaq sözün həqiqi mənasında təhlükəlidir, biz nə qədər eksperi-
ment keçirmişik və nə qədər az nətijə əldə etmişik. Yenilik hissi yaxşı şeydir, anjaq bu, milli təfəkkürdən doğan 
və milli mədəniyyətin, tarixi keyfiyyətini əks etdirən yenilik olmalıdır- mədəniyyətdə yenilik yaratmaq çətindir.
1
 
Milli müəyyənliyin kompleks atributları vardır və onların ümumi proseslərin axınında itib- batması son 
nətijədə millətin başqa millətlər içərisində əriməsinə, assimilyasiyaya uğramasına aparıb çıxarır. Buna görə də 
milli qürur hissini xüsusilə ayırmaq lazımdır. Çünki milli qürur hissi vasitəsilə etnik birliyə aid olan səjiyyəvi 
jəhətlər, yəni milli müəyyənliyin bütün ünsürləri, eləjə də millətin sivilizasiya ilə bağlayan jəhətlər xeyli qabarıq 
şəkildə təzahür edir, millətin sivilizasiyalı münasibətlərdə iştirakı barədə təsəvvürləri aydınlaşır. 
Odur ki, ijtimai- siyasi həyatın etnik əlamətləri üzrə təşkili sivilizasiyanın bütün mərhələlərində mühüm 
əhəmiyyət kəsb etmiş, milli münasibətlərdə milli müəyyənliyin parametrlərinin dəqiqləşməsinə  şərait 
yaratmışdır. Buna görə də etno- siyasi amil dəfələrlə sivilizasiya və tarixi prosesin qüdrətli hərəkətverijisi kimi 
çıxış etmişdir. Ayrı- ayrı hallarda meydana çıxan millətçilik və  şovinizm, kosmpolitizm və rasizm ijtimai 
inkişafın belə bir meylini ləngidə bilmişdir. Elə milli qürurun inkişaf trayektoriyasında bu halı çox asan şəkildə 
müşahidə etmək olar. 
Milli qürura malik olan insan təkjə öz millətinin deyil, bütün sivilizasiyanın taleyi ilə bağlı irimiqyaslı 
vəzifələrin həllinə jəlb olunur. Bu həm hər bir adamın ümumi inkişaf səviyyəsindən, həm də bu hissi fəaliyyətə 
gətirən, onu təmizləyən amillərdən xeyli dərəjədə asılıdır. Burada həm xalqın sosial yaddaşı, həm şəxsiyyətin 
siyasi yetkinlik dərəjəsi, həm də konkret sosial vəziyyət müəyyənediji rol oynayır. Məsələn, son zamanlar milli 
zəmində baş verən hadisələr milli hisslərin, o jümlədən də milli qürur hissinin təsirliliyini, onun fəaliyyət dai-
rəsini xeyli artırmışdır. Ekstremist, millətçi qışqırıqları ilə yanaşı, milli mədəniyyət və dillərin, bütövlükdə isə 
milli inkişafın problemləri ilə bağlı  təbii narahatlıqlara rast gəlmək mümkündür. Bu prosesdə millətçilik 
zəhərindən uzaq olan milli qürur hissinin təsiri altında mənəviyyat və  əxlaq daha da ülviləşir, insanın sosial 
duyumu qüvvətlənir, o, jəmiyyət və xalq qarşısındakı məsuliyyətini daha aydın təsəvvür edir, sivilizasiyanın bu 
günü və gələjəyi ilə bağlı məsələlərin həllində daha fəal iştirak edir.
2
 
Maraqlı jəhətlərdən biri də budur ki, milli qürur hissi milli varlığı, milli müəyyənliyi səjiyyələndirən, millətə və 
xalqa aid keyfiyyətləri küll halında özündə jəmləşdirən ən mühüm əlamətlərdəndir. Millətə aid bir çox jəhətlər- milli 
mənəvi sima, özünəməxsus milli jəhətlərin toplusu kimi milli xasiyyət, emosional- psixi amillərin məjmuu kimi milli 
psixologiya, həyat tərzi, adət və ənənələr milli qürur hissi vasitəsilə daha qabarıq şəkildə təzahür edir.
3
 
Doğrudan da milli qürur hissi uzun bir tarixi inkişaf prosesinin məhsuludur. Bu mənada ijtimai- siyasi 
inkişafın bütün səjiyyəvi jəhətləri- sosial sarsıntılar, inqilabi dəyişikliklər, milli mübarizə motivləri bütün kalori-
ti ilə onun məzmununda əks olunur. Odur ki, insanın emosional fəaliyyətinin bu sahəsi çox fəal surətdə ijtimai 
münasibətlərlə, tarixi prosesin ayrı- ayrı  mərhələləri ilə  əlaqəyə girib ondan bəhrələnə bilər. Tarixi inkişafın 
zəngin çalarlarını dəqiqliklə özündə əks etdirib, nəsillərin estafetinin varisi, millət və xalqın mənəvi simasının 
doğru- dürüst ifadəçisi kimi çıxış edən milli qürur hissi etnik proseslərin sivilizasiya ilə  əlaqəsində çevik rol 
oynayır. 
Məhz milli qürur hissinin fəal təsiri altında millətə aid səjiyyəvi, tipik keyfiyyətlər millətin bütün 
dəstələrinin, onun hər bir üzvünün dünyagörüşündə, hərəkət və davranışlarında jəm olunur. Bu hissin belə bir 
jəhəti ona milli həyatın bütün sahələrində çevik və dinamik rol oynamaq, hissi və duyğulara, qəlblərə təsir gös-
tərmək, nümunə güjünə malik olmaq imkanı verir. Kütləvi vətənpərvərlik aktları, vətən təəsübkeşliyi və s. 
jəhətlər məhz bu psixoloci zəmində baş verir. İnsanın jəmiyyətlə, doğma diyar və torpaqla, mənsub olduğu 
                                                           
1
 Ъяфяров Низами. Азярбайъан мядяниййяти мясяляляри. Б., 2000, с.35. 
2
 Новикова Л.И., Козлова Н.Н., Федотова В.Г. Цивилизация и исторический процесс. М., 1983, с.83. 
3
 Габил Щцсейнов Милли гцрур щисси. Б., 1991,с.18. 

 
37
millət və xalqla və nəhayət bəşəriyyətlə əlaqəsinin çoxşaxəli sosial mexanizmi bu hiss vasitəsilə hərəkətə gəlib 
həyata keçir. Bizi mənən qüvvətli edən, doğma vətənlə qırılmaz tellərlə bağlayan, onun naminə fədakar işlərə 
ruhlandıran da məhz bu hissin yüksək emosional təsir güjüdür. Tarixi dönüş anlarında, mühüm sosial məsələlə-
rin həllinə münasibətdə bu jəhət daha qabarıq surətdə meydana çıxır. Məsələn, son vaxtlar respublikamızın 
suverenliyinə qarşı sui- qəsdlər milli hisslərin joşub kükrəməsinə, milli qürurun daha kəskin şəkildə təzahürünə 
gətirib çıxarmışdır. 
Tarixi inkişafın gedişində, xüsusən də onun kəskin dönüş anlarında bu jəhət özünü daha qabarıq təzahür 
etdirir. Torpaqlarımiız uğrunda aparılan qanlı müharibənin respublikada yaratdığı emosional fon bunu təsdiq 
edir. Ümumiyyətlə, millət və xalqın adı və şərəfi, onun ərazi bütövlüyü ilə bağlı məqamlarda milli qürur hissi 
səfərbərediji güjü ilə milli taledə əvəzsiz rol oynayır. Bu hiss milli əlamətələrin ijtimai münasibətlər sahəsində 
inikası olduğundan ijtimai inkişafın bütün xüsusiyyətlərini özünəməxsus tərzdə əks etdirir. Odur ki, o ümummil-
li jəhətlərin təmərküzləşmiş yekunu kimi sivilizasiyanın ümumi sturkturunda milli kaloritin, milli özünəməxsus-
luğun daşıyıjısı rolunu oynayır. 
Heç bir millət digər millət və xalqlarla əlaqədə olmadan inkişaf edə bilməz. Buna görə millətin 
inkişafının, xariji amilləri millətlər və xalqlar arasındakı münasibətləri ifadə edərək özünü ijtimai və iqtisadi, 
siyasi, mədəni və s. əlaqələrdə göstərir.  
Millətlərarası münasibətlər jəmiyyətin xarakterindən və onun daxilindəki münasibətlərdən asılı olaraq 
müxtəlif şəkildə təzahür edir. Millətlərin inkişafının daxili tərəfi ilə xariji tərəfi arasında keçilməz sədd yoxdur. 
Millətlərin daxildən inkişafı, təkmilləşməsi, yeni- yeni ehtiyat mənbələrinin aşkara çıxarılması, həm də 
millətlərarası münasibətlərin inkişafına, dərinləşməsinə  və genişlənməsinə  təkan verir. Millətlərarası münasi-
bətbətlər getdikjə genişlənmək ilə öz növbəsində millətlərin daxili potensial inkişafına təsir edərək onu 
sürətləndirir.
1
 
Milli müəyyənlik mürəkkəb məzmuna malik olduğundan onun formalaşması  və inkişafı sivilizasiyanın 
mahiyyəti ilə bağlı bir sıra amillərdən asılıdır. Həm də bunlar milli münasibətlərin özü üçün səjiyyəvi olan 
jəhətləri birləşdirir. Odur ki, milli münasibətlərə aid bir çox xüsusiyyətləri həm milli müəyyənliyə, həm də 
sivilizasiyanın inkişaf yoluna aid etmək olar. Həm də bu mürəkkəb dialektik əlaqədə sosial sinfi, etno- psixolo-
ci, milli- mədəni, habelə şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətləri sıx çarpazlaşaraq sivilizasiyaya milli kalorit, müəyyən 
özünəməxsusluq ünsürləri daxil edir. Digər tərəfdən milli münasibətlərin çoxjəhətli meylləri, onun inkişafında 
meydana çıxan ziddiyyətlər və  çətinliklər milli həyatın bir sıra səjiyyəvi jəhətləri vasitəsilə sivilizasiyanın 
məzmununda dərhal özünü hiss etdirir. Hazırda ijtimai proseslərin təlatümlü inkişaf meyli, əvvəlki dövrlərə 
mənsub aolun yeknəsəklikdən uzaqlaşmalar milli hisslərin təzahüründə  də özünü hiss etdirir. Uzun müddət 
beynəlmiləlçilik təbliğatı ilə bir araya sığmadığı adı altında qadağan zonası elan edilmiş bu sahə indi janlanma 
və  əsil intibah dövrünü yaşamaqdadır. Milli müəyyənliyin vajib tərəfi kimi milli hisslərin təbiətini, onu 
fəaliyyətə  gətirən amillərin mexanizmində heç nəyi ideallaşdırmadan, faktları artırıb  əksiltmədən öyrənmək 
üçün geniş imkanlar meydana çıxmışdır. 
Tarixi inkişaf pillərindən, həyat şəraiti və maddi isthsal münasibətlərinin növündən asılı olaraq millətin 
mənəvi siması özündə emosional və intellektual jəhətləri birləşdirir. Emosionallıq  əsasən psixoloci, 
intellektuallıq isə ideoloci amillər  şəklində ifadə olunur. Həm də  mənəvi simanın bu iki tərəfi sıx dialektik 
vəhdət təşkil edir. Həmin tərəflərdən hər biri milli həyatın, milli müəyyənliyin ayrı- ayrı xüsusiyyətlərini özünə-
məxsus  şəkildə ifadə edir və onu sivilizasiyaya doğru istiqamətləndirir. Milli yetkinlik, milli vəzifələrin dərk 
edilməsi və xalqın sivilizasiyalı münasibətlərə qoşulması səviyyəsi və onların həyata keçirilməsinə millətin və 
xalqın bütün nümayəndələrinin jəlb edilməsi- bu iki amilin təsir güjündən və onların qarşılıqlı əlaqəsindən xeyli 
dərəjədə asılıdır. Əlbəttə psixoloci amillər milli praktikaya daha yaxındır və bu mənada həmişə milli səjiyyəvi 
xüsuisyyətləri daha kaloritli şəkildə özündə əksetdirmə imkanına malik olur. 
Göründüyü kimi, xalqın sosial yaddaşında elə ümummilli hadisələr həkk olunur ki, bunlar milli idrakın 
süzgəjindən keçərək milli qürur obyektinə çevrilir, ayrı- ayrı adamlarda dərin milli mənsubiyyət hissi tərbiyə 
edib formalaşdırır. Bu mənada, tarixi hadisələr, ayrı- ayrı görkəmli şəxsiyyətlər, ijtimai- siyasi xadimlər, milli 
qəhrəmanlar, yaradıjı dühalar əhəmiyyət kəsb edir. Həmin adamların məqsədləri, onların xalq yolunda etdiyi 
əməllər nəsillərin yaddaşında hifz olunur, milli müəyyənliyi formalaşdıran ideallar kimi təzahür edir. 
Maraqlıdır ki, milli ideallar milli- mənəvi sərvət kimi özlərinin yüksək ülviyyəti ilə bir tərəfdən millətin 
bütün üzvlərini qırılmaz  əxlaq və  mənəviyyat telləri ilə birləşdirir, ümummilli ləyaqət və iftixar hissi tərbiyə 
edirsə, digər tərəfdən, onun dünyəvi sivilizasiyaya çıxışını  təmin edir. Həmin prosesin yüksək emosional 
təsirliliyi onda təzahür edir ki, ayrı- ayrı fərdlər adi şüur, bəsit hisslər səviyyəsini aşaraq daha yüksək duyğuları, 
yüksək amalların qayğıları ilə yaşamağa başlayırlar. Məhz milli idealların ofsunlayıjı, səfərbərediji jazibə 
qüvvəsi ilə şəxsiyyətin formalaşması, onu ijtimai- siyasi fəaliyyət orbitinə jəlb edilməsi işi daha da intensivləşir. 
Şovinizm, milli müstəsnalıq zəhərindən uzaq olan milli idealların təsiri altında insan mənəviyyatı və əxlaqı daha 
                                                           
1
 Гурбан Байрамов. Мядяниййят. Миллилик вя бейнялмилялчилик. Б., Эянълик, 1974, с.4-5. 

 
38
da ülviləşir, onun sosial duyumu daha da güjlənir, jəmiyyət və xalq, son dərəjədə isə bütün bəşəriyyət qarşısın-
dakı məsuliyyətini daha aydın şəkildə müəyyənləşdirə bilir. 
Mədəniyyətin səjiyyəvi jəhəti kimi xalqların sosial hafizəsində millətlərarası münasibətin, 
mədəniyyətlərarası inteqrasiyanın olduqja humanist formaları, yəni millətləri mehriban qonşuluğa,  əmək 
yoldaşlığına, beynəlmiləl duyğulara səsləyən fomralar mövjud olur. Bu yaddaş, dil, sosial- psixoloci, etnik və 
dini fərqləri çox vaxt üstələyir, mövhumatın, zehniyyətin yaratdığı maneələri aradan qaldırmağa kömək 
etməklə, müxtəlif sivilizasiyaların inteqrasiyasını mümkün edir. Bu jəhət ayrı- ayrı etnik qurpların qarışıq 
yaşadığı regionlarda daha qabarıq surətdə özünü göstərir. Müxtəlif millətlərdən olan adamlar və ailələr arasında 
dostluq və  hətta qohumluq əlaqələrinin olması bu məsələlərdə  tənzimləyiji rol oynayır. Bu jəhətlər insan 
münasibətlərinin milli jəhətlərlə bağlı olan sahəsində sivilizasiyalı mənəviyyatı, millətlərarası əlaqələrdə sağlam 
düşünjəni bərqərar edir, bu istiqamətdə toplanmış sosial tarixi təjrübəni həm qoruyub saxlayır, həm də onu yeni 
keyfiyyətlərlə  zənginləşirdirir. Qeyd edilənlər həm də sivilizasiyanın inkişafını  təmin edən mühüm ehtiyat 
mənbələrindən birinə çevrilir. 
Həmin jəhətlər isə adamların milli vəzifələrlə bağlı fəaliyyətini jəmiyyət və sivilizasiya qarşısında duran 
mühüm ijtimai vəzifələrin həllinə yönəltməkdə mühüm iş görür. 
Milli müəyyənlik özündə millətin tarixi inkişafının bütün jəhətlərini əks etdirdiyindən zəngin məzmuna 
malikdir, həm də bu zənginlik mahiyyətjə milli sərhədləri aşıb- keçir, bu prosesdə onun sivilizasiya ilə əlaqəsi 
xeyli aydınlaşır. Milli gerçəkliyə, millətin adı ilə bağlı olan müəyyənliklərə nəzər yetirsək sırf milli- əlahiddə 
keyfiyyətlərlə yanaşı, digər millət və xalqların, ümumiyyətlə sivilizasiyanın tarixi inkişaf təjrübəsindən  əxz 
edilmiş çoxlu nümunələrlə rastlaşarıq. Çünki millət, xalq və etnik qrup bütün ətraf aləmdən, digər etnik qruplar-
dan təjrid edilmiş deyildir, hər bir millət bəşər adlı ijtimai orqanizmin və bütövlükdə  mədəniyyətin ayrılmaz 
tərkib hissəsi olduğundan ümumbəşəri amillər milli jəhətlərin inkişafında öz işini görə bilir. Adətən milli 
müəyyənliyi yalnız milli jəhətlərin daşıyıjısı kimi qələmə verib, onun məzmununda ümumbəşəri məqamları in-
kar etmək istəyirlər. Anjaq belə bir faktdan yan keçmək olmaz ki, millətə, onun mənəviyyatına, milli xarakter və 
milli simaya həmçinin ümumbəşəri xarakterli hadisələr də müəyyən dərəjədə təsir edir. Digər tərəfdən, millət və 
xalq məhz ümumbəşəri jəhətlər vasitəsilə mədəniyyətə daxil olur, oradan mühüm sosial təjrübəni əldə edərək 
yüksək səviyyəyə çatır.
1
 
Beləliklə, milli müəyyənliyin məzmununda milli və ümumbəşəri jəhətlər ahəngdar surətdə bir- birlərini 
tamamlayıb qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil etdikdə millət və xalqı sivilizasiyalı proseslərə qoşmaqda fəaliyyət 
göstərirlər. Bu mənada milli mənsiyybət hissinin məzmununda ayrı- ayrı millət və xalqlara aid olan milli 
jəhətlərin ümumbəşəri jəhətlərlə nisbətin təkjə ilə ümuminin nisbəti kimidir. Dialektikanın qanunlarından aydın 
olduğu kimi, təkjənin (millinin) ayrı- ayrı jəhətləri toplanaraq ümumidə (ümumbəşəridə) təzahür edib, ümumi 
(ümumbəşəri) təkjənin (millinin) inkişafına yeni məzmun, yeni mahiyyət verir. 
Son zamanlar, milli şüurun kəskin surətdə oyanışı milli amilin rolunu hədsiz dərəjədə artırmışdır. Millət 
və xalqlar milli özünəməxsusluq üzərində daha çox əsməyə, etnik proseslərin milli məqamlarına daha çox 
diqqət yetirməyə həssaslıqla yanaşmağa çalışırlar. Etnik partlayışlar kimi qiymətləndirilə biləjək bu dəyişikliklər 
həm milli müəyyənliyə, həm də onun inkişaf meylinə güjlü təsir göstərir. Lakin bu dalğada milli jəhətlərə hədsiz 
uyub ümumbəşəri jəhətlərə lazımi  əhəmiyyət verilməməsi son nətijədə milli mənsubiyyət hissinin fəaliyyətin 
dar bir sahəyə münjər edilməsinə gətirib çıxara bilər. Yalnız milli ənənələr ruhunda tərbiyə edilib ümumbəşəri 
əxlaq normalarından bəhrələnməyən milli mənsubiyyət hissi mühafizəkar millətçiliyə  gətirib çıxarar, milli 
tərəqqi üçün o qədər də imkanlı perspektivlər vəd edə bilməz. 
Milli jəhətlər millətin sosial portretini, sosial orqanizm kimi birliyin səjiyyəvi  əlamətlərini özündə 
birləşdirir. Tarixi inkişaf prosesi, habelə millətin tarixi inkişaf təjrübəsi və digər sosial məqamlar bu portretin 
ayrı- ayrı jizgilərini yaradır. Millət və xalq bu ölçülər daxilində dərk edilir. Əgər ayrıja bir milləti səjiyyələn-
dirən müəyyənliyin obyektlərini ilk növbədə milli əlahiddə jəhətlər- xalq həyatı ilə, onun etnik xüsusiyyətləri və 
tarixən yaranıb formalaşmış düşünjə  tərzi, adət və  ənənələrlə bağlı ünsürlər təşkil edirsə, onun ümumbəşəri 
tərəflərini bütün bəşəriyyətin adı ilə əlaqəli, qlobal əhəmiyyət kəsb edən motivlər qidalandırır. Həm də bu za-
man ijtimai- siyasi inkişafda mühüm rol oynayan ümumbəşəri faktlar milli əlamətlərin məzmununu ümumbəşəri 
proseslərlə varislik əlaqələri ilə zənginləşdirir.
2
 
Mədəniyyətin ümumbəşəri jəhətlərini milli jəhətlərin sadəjə toplusu kimi təsəvvür etmək olmaz. Bu di-
alektik sintezdir, millinin ən yaxşı  jəhətlərini  əxz etmiş, onlara yeni məzmun və görkəm vermiş dialektik 
seçmədir. Ümumbəşərinin miqyas genişliyi, əhatəliyi bu yolla təmin edilir. Bu prosesdə milli təfəkkürün hüdud-
ları daha da genişlənir, milli müəyyənlik özünün arxaik, məhdud jəhətlərindən azad olunur, daha demokratik, 
humanist və sivilizasiyalı  məzmun alır. Çünki milli jəhətlər öz qınına qapanıb qalarsa, millət və xalqların 
mənəvi simalarının mütərəqqi nailiyyətlərindən bəhrələnməzsə, belə halda milli lovğalıq, milli xudbinlik boy 
                                                           
1
 Рогачев П.М. и Свердлин М.А. Патриотизм и общественный прогресс, М., Политиздат, 1977, с.26. 
2
 Давыдов В.П. Обшечеловеческое и классовое при переходе к рыночным отношениям. Социально- политические 
науки, 1991,  №6, с.10. 

 
39
atır, sərsəm milli xülyalar meydana çıxır, qarşısı alınmadıqda isə ekstremist iddialara çevrilir. Daha təhlükəlisi 
odur ki, başqa xalqların milli heysiyyatına, milli duyğularına məhəl qoyulmur, düşmənçilik, qarşıdurma ehtiras-
ları süni surətdə qızışdırılır. Bu jür kütləvi psixoz halı insanın fikir və qərarını əlindən alır, onda qeyri- bəşəri 
duyğuların, antihumanist niyyətlərin yaranmasına imkan verir. 
Deməli, bəşərilik milli jəhətlərin forma rəngarəngliyini qavrayaraq milli proseslərin məzmunja 
dolğunlaşmasına kömək edir. Nətijə etibarilə ijtimai hadisə  və proseslərin məzmununda bu qarşılıqlı dialektik 
vəhdəti əks etdirən yeni- yeni jəhətlər yaranıb ortaya çıxır. Həmin prosesdə mədəniyyətdə milli münasibətlərin real 
praktikasını, onun çoxjəhətli xüsusiyyətlərini daha hərtərəfli və  rəngarəng surətdə  əks etdirmək imkanına malik 
olur. Bu baxımdan millilik özündə  bəşərililiyin həqiqi rəngarəngliyini sintezləşdirərək xalq həyatının ayrılmaz 
hissəsinə çevrilir, həm milli proseslərə, həm də sivilizasiyanın inkişafına mütərəqqi təsir göstərir. 
Sivilizasiyalı jəhətlərin milli münasibətlərdə yüksək təsir güjü özünü bir də onda göstərir ki, ümummilli 
psixologiyanın, millətin bütün dəstələri üçün olan psixi keyfiyyətlərin formalaşması mahiyyətjə qeyri- 
mütərəqqi olan bəzi milli- əlahiddəlik və zehniyyət nümunələrinin aradan qalxması ilə birgə müşayiət olunur. 
Bu prosesdə əyalətçilik, yerliçilik təzahürləri tədrijən aradan qalxır, millətin vahid mənəvi simasının ayrı- ayrı 
çalarları yaranıb formalaşır. Bu isə millətin ümumbəşəri proseslərə daxil olması  və orada özünə layiq yer 
tutması işini xeyli yüngülləşdirir. 
Məlum olduğu kimi Azərbayjanın zəngin təbiəti, bol fauna və florası, məhsuldar torpağı, habelə belə tor-
paqlarda məskunlaşan insanların yaradıjılıq təxəyyülü  ən qədim dövrlərdən başlayaraq burada müxtəlif peşə 
sahələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu peşə əhalinin bir çoxunu bilavasitə istehsalçıların məişət tələbatını 
ödəməyə xidmət edirdisə, bir hissəsi də sənətkarlıq obyektlərinə çevrilməklə əmtəə xarakteri kəsb edir və daxili 
habelə xariji bazarlara çıxarılırdı. Belə sənətkarlıq məhsulları Azərbayjandan çox- çox uzaqlara yayılaraq dünya 
şöhrəti qazanırdı.
1
 
Çağdaş etnik qruplararası, millətlərarası qarşılıqlı təsirləri öyrənərkən millətlərə, etnik qruplara xas olan 
ən xırda proseslərə konkret şəkildə, sosioloci bilik sisteminin bütün səviyyələrində- həm empirik 
ümumiləşdirmə, həm də sosioloci tədqiqatlar səviyyəsində yanaşmaq vajibdir. Belə bir vəziyyətdə ayrı- ayrı 
sosial mühit və  şəraitlərdə milli proseslərin, millət və xalqların mənəvi həyat fəaliyyətinin xüsusi və ümumi 
qanunauyğunluqları, bunların mədəniyyət və ümumi qanunauyğunluqları, sivilizasiya ilə bağlılığı daha qabarıq 
şəkildə özünü göstərir. 
Beləliklə, milli müəyyənlik  şəxsiyyətin sosial qiymətliliyinin, onun jəmiyyətlə sosial- emosional 
əlaqəsinin mühüm şərti kimi sivilizasiyalı proseslərin inkişafında böyük rol oynayır. Milli hisslərin fəaliyyəti 
orbitinə  jəlb olunan insan millətin, xalqın, son nətijədə isə  bəşəriyyətin adı ilə bağdı böyük mətləblərin, ali 
duyğuların dünyasına çıxa bilir. 
Bütün bu deyilənlər bir daha təsdiq edir ki, milli müəyyənlik hissi heç də genetik xassə deyildir, millətin 
və xalqın həyat tərzinin, yaşayış  şəraitinin, bir sözlə milləti  əhatə edən sosial- mədəni mühitin təsiri altında 
formalaşan, daima təkmilləşən və zənginləşən mürəkkəb təbiətli sosial hissdir. Əgər, o bəzən sosial istiqamətini 
dəyişirsə, ümumbəşəri sərvətlərin qavranılmasına yönəlirsə, bu sadəjə olaraq onun zənginləşmək, inkişaf etmək 
tələbatından doğur. Ümumbəşəri sərvətlərə yönəlmə xalqda, millətdə tələbatın yeni formasını formalaşdırır, xalq 
öz mənəvi sərvətlərinin məhdud sərhədlərinə qapanıb qalmır, dünya sivilizasiyasının injilərinə qovuşmağa 
çalışır. İnsan o zaman mənəvi ujalıq hiss edir ki, təkjə öz eli- obası ilə deyil, bütün bəşəriyyətin adı ilə bağlı 
böyük bir ünvanla əlaqəsini tam məsuliyyətlə duyub başa düşür. Şəxsiyyət – vətəndaş, şəxsiyyət vətənpərvər, 
nəhayət sözün tam mənasında bəşər övladı bu jür yaranıb irəliləyir. 
Millət və xalqların mədəniyyətində  həmişə  nə isə ömrünü başa vurur və köhnəlir, nə isə yeni, daha 
mütərəqqi jəhət meydana gəlir. Mədəniyyətin milli formaları təkmilləşir və köhnəlmiş olan, yeni həyat şəraitinə 
zidd gələn hər şeydən xilas olaraq, öz aralarında bir- biri ilə yaxınlaşırlar. Məlum olduğu kimi millət insanların 
sabit birliyi olub, ümumi dillə, ümumi ərazi ilə, iqtisadi həyat birliyi ilə və müəyyən xalqın mədəniyyətinə xas 
olub onun mədəniyyətini başqa xalqların mədəniyyətindən fərqləndirən spesifik jəhətlərdə təsbit olunmuş ijti-
mai psixologiyanın bəzi xüsusiyyətlərinin birliyi ilə bağlıdır. 
Milli müəyyənliyin bütün atributlarını qidalandıran, onlara qol- qanad verən amillər içərisində 
mədəniyyətin xüsusi mövqeyi vardır. Çünki mədəniyyət hər bir tarixi mərhələnin, hər bir dövrün 
əyaniləşdirilmiş ifadəsi kimi özündə zamanın sosial və mənəvi proseslərini, mürəkkəb tarixi dəyişiklikləri, həyat 
tərzi ünsürlərini, insanların düşünjə və idrak nümunələrini jəmləşdirir. Sosial- mənəvi proseslərin və insanların 
konkret maddi- hissi fəaliyyətlərinin məjmuusu olduğundan mədəniyyət haqqında ijtimai münasibətlərin 
mühüm tərəfi kimi də mülahizə yürütmək mümkündür. Məhz bunun sayəsində  mədəniyyət nümunələrində, 
habelə xalqların mənəvi ünsiyyətlərində hər bir dövrün tarixi meylini, hadisə və proseslərin ijtimai mahiyyətini 
və bütövlükdə sivilizasiyanın inkişaf mexanizmini daha dəqiq surətdə başa düşmək asanlaşır. 
Əslində mədəniyyətin yüksək tənzimləyiji rolu, xüsusilə də milli həyatın bütün sahələrinə fəal təsiri özünü 
aydın göstərə bilir. Məsələn, mədəniyyət həm insan yaşayışının tarixi birlik formaları ilə sıx əlaqədə olduğun-
                                                           
1
 Апдин Ялизадя. Милли мядяниййятдя тарихилик. Б., 2000, с.39. 

 
40
dan, həm də milli müəyyənliyin formalaşmasını şərtləndirən mühüm amil olduğundan millətin mənəvi simasının 
bütün xüsusiyyətlərini toplu halında özündə ifadə edir. Bu jəhət milli həyatın bütün jəhətlərində- milli psixolo-
giya və milli xasiyyətdə, milli mənlik  şüuru və milli qürur hissində, bir sözlə, milləti və xalqı sivilizasiya ilə 
bağlayan nə varsa, hamısında özünü göstərə bilir. 
Ümumiyyətlə, mədəniyyət və onun nailiyyətləri sivilizasiyanın mühüm tərəfi olan milli- mənəvi 
sərvətlərin yaradılmasına, saxlanmasına, yayılmasına və  mənimsənilməsinə, habelə insanların maraq və 
təkliflərinin ödənilməsinə istiqamət götürür. Bu vəziyyət həm insanın sivilizasiya ilə  təması, həm də ondan 
bəhrələnməsi prosesidir. Müxtəlif jəmiyyətlərdə  mədəniyyətin rolu ondan ibarətdir ki, o, jəmiyyətin mənəvi 
həyatını yeni- yeni «materiallarla» təjhiz etməklə mühüm tarixi dəyişikliklər və irəliliyişlər prosesinə böyük 
yardımçı olur. Mədəniyyətin belə  fəal dəyişdiriji rolu onun milli həyatın müxtəlif sahələrinə  təsirində daha 
aydın özünü göstərə bilir. 
Doğma joğrafi mühitlə, təbiətlə, torpaqla insan arasında təbii ünsiyyətin qırılması nə deməkdirsə, millətlə 
fərdiyyət arasında milli ünsiyyətin qırılması da o deməkdir. Millilik nəinki «çiçəklənmə» və «yüksəliş» 
dövründə  əriyib- itmir, heç tənəzzül və böhran, istila və köləlilk dövründə  də (faşist düşərgəsində, partizan 
dəstəsində, yadelli düşmən arxasında da) silinib aradan qalxmır, Vətənindən, təbiətindən, xalqından ayrı 
düşəndə  də  fərd («mən») milliliyi özündə qoruyub saxlaya bilir: Adriatik sahilində Mehdi Hüseynzadə kimi, 
fransız müqavimət hərəkatı sıralarında Jeyran xanım kimi! Yalnız ölülərin fərdiliyi və milliliyi də dərhal «ölür», 
dirilərin hərəsinin bir adı var, öləndən sonra isə hamıya (Əhmədə  də Serqoya da, Karapetə  də hamısına) 
«mərhum» deyirlər. Eyni şeyi bədii obraza aid eləyib dübarə təkrar etmək olar: diridirsə, demək millidir! Sənət, 
şəxsiyyət və millət- hər üçü həm süqut, həm də dirilik və pərvaz çağlarını eyni vaxtda keçirir.
1
 
Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyətin tərəqqisi obyektiv bir proses, ədəbi, janlı və dinamik bir hadisədir. 
Eyni zamanda mədəniyyətin tərəqqisi ijtimai həyatın bütün sahələrinin, o jümlədən də milli həyatın inkişafı və 
təkmilləşməsi ilə sıx əlaqədə baş verir. Çünki jəmiyyətin və şəxsiyyətin həm inkişaf səviyyəsi, həm də normal 
fəaliyyəti orada mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi ilə sıx bağlıdır. Mədəniyyətin yüksək nümunələrini əxz etmiş, 
onu  şəxsiyyətin təkmilləşməsinə istiqamətləndirmiş  jəmiyyət sivilizasiyasının yüksək zirvələrini fəth etməklə 
yanaşı, vətənpərvərlik hisslərinin hərtərəfli və  məzmunlu təzahürünə, insanların hiss və duyğularının 
məqsədyönlü tənzimlənməsinə geniş və əlverişli şərait yaradar. 
Mədəniyyətin yaranıb formalaşması ilə bağlı  səjiyyəvi jəhətlər elə millətin və xalqın formalaşmasının 
bütün xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir. Eyni zamanda, millət və xalqlar (bütövlükdə isə etnik qruplar) 
mədəniyyət vasitəsilə ijtimai münasibətlərə, son nətijədə isə sivilizasiyaya daxil olur, ona öz töhfəsini verir, 
həmçinin onun nailiyyətlərindən istifadə edirlər. 
Mədəniyyət vasitəsilə etnik birliyin sivilizasiyada oynadığı çevik və dinamik rol daha aşkar meydana çıxır. 
Çünki sivilizasiya ayrı- ayrı  fərdlər və sosial qruplar arasında  ən ümumi əlaqə  şəklində  təzahür etdiyindən, bu 
əlaqələrin müəyyən sosial mütəşəkkilliyinin və tamlığının təmin edilməsində mədəniyyətin tənzimləyiji rolu misil-
sizdir.
2
 Özü də bu tənzimləyijilik milli amillərin ijtimai münasibətlər sistemindəki yerini daha mütəşəkkil və sis-
temli edir, milli proseslərə məqsədyönlülük və şüurluluq ünsürləri aşılayır. Məsələn, mili müəyyənlik ilə qırılmaz 
vəhdətdə olan milli mənlik  şüuru mədəniyyətin jiddi təsirinə  məruz qaldıqda, onun məzmun və forma rəgna-
rəgnliyini, inkişaf dialektikasını özündə əks etdirir. Milli mənlik şüurunun timsalında millət və xalq özünün milli 
sərvtələrinin, mənəvi nailiyyətlərinin qiymətini, dünya sivilizasiyasındakı yerini dərk edir, ona fəal dəyişdiriji 
münasibət bəsləmək ruhunda tərbiyə edilir. Həmin vəziyyət sosial- etnik xüsuisyyətlərə  də  təsir göstərir. Məhz 
sosial- mədəni özünəməxsusluq, tarixi mənşə ümumiliyi mədəniyyət nümunələri vasitəsilə milli həyata möhkəm 
daxil olur, həmçinin milli müəyyənliyin inkişafında və formalaşmasında özünün funksiyasına əməl edir. Məsələn, 
xalqımızın milli qürur obyekti olan «Kitabı Dədə Qorqud» dastanı kökümüzün, soyumuzun aydınlaşdırılmasında, 
milli özünəqayıdış  və milli özünüdərkdə az iş görmür. Etnik mənsubiyyətimiz, milli ləyaqət və heysiyyatımızla 
bağlı dastanda qaldırılan bir çox məsələlər məhz bu gün də hisslərimizi və duyğularımızı juşə gətirir, mili müəy-
yənliklə bağlı xarakter keyfiyyətləri aşılayır. 
Yeni təfəkkür özü ilə millət və xalqların roluna əvvəlkindən  əsaslı surətdə  fərqlənən yeni baxış  gətirir, 
onların ümumbəşəri dünya mədəniyyətinə  və insanlar arasında mənəvi avtoritetə  gətirdiyi zənginliyə yenidən 
nəzər salır.  İndi elə bir vaxt gəlib çatıb ki, gərək birbaşa və  qəti javab verək: millətin ləyaqətinə  hər  şeydən 
əvvəl nə dəlalət edir? 
Millətin mənəvi qüruru üçün əsas əhəmiyyət kəsb edən injəsənətdir və mədəniyyətin humanitar tərəfidir, 
millətin özünün onlara münasibətidir, adamların öz tarixinə, öz keçmişinə münasibətidir. Ona görə  də 
mədəniyyət və tarix abidələrinin vəziyyəti, kitabxana və müzeylərin vəziyyəti, davranış  mədəniyyəti, mərifət 
(bu söz indi tamam unudulub!)- bütün bunlar başqa xalqların da millətə münasibətini təyin edir.
3
 
                                                           
1
 Гарайев Йашар. Мейар- шяхсиййятдир. Б., 1988, с.120. 
2
 Ерасов Б.С. Относительно динамики культуры и цивилизации в историческом процессе на Востоке. Цивилизации и 
исторический процесс. М., 1983, с.67. 
3
 Д.Лихачов. «Правда» гязети, 13 май 1988-ъи ил. 

 
41
Milli müəyyənliyin inkişaf dialektikası belədir ki, mədəniyyətin ayrı- ayrı nümunələri, jəmiyyətin mühüm 
mənəvi sərvətləri,  əxlaqi və davranış normaları  əvvəljə adi şüur səviyyəsində milli mənlik  şüurunun 
məzmununda bərqərar olur, sonrakı prosesdə isə onun məzmununun mühüm ünsürünə çevrilir. Mədəniyyətin 
fəal təsiri altında milli mənlik şüurunun adi şüur səviyyəsini aşaraq nəzəri şüura çevrilməsi, onun məzmununda 
ideoloci və sosial- psixoloci amillərin tarazlaşması prosesi gedir, millət sivilizasiyadakı yeri və rolunu daha 
dəqiq və aydın təsəvvür edə bilir. 
Beləliklə, mədəniyyət millət və xalqın «yaddaşını» əks etdirən, onun sivilizasiya ilə əlaqəsini nizama sa-
lan mühüm bir salnamədir. Keçmişin dərk edilməsi onun qorunub hifz edilməsi nəinki millətin mənəvi 
simasının formalaşmasında, habelə mədəniyyətin zəngin və hərtərəfli inkişafında böyük rol oynayır. Bu jür ta-
rixi varislik isə  ənənə  və ideallara çevrilərək milli müəyyənlik və qürur hissini formalaşdırır. Məhz bu jəhəti 
nəzərdə tutaraq bəzi tədqiqatçılar sivilizasiyanı müəyyən tarixi mərhələdə mövjud olan sosial- mədəni birlik 
kimi səjiyyələndirir.
1
 Belə sosial- mədəni birlik xalqın mənəviyyat və ədəbiyyatında öz təzahürünü biruzə verir. 
Məsələn, Nizaminin «Xəmsə»si, Füzulinin «Leyli və  Məjnun»u, Ü.Hajıbəyovun və başqa 
mütəfəkkirlərinmizin yaradıjılığı Azərbayjan xalqının milli müəyyənlik obyekti, eyni zamanda dünya 
sivilizasiyasının ayrı-ayrı sistemlərindən biri kimi özünü göstərir. 
Keçmiş sosial dəyərliliyin qiymətləndirilməsi  şəxsiyyətin mənəvi aləmi ilə  qırılmaz surətdə bağlı olub, 
onun həm yetkinlik, həm də sivilizasiyalılıq dərəjəsini müəyyən edir. Burada isə mədəniyyət öz təsirli və tənzi-
mediji rolunu ifa edə bilir. 
Jəmiyyətin mədəni səviyyəsi nə qədər yüksək olursa, hər bir adamın mədəni inkişafı nə qədər yuxarı olursa bu-
rada ijtimai- siyasi proseslərin jərəyanı da bir o qədər rəvan baş verir, sosial konfliktlər və ziddiyyətlər də asanlıqla 
həll edilir. Bu mənada, mədəniyyəti jəmiyyətdə  mənəvi- psixoloci iqlimi tənzimləməkdə  və beləliklə  də 
vətənpərvərlik hisslərinin özünün ifadəsində  və deməli milli müəyyənliyin formalaşmasında  əvəzsiz fəaliyyət 
göstərir. 
Belə şəraitdə ijtimai münasibətlərin mədəniyyətlə bağlı olan sahəsi daha da genişlənir, insan fəaliyyətinin 
«arxa plana» keçmiş bir çox növləri də üzə  çıxır. Deməli, mədəniyyət insanlararası münasibətlərin bütün 
formaları üzərinə yayılaraq bu münasibətləri səjiyyələndirən çox mühüm keyfiyyət göstərijisinə çevrilə bilir. 
İndi ijtimai həyatın bir çox sahələrində yaranmış ziddiyyətlərin, o jümlədən də milli münasibətlər 
sahəsindəki gərginliyin köklərini həm də  mədəniyyətlərin inkişafı  və qarşılıqlı  təsiri sahələrində  də axtarmaq 
zəruridir. Baş verən milli münaqiləşəlrin mərkəzində  həm də  şəxsiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsi ilə bağlı 
problemlərin də dayandığını göstərmək vajibdir. Çünki imperiya dövrünün bayağı deformasiyaları bu sahədə də 
jiddi nöqsanların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. 
Yuxarıda qeyd edilənlər əyani surətdə təsdiq edir ki, müasir sivilizasiya şəraitində milli mədəniyyətlərin 
qarşılıqlı zənginləşməsi və bu işin millətlərin mənəvi simasına təsir göstərməsi imkanı daha böyükdür. Həmin 
vəziyyət milli müəyyənliyin sosial bazasını genişləndirir, onun zəngin inkişafı üçün daha əlverişli şəraitin yara-
nmasına gətirib çıxarır. 
Xalqın milli müəyyənliyi onun mədəniyyət və sənət tarixi ilə sıx əlaqədardır. Hər bir xalqın mədəniyyət 
tarixi onun milli, estetik fəlsəfi təfəkkürün tarixidir, onun fikri, dini- mənəvi dünyasıdır. Bu, xalq həyatı  və 
dünyagörüşü ilə bağlı elə tarixdir ki, onun hər mərhələsi, bu mərhələləri təmsil edən dühanı, mütəfəkkiri, xalqın 
tarixi, şərəfli, qanlı- qadalı keçmişini, mədəniyyətini mənəviyyatını öyrənmək, ondan qiymətli irs kimi istifadə 
etmək, onu dərk etmək üçün mühüm sərvətdir. Min illərin dərinliyindən bu sərvəti çıxarıb müasir insanın 
xidmətinə vermək olduqja vajibdir. Bu isə keçmişlə müasir dövr arasında fikri, mənəvi elmi əlaqə yaratmaq, 
xalqın estetik, tərbiyəsində mühüm iş görmək deməkdir.