Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

1.14. Mədəniyyətdə mentalitet problemi 
 
 
Kulturologiya ilə bağlı mənbələrdə «mentalitet», «mentallıq» sözlərinə indiki dövrdə çox tez-tez rast gəlinir. 
Demək olar ki, bu, son on il ərzində dilimizə nüfuz edən ən populyar anlayışlardan birinə çevrilib. Mentallığın tarixi 
mənşəyi, onun ayrı-ayrı millət və xalqlara xas olma xüsusiyyətlərindən də danışılır. Bu sözün mənşəyi latın dilində 
«əql, düşüncə  tərzi, mənəvi tərz» mənalarını verir. Bir sözlə, mentallıq, mentalitet – insan birliklərinin, mədəni 
ənənələrin vəhdətini möhkəmləndirən ruhi, mənəvi vərdiş, bacarıqlar, inam və fikirlər toplusudur, - desək, 
yanılmarıq. 
İnsanların təfəkkürü haqqında danışılarkən antropoloji və ya mədəni ştrixlər nəzərə alınır. Mentallıq fərdi 
və kollektiv şüurun spesifik səviyyələri ilə  səciyyələndirilir. Bu səciyyəsinə görə, mentallıq təfəkkürün 
özünəməxsus tipidir. Hər hansı bir konkret ictimai və ya şəxsi hadisəyə fərdi münasibətə əvvəlki sosial təcrübə, 
sağlam düşüncə, maraqlar, emosional təəssürat da təsir göstərir. Bunun ardınca qeyd etmək olar ki, mentallıq 
insanın özündən çox-çox əvvəllərdən mövcud olan təbii və sosial komponentlərin ümumiliyidir. 
Müstəqil fenomen kimi mentallığı ictimai əhval-ruhiyyədən, qiymət dəyərlərindən, ideologiyasından 
fərqləndirmək lazımdır. O, daha çox davamlı vərdişləri, bacarıqları, kollektiv və emosional şablonları təzahür 
etdirir. Dəyərlər dərk ediləndir, onlar həyat qaydalarını müəyyən edir. Mentallıq isə psixikanın  ən dərin 
qatlarından çıxış edir, onun daşıyıcıları heç də həmişə onu şifahi, əyani şəkildə ifadə etmirlər. Mentallıq daha 
çox tədqiqatçılıq yolu ilə digər mentallıqlarla müqayisədə öyrənilir. 
Mentallıq və ideologiya bir-birindən fərqlənir. Mentallıq da ideologiya kimi hərəkət tərzlərini əsaslandırır, 
lakin heç də həmişə davranış sxemlərini, hesabatlarını nəzərdə tutmur. İdeologiya isə, təfəkkürün forması kimi 
daha təhliledici məzmun kəsb edir. Mentallığın xarakterinə ənənələr, mədəniyyət, bütün sosial strukturlar təsir 
edir. 
Mentallıq anlayışından arxaik quruluşların, mifoloji şüurların təhlilində daha çox istifadə olunur. Müasir 
gündə o daha geniş miqyas almışdır. Bu anlayışdan müxtəlif tiplərdən olan birliklərin mənəvi, ruhi həyat 
tərzlərinin müqayisəsi və ya öyrənilməsində daha məqsədəuyğun  şəkildə istifadə edirlər. Xüsusilə, Avropa və 
Amerika, Qərb və Afrika mədəniyyətlərinin fərqləndirilməsi, müqayisəsi zamanı  əlverişli  şəkildə istifadə 
məqsədəuyğundur. Bundan əlavə, mentallığın köməkliyi ilə Avropa mədəniyyətinin ayrı-ayrı tarixi inkişaf 

 
58
mərhələlərinin (antik, orta əsrlər, yeni dövrün) xarakteristikası da verilir. Hətta totalitar və bürokratik mentalitet, 
milli və uşaq mental şüuru haqqında da şərhlər mövcuddur. 
Amerikan filosofu R.Emerson «mentallıq» anlayışını  dəyər və  həqiqətlərin ilkin mənbəyi olan ruhun, 
mənəviyyatın metafizik əhəmiyyəti haqqında təhlillərində tətbiq etməklə, bunu elmə gətirmişdir. 
Bundan sonra kulturologiyada bu mədəniyyət tipi tədqiqat obyektinə çevrildi. 
«Amerikada demokratiya» (1835) kitabının müəllifi fransız sosioloqu A. de Tokvil ABŞ-da ictimai şüuru 
tədqiq edərək amerikalının milli xarakterinin formalaşmasında ilkin vərdiş, ehtiras, düşüncələrin mənşəyini, 
başlanğıclarının tədqiqinə cəhd göstərmişdir. Tokvil belə bir nəticəyə gəlir ki, ABŞ-da yaşayan hər kəs öz əqli 
fəaliyyətini eyni qaydalara istiqamətləndirir. Bu isə kollektiv mentallıq haqqında ideyanın formalaşmasına təkan 
verdi. 
Kulturologiyada mentallıq, mentalitet problemləri alman-amerikan alimi E.Frommun, c.Lefevr, L.Fevr, 
M.Blok və digərlərinin tədqiqatlarında da özünəməxsus yer tutmuşdur. 
Mentallıq problemi görkəmli psixoanalitik Z.Freydin yaradıcılığında da mühüm yer tutur. Xüsusilə, onun 
kollektiv psixologiyaya aid tədqiqatlarında bu problem özünün əhəmiyyətli yerini tutmuşdur. O, kollektiv 
psixologiyasını öyrənmək məqsədilə «arxaik» irsə, sosioloji, intellektual və mənəvi məqamlara istinad edir ki, 
bu da mentallıq haqqında təsəvvürlərin formalaşmasına yaxından kömək edir. 
 
 
1.15. Elitar və kütləvi mədəniyyət anlayışları. 
«Elitizm» və «kütləvi cəmiyyət» nəzəriyyələri 
 
 
«Dünyada heç vaxt əsil bərabərlik olmayacaq. İnsanların bir qismi rəhbərlik etmək üçün, çoxluq təşkil 
edən digər qismi isə tabeçilik altında yaşamağa təhkim olmuşdur. Bu isə elita və passiv kütlənin olmasını 
zəruriləşdirən  ən mühüm şərtlərdir» – bu kiçik ifadə müasir ideologiyanın mədəniyyətin müəyyən hissəsi 
haqqında irəli sürdüyü nəzəriyyənin xülasəsidir. 
«Elita», «kütləvi cəmiyyət» – bu anlayışlar müasir sosioloqların, mədəniyyətşünasların  əsərlərində 
təcəssüm tapan mövzulardır. «Elitizm» və «kütləvi cəmiyyət» mövzularına toxunaraq bu nəzəriyyəçilər 
bəşəriyyətin tarixi, strukturu və müasir cəmiyyətin sosial dinamikasını aydınlaşdırmağa cəhd göstərirlər. 
Amerikalı sosioloq U.Kornhauzer təsdiq edir ki, bu anlayışlar müasir mədəniyyətşünaslıq və sosioloji 
ədəbiyyatlarda əsas hadisələrdən birinə çevrilmişdir. 
Elitistlər («elita» sözü mənşəcə fransız «elite» sözüdür, mənası  «ən yaxşı, seçilmiş» deməkdir. Elitist – 
elitizm nəzəriyyəçisidir) təsdiq edirlər ki, hələ lap qədimlərdən insanlıq iki təbəqəyə – hökmranlıq edən qrup və 
kütləyə – bölünürdü. Bu nəzəriyyəyə görə elitanın  əlində xüsusi qabiliyyət və idarəetməyə xas olan siyasi 
hakimiyyət gəlməlidir. Xalq kütlələrini isə elitistlər elitanın hər bir əmrini gözüyumulu şəkildə  həyata keçirən 
kütlə kimi qiymətləndirirlər. Sözsüz ki, bu nəzəriyyələr istismarçı siniflərin özünəməxsus ideologiyasının ənənəvi 
baxışlarının nöqteyi-nəzərləridir.  
Əsrlər boyu elitizm «kütləvi cəmiyyət» haqqındakı  təlim və  nəzəriyyələr, burjua ideologiyası, kapitalist 
istismarının məhsulları, nəticələri kimi qiymətləndirilir və şərh olunurdu. Bu barədə yüzlərlə əsərlər, elmi-tədqiqat 
işləri araşdırılaraq təhlil edilib. Bu təhlillər sovet quruculuğu illərində SSRİ-də, habelə sosializm quruluşunu seçən 
kommunist ideologiyalı ölkələrdə, həmçinin Azərbaycanda, «bizim cəmiyyətə» yad bir təlim kimi çatdırılıb. Güya 
kommunizm quruluşunda belə nəzəriyyələr qeyri-mümkündür. 
Əslində bu problemlərin kökünü tarixin inkişafında bu təlim və  nəzəriyyələrin təşəkkülündə axtarmaq 
lazımdır. Elitizm nəzəriyyələrinin yeni təlimlərinə tarixdə xalq kütlələri və  şəxsiyyətin roluna idealist baxışın 
sadəcə olaraq köhnə  təkrarı kimi yanaşmaq düzgün olmazdı. Bu təlimlərin müəllifləri müasir ictimai 
münasibətlərin daha elmi təhlillərini verməyə çalışaraq ən yeni arqumentlər axtarır və qəti şəkildə inandırmağa 
çalışırlar ki, yalnız elitizm və «kütləvi mədəniyyət» probleminin düzgün mövqeyini öyrəndikdən sonra 
zəmanəmizə xas olan dinamik hadisələrin, sülh və müharibələrin səbəblərini tapmaq olar. 
Elita və «kütləvi cəmiyyət» nəzəriyyələri geniş vüsət tapmış digər kulturoloji və sosioloji nəzəriyyələrlə 
sıx bağlıdır. Bunlar inhisarçı imperializmin mahiyyətini  şərh edən sosial stratifikasiya, sosial mobillik, 
«kapitalizmin transformasiyası» haqqındakı təlimlərdir. 
Bəs ümumiyyətlə elitizm nəzəriyyələrinin mənşəyi necədir? Bu nəzəriyyələrin kökü haradan başlanır?  
Tərəqqipərvər Amerika sosioloqu Barkli yazır ki, elitizmin genealogiyası Platondan Nitsşeyə, daha sonra 
Hitlerə ötürülmüşdür. Bu ifadədə müəyyən həqiqət mövcuddur.  
Gəlin bu nəzəriyyələrin mənbələrini araşdıraq. 
Hələ marksizm təşəkkül tapmamışdan çox-çox əvəllər yüz illər  ərzində belə bir təsəvvür hakim mövqe 
tuturdu ki, tarixi prosesi irəliyə aparan, onu inkişaf etdirən istismarçı  təbəqədən çıxmış ayrı-ayrı görkəmli 
şəxsiyyətlər olub və xalq kütlələri heç bir tarixi yaradıcılığa malik deyil. 

 
59
Bu nəzəriyyələrin ilk qığılcımlarına quldarlıq aristokratiyasının ideoloqlarının fikirlərində rats gəlirik. 
Onların nəsihətlərinin mahiyyətini bu fikir təşkil edir ki, tarixi Allahın seçdiyi kəslər – zabitlər, kahinlər, 
filosoflar yaradır; onlara səcdə edən və tabe olanlar isə qullardır. 
Sokrat öyrədirdi ki, cəmiyyəti əsil biliklərə yiyələnən, azlıq təşkil edən «ən yaxşı insanlar» idarə edir. 
Platon isə belə hesab edirdi ki, dövləti aristokratlar idarə edərək demosu (xalqı) öz hakimiyyətində 
saxlamalıdır. Bu, dövlət idarəçiliyində demosun iştirakını qəti rədd edir, onu müdrikliyə yad olan, həqiqətdən kənar 
baxışlara xas olan kütlə kimi qiymətləndirir.  
Platonun «İdeal dövlət»ində sənətkarlar, əkinçilər və digərlər xeyirxah məşğuliyyətlərdən kənarlaşdırılır. 
Eyni prinsiplə Palton özünün «ruh» haqqında təlimində  də  çıxış edir. Platonun təliminə görə ruhun ən zəkalı 
hissəsi filosoflarda - idarəedən hakiməlrdə, affektiv hissəsi isə – qulluqçu əsgərlərin qəhrəmanlıqlarında, 
intizamı qoruyanlarda cəmlənir. Çalışan kütlələrdə isə ruhun həsrət, tamah, həvəs hissəsi təzahür edir. Qullardan 
yalnız qoyulmuş qanunlara ciddi riayət etmək, əməksevərlik və tabe olmaq tələb olunur. Platon demokratiyanın 
ən böyük nöqsanını demokratik cəmiyyətdə «kim nə istəyir onu edir» prinsipini və çoxluq təşkil edən «işçi 
adamların birləşərək demokratiyanın möhkəm tərəfinin təşkili»ndə görürdü. 
Orta  əsrlərdə feodalizmin ideoloqları belə bir təlim irəli sürürdülər ki, kütlə sözsüz olaraq hakimlərə tabe 
olmalı; bu ideoloqlar dünyanı, cəmiyyəti iyerarxiya pilləkəni kimi təsəvvür etməyə çalışırdılar. Hakim sinif kimi 
burjuaziyaya xalq kütlələrini təqib etməkdə haqq qazandıran və sivilizasiyanın əldə etdiyi inkişafı da bu hakim sinfə 
aid edən ideoloqlar üstünlük təşkil edirdilər. 
Nitsşe söyləyir ki, xalq kütlələri – sürüdür, onları bütün vasitələrlə qul formasında saxlamaq lazımdır. 
Onlar «seçilmiş, ən layiqlilərin yüksəklikdə möhkəm durması üçün binövrə və körpüdən böyük olmayan» bir 
şeydir.  
Tarixdə xalq kütlələrinin rolunu inkar edən, bu işdə yalnız ayrı-ayrı «seçilmiş» adamların, 
nümayəndələrin, hakim sinif və qrupların yaradıcılığını  zəruri hesab edən idealist nəzəriyyədən tarix boyu 
hökmran təbəqələr mənəvi silah kimi istifadə etmişlər. 
Elita nəzəriyyəsi – tarixdə xalq kütlələri və şəxsiyyətin rolunun idealist baxışlarının tərkib hissəsidir. Bu 
baxışlar iki formada çıxış edir. Birincisi, qəhrəman və kütlə haqqındakı nəzəriyyələrdə tarixin subyekti ayrıca 
götürülmüş şəxsiyyətdir; ikincisi, elita nəzəriyyələrində isə – tarixin subyekti ayrıca götürülmüş qəhrəman deyil, 
bütünlükdə hakim sinif və onların başçıları elan edilir. Hər iki forma bir-birinə yaxın olub, hətta bir-birini 
tamamlayır. Çünki onların yaradıcıları da eyni filosoflardır (E.Lederer, S.Xuk və digərləri). 
Elitizmin nəzəri  əsasını  fəlsəfi idealizm təşkil edir. Mövcudluğuna görə elita nəzəriyyələri bir sıra 
xüsusiyyətlərə malikdir. Elita nəzəriyyəsi sübut etməlidir ki, zəhmətkeş kütlə hakim siniflərsiz onların dövlət 
aparıtı olmadan keçinə bilməz; ikincisi bu nəzəriyyələr ona görə mövcuddur ki, istismarçı siniflə istismar olunan 
sinif arasındakı kəskin fərq vəziyyətini gizlədə bilsin. 
Hələ lap qədim zamanlarda istismarçıların mənafeyinə qulluq edən ideoloqlar tarixin subyektini təkcə ha-
kim sinfin ayrıca bir nümayəndəsi ilə deyil, həmçinin tabe edən böyük bir sosial təbəqəsi ilə ölçürdülər. 
Platon bunlara quldarlıq aristokratiyasını aid edirdisə, feodal cəmiyyətində bunları şahlar, kapitalizmdə isə 
«sənayenin kapitanları» olan ayrı-ayrı sahiblər dəstəsi əvəz edirdi. 
Elita nəzəriyyəsinin geniş vüsətinin səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün onun sinfi və ideoloji köklərini 
axtarıb üzə çıxarmaq lazımdır. 
Subyektiv idealistlər hətta ictimai inkişafın özünün təkanverici amilini ayrı-ayrı  fərd və  şəxsiyyətlərdə 
görürdülər.  İctimai həyatın  əsas qnoseoloji məsələsinin idealist həllindən çıxış edən subyektiv idealistlər 
cəmiyyətin maddi həyat  şəraitində  zəhmətkeş kütlələrin fəaliyyətinin rolunu nəinki inkar edirlər, bunu heç 
tanımaq belə istəmirlər. 
Materialistlərin fikrinə görə özünəməxsus qanunauyğunluqlara xas olan ictimai həyat – obyektiv reallıq 
olub, ilkindir, insan şüuru isə ictimai mövcudluğunun inikası olub ikinci sıranı tutur. Lakin tarixi prosesin ob-
yektiv qanunauyğunluqlarını  təsdiqləməklə materialistlər heç də tarixin avtomatik bir proses olduğunu iddia 
etməyə çalışmırlar.  Əksinə onların fikrincə  şüur və  əqidəyə malik olan insanlar obyektiv aləmin 
qanunauyğynlyqlarını qavrayaraq, dərk edərək praktiki fəaliyyətlərini buna müvafiq surətdə həyata keçirirlər. 
Beləliklə, materialistlər, o cümlədən marksizm nəzəriyyəsinin nümayəndələri bu fikirdən irəli gələrək 
xalq kütlələrinin, sinif və təbəqələrin, partiyaların, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin fəal yaradıcı rolunu təsdiqləyirlər. 
Hələ Spinoza və Hegel «insan azadlığı» haqqındakı  məşhur ali təlimində bu keyfiyyətin dərk etmə 
prosesində zəruriliyini təsdiqləyən təriflər vermişlər. Azadlıq – insanın təbiət və cəmiyyətin obyektiv qanunları 
haqqında dərin biliklərə  əsaslanaraq ondan praktikada istifadəyə yönəlmiş yaradıcı  fəaliyyətdir. Azadlığın 
kateqoriyası ondan ibarətdir ki, insan tarixin subyekti olmaqla şüurunda  ətraf aləmi saf-çürük edərək özünün 
istehsal və ya inqilabi-dəyişdiricilik fəaliyyəti ilə ona (yəni tarixə, aləmə) fəal təsir göstərir. 
Fəlsəfə tarixinə burjua fəlsəfəsi kimi daxil olmuş, müasir fəlsəfi cərəyanların bir qolu olan «azadlıq və 
zərurət» məsələsi iki istiqamət üzrə izah edilir. Birinci istiqamət subyektiv idealistlərlə sıx bağlı olan volyuntar-
ist; ikincisi isə obyektiv idealizmlə bağlı olan fatalist istiqamətdir. Hər iki fəlsəfi istiqamətin ümumi cəhəti 
tarixdə xalq kütlələrinin rolunu azaltmaq, istismarçı elitanın rolunu həddən artıq şişirtməkdir. 

 
60
Volyuntarizm cərəyanı nümayəndələri iradəni insan psixologiyasında əsas amil hesab edərək cəmiyyət və 
təbiətin obyektiv qanunauyğunluqlarını inkar edir, tarixi prosesləri yalnız insan iradəsinin məhsulu kimi 
qiymətləndirirlər. Elita – kütlələri özünün istədiyi istiqamətə yönəldərək tarixi özünün istədiyi kimi yaradır – 
volyuntaristlərin əsas tezisi budur. 
Fatalistlər isə iddia edirlər ki, dünyada elə fövqəltəbii qüvvələr vardır ki, onlar tarixi prosesin ardıcıllığını, 
gedişini müəyyən edir və bunu Allah elitanın vasitəsilə reallaşdırır. 
Tədqiqat prosesində elmi mənbələrin araşdırılması zamanı belə bir nəticəyə gəldik ki, mədəniyyətşünaslıq 
və sosiologiyada elita problemi ilə  məşğul olan tədqiqatçılar onu geniş  nəzəri aspektdə izah etməkdən yan 
qaçırlar. Tədqiqatçıların tipik mövzuları «Amerikanın ədəbi elitası», «Ərəb ölkələrində mədəni elita» və sairə 
buna bənzər tədqiqatlardır. Bu müəlliflər belə hesab edirlər ki, tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını üzə 
çıxarmaq qeyri mümkündür. 
Tərəqqipərvər Amerika publisisti və tarixçisi Q.Apteker haqlı olaraq yazır: «Elitizm – istehsalat vasitələri 
üzərində  şəxsi mülkiyyətin qurulduğu cəmiyyətin ayrılmaz bir tərkib hissəsini təşkil edir. o, hakim sinfin 
təfəkkürünün mahiyyətini özündə əks etdirir». 
Antaqonist cəmiyyətdə hökmran siniflərin  əsas üstünlüyü sayılan  əqli  əməklə  zəhmətkeşlərin taleyinə 
yazılmış fiziki əmək arasında kəskin fərq mövcuddur. Bu sinfi antaqonizm, təbii ki, ideologiyada da özünü 
təzahür etdirir. Hakim sinfin ideoloq nəzəriyyəçiləri əqli əməyi tarixi inkişafın əsas qüvvəsi kimi, fiziki əməyi 
isə ikinci dərəcəli proses kimi izah edirlər. Sivilizasiyanın inkişafında bütün nailiyyətləri onlar hökmran 
siniflərin nümayəndələrinin ünvanına aid edirlər. 
Aydındır ki, istismarçı dövlət xalq kütlələrinin  əzilməsində  əsas vasitədir; bu qaydanın labüdlüyünü 
təsdiqləmək üçün elitaristlər idarəetmə sahəsinin xalqdan ayrılmasının vacibliyini və dövlət hakimiyyətinin 
«idarəedən» anlayışına haçalanmasını mütləqləşdirməyə çalışırlar.  Əməyin bölünməsi,  şəxsi mülkiyyətin 
təşəkkülü sosial qrupların, sinif, zümrə  və  təbəqələrin təşkilinə  gətirib çıxarır ki, bu da özlüyündə müəyyən 
fəaliyyət sahələrinin möhkəmlənməsini təmin edir. Bunların hər hansı birinə  mənsubolma fərdin gələcək 
fəaliyyətini müəyyənləşdirir. 
Beləliklə, elita nəzəriyyələrinin sosial əsasını xalq kütlələrinin ümumi vəziyyəti və hakim sinfin 
hökmranlığı təşkil edir. 
Elitar nəzəriyyələr müəyyən sosial münasibətlərin qanunauyğun məhsuludur. Onlar müəyyən sosial struktur-
lara daxil olaraq bu strukturların fəal işləməsində üstünlüyə malikdirlər.  Əlbəttə, elitar nəzəriyyələri istismarçı 
siniflərin öz maraqlarının həyata keçirilməsinin ifadəsi kimi qiymətləndirmək haqsız olardı. Çünki, elitar 
nəzəriyyələr – ictimai münasibətlərin təbii, zəruri nəticəsidir. 
Elitar nəzəriyyələrin ilkin funksiyalarını, bir tərəfdən zəhmətkeşlərə müstəqil fəaliyyətdə «bacarıqsız» 
olduqlarını inandırmaq və bunun nəticəsində  kənardan «seçilmiş»lərin onlar üzərində  rəhbərliyinin zərurətini 
əsaslandırmaq təşkil edirdisə, digər tərəfdən istismarçı siniflə istismar olunan sinif arasındakı antaqonist 
münasibətləri maskalamaq və bu ziddiyyəti «kütlə» ilə bəzi görkəmli şəxsiyyətlər arasındakı «daimi» təzad kimi 
qələmə vermək idi. Göründüyü kimi, elitar nəzəriyyələrin ictimai əsasını sinifli antaqonist cəmiyyətdə 
zəhmətkeş kütlələrin sosial vəziyyəti və hakim siniflərin iqtisadi, siyasi, mənəvi hökmranlığı təşkil edir. lakin bu 
ümumi cəhət və  səbəblərlə yanaşı, hər bir tarixi dövr və  mərhələnin zəruri  şəraitində irəli gələn spesifik 
xüsusiyyətlər də mövcuddur ki, məhz bunlar əsasında yeni konsepsiya və təlimlər formalaşır. 
İnhisarçı burjua ideologiyasının tərkibinə daxil olan elitar nəzəriyyələr müasir kapitalizmin inkişafını 
xarakterizə edən bir sıra sosial prosesləri - ümumi böhranın dərinləşməsi, kapitalın təmərküzləşməsi və 
mərkəzləşməsi, dövlət – inhisarçı tendensiyaların artımı, ictimai həyatın hərbiləşdirilməsi, 
bürokratiyalaşdırılması, faşizm tendensiyalarını da əks etdirmişlər. Bu proseslərin, xüsusilə, maliyyə 
oliqarxiyasının təşkilini qeyd etmədən müasir elitar nəzəriyyələrin əlamətlərini üzə çıxartmaq mümkün deyil. 
İnhisarçı burjuaziya ideoloqları xalq kütlələrinin tarixdəki rolunu idealistcəsinə təhlil edərək onun antixalq 
xarakterini daha da dərinləşdirirlər. Onlar iddia edirlər ki, xalq kütlələri – «hərəkətsiz,  ətalət başlanğıcı»dır. 
Kütləni mədəniyyətin düşməni kimi əks etdirməyə çalışaraq öz ideyalarını belə ifadə edirlər ki, əgər xalq 
cəmiyyətin idarəetməsini öz əlinə alarsa, o zaman, yaradıcı  şəxslər aradan götürüləcək, çünki onlar mənəvi 
səviyyəcə özlərindən yüksəkdə olanları məhv etməyə qadirdilər. Əgər əvvəllər tarixi yaradanlar siyasi xadimlər, 
hərbçilər, monarxlar idisə, indi onları maliyyə, kapital maqnatları və menecerlər əvəz edir. İnhisarçı mövqedən 
çıxış edən bu elitar nəzəriyyələr mürtəce, antixalq mahiyyəti kəsb edir. 
Kapitalizmin imperializm mərhələsindəki inkişafının  əsas xüsusiyyəti kapitalın təmərküzləşməsi və 
mərkəzləşməsinin maliyyə oliqarxiyasının yaranmasına gətirib çıxarmasıdır. Kapitalist ölkələrində  nəhəng is-
tehsal sahələrinin zəhmətkeş  nəsillərin  əməyi ilə yaranmasına baxmayaraq o, maliyyə oliqarxiyasını yaradan 
yüzlərlə  zəngin ailənin ixtiyarındadır.  İstismarçı hakim sinfin bu yüksək təbəqəsi ilə menecerlərin yuxarı 
təbəqəsi burjua sosioloqları tərəfindən iqtisadi elita adlandırılır. 
Bu sahədə, xüsusilə, dünyada ABŞ kapitalının təmərküzləşməsi, iqtisadiyyatın inhisarlaşması üstünlük 
təşkil edir. 

 
61
Amerika elitası üzrə  tədqiqatçı T.Dayanın hesablamalarına görə, ölkənin 3,5 min zəngin adamı 
Amerikanın sənaye fəallarının yarıdan çoxuna nəzarət edir. ABŞ-nın 200 mindən çox sənaye kompaniyalarının 
illik gəliri 250 mln. dollar olan təkcə 501 fəalı mövcüddür. 
ABŞ-ın 100 nəhəng korporasiyası ölkənin ən vacib iqtisadi, maliyyə sahələrini əhatə edir. Bunlar ən iri 
sənaye korporasiyaları olan «Standard Oyl of Nyu-cersi» (EKSSON), «Ceneral Motors», «TEKSAKO», «Ford 
Motors», «Qalf Oyl»dur. Kommunikasiya sahəsində əniri korporasiya olan «Ameriken telefon end teleqraf»dır 
ki, onun gəliri 50 mlrd. dollardır. Sığorta sahəsində ən iri korporasiya olan «Pruşenşl inşurens» 30 mlrd. dollar, 
digər korporasiya olan «Metropoliten layf» da öz fəalları ilə təqribən bu həcmdə gəlir gətirir. 
50 bank ABŞ-ın bank fəallarının 65,6%-nə nəzarət edir. Bunlardan ən iriləri - «Bank of Amerika», «Siti 
korporeyşn», «ceyz Manhettn bank»dır. 
İnhisarlaşmanın ən yüksək dərəcəsi tədavül sahəsindədir. Maliyyə qrupları arasında Rokfellerlər, Mellon-
lar, Düpponlar, Fordlar qrupları seçilir. Keçmiş  ənənələrə malik olan milyarderlər ailələri ilə yanaşı maliyyə 
oliqarxiyası elitasına son on illərin digər zənginləri də daxil olmuşdur. «Forbs» jurnalı Amerika milyarderləri 
içərisində şəxsi hesabı 2 mlrd. dollar olan D.Lüdviqin, B.Xanta və onun ailəsi, P.Riçardson və  oğlu, Q.Qetti, 
D.Pakkarda, M.Devis, F.Anşutsun adını qeyd edir. 
ABŞ-nın 500 korporasiyası ölkənin yarıdan çox varını, 150 ailə isə maliyyə oliqarxiyasını təşkil edir. Bir 
sıra korporasiyalar isə eyni ailələrə məxsusdur. Belə ki, eyni adamlar bu korporasiyaların prezidentləri olub, bir 
neçə korporasiyanın direktorlar şuralarının üzvü kimi öz əllərində nəhəng iqtisadi hakimiyyəti saxlayırlar. Müa-
sir mərhələnin maliyyə oliqarxiyasının spesifik əlaməti onun çox bağlı bir qrup olması ilə izah edilir. 
ABŞ-ın milyon-milyon zəhmətkeş kütləsinə isə bu ölkənin yalnız 8% milli var-dövləti məxsusdur. 
Bu struktur çərçivəsi daxilində maliyyə oliqarxiyasına daxil olan bir neçə yüz ailə həmin ölkənin iqtisadi 
həyatının sahibi olmaqla yanaşı, bu ölkənin siyasi və mədəni sahəsinin güclü istiqamətvericilərinə çevrilirlər. 
Məhz bu nöqteyi nəzərdən vaxtilə marksizm-leninizm təlimi dövlət və hakim adamların gündəlik həyatda 
nəinki dövlətin idarə olunmasını həyata keçirmələrini qeyd edir, həmçinin onları siyasi elita adlandırırdı. 
Beləliklə, elitar nəzəriyyələrin sosial köklərini uzun illər kommunist ideologiyasına qulluq edən 
nəzəriyyəçilər antaqonist, ictimai-iqtisadi formasiyaların iqtisadi, sosial-siyasi şəraitində axtarmış  və 
ümumiyyətlə elitarizmi geniş xalq kütlələrinə zidd, yabanı bir cərəyan kimi qələmə verməyə çalışmışlar. 
Düzdür, elitarizmin təşəkkülündə müəyyən iqtisadi-sosial amillər mövcuddur. Lakin bu nəzəriyyənin (elitar) 
kökünü insanın təfəkkür və  şüurunun sosial hadisələri dərk etmə momentində axtarmaq daha düzgün olardı. 
Məhz qnoseoloji müddəalar elitar nəzəriyyələr konsepsiyasını təmin edir, onun formalaşmasına əlverişli şərait 
yaradır.  
Əslində elitar nəzəriyyələr bir tərəfdən sosial-iqtisadi səbəblərin, digər tərəfdən isə qnoseoloji köklərin 
vəhdətində formalaşmışdır. Elitar nəzəriyyələrin marksist-leninçi şərhi də  məhz bu təsəvvürlərin (elitar) 
formalaşmasında sosial şəraitlə yanaşı qnoseoloji zəminin vəhdətinə əsaslanır.  
Elitarizmin formalaşmasında  əsas məsələlərdən biri sosial həyatın dərk edilməsi, idrak prosesidir. Bu 
proses materiyanın hərəkət formalarının daha mürəkkəbi olub, sosial hadisələrin subyektiv şərhini izah edir. Bu 
izah isə tədqiqat obyektinin özü ilə şərtləndirilir. Obyekt – maddi istehsal, sosial və siyasi münasibətlərin inkişaf 
səviyyələri olan konkret tarixi şəraitlə müəyyənləşdirilir.  İdrak – subyekt və obyektin qarşılıqlı  əlaqəsinin di-
alektik prosesidir. Onun nəticəsinə sosial formalar təsir göstərir ki, bu da dərk etməni bilavasitə həyata keçirir. 
Elitar nəzəriyyələrin nəzəri, idrakı kökləri tarixi proseslərin ayrı-ayrı  tərəflərinin mütləqləşdirilməsində 
hiss edilir. Başqa sözlə, elitarizm insanların maddi həyata münasibətlərinin mənəvi fəaliyyət prinsipləri əsasında 
formalaşmışdır. 
Fəlsəfənin  əsas məsələsinin idealits həllindən çıxış edərək bu nəzəriyyənin (elitar) müəllifləri belə bir 
nəticəyə  gəlirlər ki, ictimai inkişaf iradə  və  şüuru mənən zəngin olan şəxsiyyət və ya «ilahi» iradəsi olan 
«seçilmiş»lərin sayəsində baş verir.  
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu fıkrin nümayəndələri cəmiyyətin maddi həyat  şəraitində kütlələrin 
fəaliyyətini  əsas götürən fikirləri rədd edirlər. Onlar belə ideya irəli sürürlər ki, təbiətdən fərqli olaraq 
cəmiyyətdə zəngin şüur və iradəyə malik insanlar fəaliyyət göstərir. Onlar qarşılarına müəyyən məqsəd qoyaraq 
onun həyata keçirilməsinə çalışırlar. 
Belə illüziya yaranır ki, tarixi prosesin gedişini  şüur və ideyalar doğurur. Bu zaman tarix ideyaların 
reallaşması, «əqlin» aparıcıları isə, seçilmiş şəxsiyyətlərdir. Şüurlu element tarixdə gerçəkliyin «demiurq» (Pla-
tonun idealist fəlsəfəsində – yaradan, dünyanı yaradan qüvvə, Allah) səviyyəsinə qaldırılaraq kütlələrin «fikir-
siz» fəaliyyətinə qarşı qoyulur. 
Marksizm klassikləri idealistlərin iki nöqsanını ciddi tənqid etmişlər. Bu tənqid ayrı-ayrı insanların – 
«seçilmişlərin» tarixi fəaliyyətinin obyektiv qanunauyğunluğunun kökünün maddi istehsalda axtarılmasında və 
tarixi inkişaf prosesində kütlələrin rolunun layiqincə qiymətləndirilməsində idi. 
Elitar konsepsiyaların qnoseoloji kökləri uzun illər insanlar arasında bioloji və psixoloji fərqlərin 
böyüdülməsi, sosial-iqtisadi münasibətlər kontekstindən kənar siyasi fəaliyyətdə elm və texnikanın rolunun 

 
62
mütləqləşdirilməsi, elmi-texniki inqilabda, elmi və menecer elitasının fəaliyyət və təfəkkürünün rolunun həddən 
artıq yüksəldilməsi məhsulu kimi qələmə verilmişdir. 
Müasir elitar plüralizm nəzəriyyəsinin əsas nəzəri köklərindən birini cəmiyyətin inkişaf amilləri ilə icti-
mai həyatın müxtəlif tərəflərinin – siyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, din və s. mexaniki əlaqəsi ideyası tutur. 
Beləliklə, sosial inkişaf prosesində  əsrlər boyu hakim sinif kimi qiymətləndirilən dövlət adamları ilə, 
seçilmiş qrup və şəxsiyyətlərlə xalq kütlələri və siniflər arasındakı münasibətlər materialist və idealist baxışların 
mübarizəsi obyektinə çevrilmişdir. Bu təbəqələrdən biri cəmiyyətin üst hissəsini əhatə edən «elita», digəri isə 
yerdə qalan çoxluq – kütləni təşkil edirdi.  
Dünyanın irəliləməsində, tarixi inkişaf prosesində hər iki tərəfin özünəməxsus rolu olmasına baxmayaraq 
çox illər  ərzində «burjua ideologiyası», «kommunist ideologiyası» mövqelərindən çıxış edən müxtəlif 
nəzəriyyələr tarixdə birincilik rolunu da «elitaya», ya da xalq kütlələrinə verməyə cəhd göstərmişlər. Bu sadə 
fikirlərin üzərində müxtəlif nəzəri mövqe və cərəyanlar, təlim və nəzəriyyələr formalaşmışdır. 
Yuxarıda biz bu nəzəriyyələrin bəzilərini nəzərdən keçirməyə çalışdıq. Nəzərdən keçirdiyimiz nəzəri 
mənbələrdə «elitar», «kütləvi» termini ilə bağlı hadisələrə – mədəniyyətə, incəsənətə burjua cəmiyyətinin 
mənəvi həyatının mürtəce məqamı kimi yanaşılır. Məhz bu səbəbdən müəlliflərin hamısı kütləvilik və ya 
elitarlıqda yalnız neqativ xüsusiyyətləri görməyə çalışırlar. Lakin elitarizm nəzəriyyələrinin müəllifləri isə bura-
da yalnız müsbət keyfiyyətləri zəruriləşdirərək qiymətləndirirlər.  
Bu məqsədlə yenə tarixə müraciət edək. Antik fəlsəfə elitar dünyagörüşünün banisi Platon tərfindən 
formalaşdırılmışdır. Özünün «İdeal dövlət»ində Platon demokratiyanı demosa qarşı qoyaraq idarəetmənin 4 ti-
pini müəyyən edir: timokratiya (şöhrətpərəstlərin hakimiyyəti), oliqarxiya (varlıların hakimiyyəti), demokratiya 
(kütlələrin azadlığı), tiranlıq (birinin hamı üzərində hökmranlığı; bu tipi Platon demokratiyanın məhsulu hesab 
edir). 
Lakin Platonun bu «İdeal dövlət»indəki əsas humanist cəhət ondan ibarətdir ki, o, insanın qabiliyyət və 
bacarıqlarını hər şeydən üstün hesab edərək, məhz bu xüsusiyyətə görə insanların bir idarə tərəfindən digərlərinə 
keçmək imkanını qeyd edir. Platona görə bacarıqsız, qabiliyyətsiz hakim nümayəndələr ən aşağı kastalara layiq-
dir, və ya əksinə, aşağı kastaya mənsub olan nadir istedad və vərdişə malik olanlar ali təbəqəyə köçürülə bilər. 
Platonun bu nəzəri qaydasını  əsas götürərək Amerika elitar nəzəriyyələrin tədqiqatçıları olan K.Pryüit və A. 
Stoun onu elitanın dövriyyəsi nəzəriyyələrinin sələfi adlandırırlar. Platon nəzəriyyəsi təkcə elitarizm 
ideyalarının gözəl təsviri ilə deyil, həmçinin XX əsrin elitaristlərinə dərin təsiri ilə əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, 
Platonun sosial sistemin stabilləşməsində yaxşı idarə edən hakimin olmasının zəruri hesab edilməsi haqqındakı 
ideyası müasir elitar nəzəriyyələrin əksəriyyətində səslənir. 
Orta əsrlərdə kilsənin ilahi və dünyəvi iyerarxiyasını  təbliğ edən təlimlərdə kütlənin feodal hakimlərinə 
sözsüz təzimi və kilsənin aliliyi ideyası ön plana çəkilirdi.  İohan Solsberiyski dövləti insan orqanizmi ilə 
eyniləşdirərək bu «bədəndə» ruhanilik – mənəviyyatı, hökmranlıq – başı, kəndlilər isə, ayaqları ifadə edirlər. 
Orta əsrlərdə Allahpərəst kimi tanınan Foma Akvinski deyirdi ki, kütlələr heç bir tərəddüd etmədən «Al-
lah tərfindən seçilmiş» hakimlərinə tabe olmalıdırlar. Özü də, bu müəllif onu da qeyd edir ki, tabe olmanı bədən 
hərəkətləri ilə həyata keçirtmək lazımdır. Mənəviyyatın ruhi hərəkətləri isə yalnız Allaha tabe olmaları vacibdir. 
Foma Akvinski feodal sistemin aşağıdakı iyerarxik pilləkən  əsasında təsəvvür edirdi: «insanlar – mələklər – 
müqəddəslər – Allah». 
Hakimlər və tabe olunanlar münasibətləri problemlərinə dair baxışlarda Nikolo Makiavellinin 
dünyagörüşü ziddiyyətlidir. O, bir tərəfdən  İtaliyanın inkişafını  ləngidən feodallara qarşı  çıxış edirsə, digər 
tərəfdən kütlələrin etirazlarına səbəb olan buntlardan ehtiyat edirdi. O, hakimlərin xalq arasında optimal uyğun-
luq və  əlaqə yaratmasının tərəfdarı olub, möhkəm, güclü hakimiyyəti bunda görür. Makiavelli hökmdarların 
tiranlıq hakimiyyətlərini kütlələrin buna dözərək «ikiüzlülüyə» çevrilməsinə görə məzəmmət edir. O, qeyd edir 
ki, hökmranlıq etmək üçün dövlət adamı insan fəaliyyətinin  əsas amillərini bilməli, kütlənin maraq, zövq, 
meyllərini öyrənməli, onlara uyğun hərəkət edərək xalqı özünə tabe etdirməlidir. Tabe edilənlər isə öz 
hakimlərindən qorxmalı, onlara təzim etməli, vergilərini ödəməlidirlər. 
C.Lokkun fikrinə görə isə dövlət çoxluğun iradəsinə müvafiq hərəkət etməlidir. O, dövlətin bölünməsi 
təlimini inkişaf etdirib. 
XVIII əsrin fransız maarifçi və materialistləri tiranlıq və despotizmi amansızcasına tənqid edərək xalqın 
maraqlarının tapdandığını, onların feodal hakimləri tərəfindən  ən zəruri hüquqlarının  əlindən alınmasını ifadə 
edirdilər.  
Helvetsi yazırdı ki, «Aristokratiya hakimiyyətin bütün formalarını  qəsb edərək» xalqı kölə  vəziyyətinə 
gətirib çıxarır. XVIII əsrin fransız materialistləri öz ideyalarında ikili mövqe tuturdular. Bir tərəfdən, xalqın 
qabaqcıl nümayəndələri ilə birgə kütlə Bastiliyanı  ələ keçirirlərsə, digər tərəfdən, bu ideya sahibləri istismarçı 
mövqe tutaraq xalq kütlələrindən qorxurlar. Bu qorxu xalq kütlələrinin ictimai həyatı müstəqil formada idarə edə 
bilməyəcəyi inamında təzahür edirdi. Bu materialistlərin fikrinə görə, kütlələr maariflənmiş siniflərdən çıxmış 
liderlərin arxasınca getməlidirlər. İctimai həyatın şərhində sırf idealist mövqe tutan fransız materialistləri belə bir 
nəticəyə gəlirlər ki, tarixin yaradıcıları «ağıllı, zəkalı qanunverici şəxslər»… maariflənmiş hakimlərdir. 

 
63
Xalq hakimiyyəti ideyaların görəkəmli Amerika demokratı T.cefferson da inkişaf etdirmişdir. O, qeyd 
edirdi ki, hakimiyyətin xalq və ya ali təbəqə tərəfindən idarə edilməsi məsələsi hələ qədimdən bu günədək həll 
olunmamış qalmaqdadır. Bununla yanaşı, müəllif onu da qeyd edir ki, insanlar kürəklərində  yəhərlə 
doğulmayıblar ki, bəzi imtiyazlılardan qanun adı altında istifadə olunsun. 
Amerika konservatizm qanadının ideoloqu A.Hamilton isə müasir elitaristlərin təliminə müvafiq olaraq 
qeyd edirdi ki, cəmiyyətdə azlıq və çoxluq təşkil edənlər mövcuddur. Birincilər (azlıq) zənginlərdir ki, onların 
çox yaxşı mənşəyi var. İkincisi isə xalq kütlələridir. Belə deyilir ki, guya xalqın səsi – Allahın səsidir. Lakin bu 
belə deyil. Xalq dəyişkəndir, o, müxtəlif dalğalara mənsubdur və nadir hallarda düzgün ittiham edir. Xalqın 
hakimiyyətini arzuolunmaz və mümkünsüzlüyünü əsaslandıraraq Hamilton deyir: «Çoxluğa imkan versəniz, 
onlar azlıqları məhv edərlər». 
Müasir elitar nəzəriyyələrin formalaşmasına güclü təsir göstərən nöqteyi nəzərlərdən biri də F.Nitsşenin 
baxışlarıdır. F.Nitsşe dünyavi inkişaf prosesini ilkin əsasını tarixin hakimiyyətə doğru cəhd göstərən 
qüvvələrində görürdü. Bu qüvvələr hakimiyyətdən «yaradıcı instinkt» kimi istifadə etmək istəyirlər. Müasir 
elitaristələrin konservativ qanadı Nitsşenin «Yer cənabları», «Aristokratiyanın ali irqliyi» haqqındakı 
konsepsiyalarını qəbul edərək onun fikirləri ilə bölüşürlər. Bu konsepsiyanın əsas qaydalarından biri də odur ki, 
xalq bütün vasitələrlə – zorakılıq, din, qul əxlaqı ilə qul şəraitində saxlanılmalıdır. 
Nitsşenin əsas tənqid hədəfi – elitanın hökmranlığına qarşı çıxış edən inqilabi qüvvələrdir. O, qeyd edir 
ki, öz mövcudluqlarına  ədalətsizcəsinə yanaşaraq buna görə  əvvəlki nəsillərdən intiqam almaq istəyən qul 
təbəqəsindən vəhşi heç kəs qorxulu ola bilməz. O, kütlələrin təşkilliyindən onların inqilabi fəallığından qorxur. 
Nitsşenin siyasi idealı – xalq üzərində aristokratiyanın güclü hakimiyyətidir.  
Elita nəzəriyyəçiləri sırasında XX əsrin nəhəng sosioloq və kulturoloqlarının təlimi xüsusi yer tutur. Bun-
lara  İtalyan sosioloq-kulturoloqları Vilfredo Pareto, Qaetano Moska, Robert Mixels, İspan filosov və 
kulturoloqları Orteqa-i-Qasset, xüsusilə Z. Freyd, O. Şpenqler, M. Şelerin adlarını çəkmək olar. 
Pozitiv sosiologiyada xüsusi xidməti olan V. Pareto hər bir cəmiyyəti iki hissəyə – elita və kütləyə bölür. 
Paretoya görə elitanın iki tipi mövcuddur. Bu tiplər bir-birini ardıcıllıqla  əvəz edirlər. Elitanın birinci tipi 
«tülkü» xassəli mütəxəssislərdir ki, onlar yalandan bacarıqla istifadə edir, siyasi kombinasiyaların ustalarıdır. 
Elitanın ikinci tipi – «şir» xassəlilərdir ki, gücdən istifadə bu tipə xarakterikdir. Pareto elitanı siyasi hökmranlığı 
saxlama metodları nöqteyi nəzərlərinə görə təhlil edir. Hər elitaya özünəməxsus metod xasdır. «Tülkü» tipli eli-
taya xas olan manipulyativ metod (kompromislərin metodu), «şir» tipli elitaya isə kobud məcburiyyət metodu 
xasdır. Tarixin gedişatında elitanın struktur və dinamikasında dəyişikliklər müəyyən olunur. Bir elitanın başqası 
ilə  əvəz olunması, elitanın hakimiyyət metodlarının bir-birini əvəz etməsi hər elita tipinin özünəməxsus 
üstünlükləri ilə izah edilir. 
Sosial bərabərliyin qorunmasında Pareto məhz elita tiplərinin bir-birini ardıcıl əvəz etməsində görürdü. 
Pareto kimlərin elitaya aid edilməsini müəyyənləşdirmək üçün statistik metodun tədbiqini irəli sürür. O, 
yazır: «Tutaq ki, insan fəaliyyətinin hər bir sahəsində fərdlərin qabiliyyətlərini əks etdirən indekslər verilir və bun-
lara müvafiq olaraq məktəbdə olduğu kimi onlar qiymətləndirilir. Məsələn, milyona qədər xəzinə toplamışları 
(həqiqi və ya qeyri-qanuni yolla, fərqi yoxdur), biz 10 balla qiymətləndirirk. Xəzinəsi minliklərlə ölçülənləri isə 6 
balla, sürünənləri 1 balla qiymətləndirərək bu topluda daha çox var-dövləti ilə ən yüksək qiymət toplamışları «eli-
ta» adlandırırıq. Paretonun bu metodikası Q.Lassvellanın  əsərlərində geniş  tətbiq olunur. Bəzi sosioloq və 
kulturoloqların çoxu Paretonun bu konsepsiyasının müəyyən aspektləri ilə razılaşmayaraq elitizmin atası onu deyil, 
Q.Moskanı hesab edirlər. Moska konsepsiyasında da cəmiyyət iki təbəqəyə – elitaya (siyasi cəhətdən hökmranlıq 
edən azlıq) və kütləyə (siyasi cəhətdən tabe olan çoxluq) bölünür. Bu cür bölgü sivil cəmiyyətin ümumi normal 
şərti kimi qəbul edilir. «Bəşəriyyət tarixinin bütün dövrlərində – sivilizasiyaya yaxınlaşmadan başlamış ən müasir 
cəmiyyətlərə  qədər – idarə edən sinif və idarə olunan siniflər kimi qəbul edilən iki insan sinifləri mövcud 
olmuşdur. Bunlardan birincisi, daha az saylı olub, siyasi funksiyaları  həyata keçirərək öz əlində hakimiyyəti 
inhisarlaşdırır və bu hökmranlığın üstünlüklərindən zövq alır, daha çoxluq təşkil edən digər sinif isə, birincilər 
tərəfindən asılı olaraq idarə olunur». 
Elitanın psixoloji traktovkasından söhbət açarkən Z.Freydin fikirlərini, ideyalarını söyləməmək qeyri 
mümkündür. Freyd təsdiq edir ki, kor-koranə,  şüuraltı instinktlərlə  hərəkət edən kütləni yalnız elita idarə edə 
bilər. O, yazır: «Kütlə üzərində azlığın hakimliyi prinsiplərindən qaçmaq olmaz, belə ki, kütlə tənbəl və ətalət 
halındadır…»  
Freyd təsdiqləyir ki, yalnız kütlənin özünün seçdiyi şəxsiyyətlər, rəhbərlər, onları faydalı işlərə cəlb edə 
bilər.  
Elitizmin tərəfdarı olan O. Şpenqler tarixə sosial, mədəni inkişaf dövrlərinin bir-birini əvəz etməsi kimi bax-
araq öz nailiyyətlərinə görə mədənəyyətin elitaya minnətdar olmasını da söyləyir. 
Şpenqlerə görə kütləni güclü urbanizasiya formalaşdıraraq onların ənənəvi elitanın itaətindən çıxmasına 
şərait yaradır, bu isə  ənənələrin,  əvvəlki sosial təşkilatların məhvinə  səbəb olur. Elitanın itaətindən çıxan 
kütlələr sivilizasiyaya təhlükə törədir, - bu Şpenqlerin əldə etdiyi nəticənin leytmotividir. O, texnoloji amillərdə 
elitanın mövcudluğuna xüsusi yanaşır. Onun «İnsan və texnika» adlı  əsərində yazılıb ki, texnika insanları iki 

 
64
hissəyə bölür: bunlardan birincisi zavod və  şaxtalarda maşın texnikası ilə çalışan böyük miqyaslı insan 
kütlələridir; ikincisi, «yaradıcı  kəllələr, təşkilatçı  və mühəndislər, kəşf edən» azlıq – elitadır ki, bunlar da 
kütləyə rəhbərlik edir. 
Şpenqlerin baxışlarına yaxın olan digər elitist A. Toynbi də sivilizasiya tarixinin tsiklik (dövrü) xarakteri-
ni mühüm hesab edərək burada elita tarixinə üstünlük verir. Onun fikrinə görə tarixi proses yaradıcı  və 
hökmranlıq edən elitaların bir-birini əvəz etməsi prosesindən ibarətdir. 
Yaradıcı elita düşüncə vasitəsilə  cəmiyyət qarşısında duran vəzifələri həyata keçirir; hakim elita isə öz 
gücünə arxalanaraq öz hakimiyyətini saxlayır. Toynbinin bu konsepsiyası Paretonun «tülkü» və «şir» fikirlərinə 
çox yaxındır. 
XX  əsrin 30-40-cı illərində elita nəzəriyyələri ABŞ,  İngiltərə, Fransa sosiologiya və kulturologiyasında 
geniş yer tutmağa başladı. Xüsusilə, bu nəzəriyyələrin  ən iyrənc forması faşist nəzəriyyəçiləri tərəfindən irəli 
sürülürdü. Hitlerin «Mayn kampf» adlı kitabında elitizm fəlsəfəsini «dünya tarixini yalnız azlıq yaradır» ideyası 
ilə izah edərək bunun kökünü irqi fərqlər üzərindəki, sosial bərabərsizlikdə görürdü. Çoxluğun azlığa tabe 
olması prinsipinə qəzəblə yanaşaraq o, faşist elitarizminin kredosunu formalaşdırmışdır. Bu nəzəriyyənin qeyri 
humanist mahiyyəti bütün dünyada öz təzahürünü göstərmiş oldu. Tarixi inkişaf prosesi irəlilədikcə elitizm də 
inkişaf edir, yeni-yeni elit təlim və nəzəriyyələri yaranmağa başlayır. Bu nəzəriyyələr «elita sosiologiyası»nın 
yaranmasına böyük təsir göstərdi. 
Elita sosiologiyasında etilizmi bioloji, psixoloji, dini aspektdən izah etməyə çalışan nəzəriyyəçilər müxtəlif 
konsepsiyalarla çıxış edirlər. Məsələn, alman nəzəriyyəçisi M.Freynd elitanın dini traktovkasını onun «maqnit 
gücünə» malik olması ilə izah edir. Bu irrasional gücü, o, «allah gücünün ifadəsi, sehri» kimi qiymətləndirir. 
Elitizmi bioloji əsasdan izah etməyə çalışan nəzəriyyəçilər isə daha kobud arqumentlərlə  çıxış edirlər. 
cəmiyyət həmişə olduğu kimi təbiətin qanunlarına uyğun olaraq elita və kütləyə bölünüb və bölünəcəkdir: bun-
lar arasındakı fərq insanların təbiətindəki müxtəlifliklə, daha doğrusu fərdlərin irqi xüsusiyyətləri ilə izah edilir. 
İngilis sosioloqu S.Darlinqton hesab edir ki, elita ilə istismar olunan kütlə arasındakı  fərq genetik xarakter 
daşıyaraq «möhkəm iri material» ilə müəyyən edilir. Tarixin gedişi ən yaxşı irsə malik olanların, yəni elitanın, 
sayəsində baş verir. Amerikalı sosioloq R.Uilyams bioloji prinsipi rəhbər tutaraq bildirir ki, «yaradıcı azlıq» ilə 
«qeyri yaradıcı çoxlüq» arasında fərq insanların genetik fərqləri ilə şərtlənir. Hələ doğulduğu gündən kimin eli-
taya kimin kütləyə aid olduğu bəllidir. İnsanlar arasında bərabərlik qeyri mümkündür. 
Bioloji elitizm ilə rasizm arasında müəyyən yaxınlıq hiss olunur. Rasizm (irqçilik) insanlara bir gözlə 
baxmayan, bir irqi başqasından üstün tutan, irqlər, xalqlar arasında nifaq salan, uzun müddət burjua 
ideologiyasının bir sahəsi kimi tanıdılan bir nəzəriyyədir.  İrqçilər tarixi prosesin hərəkətverici amilini «irqin 
rəngində» görür və onu elita adlandırırlar. Amerikalı irqçi-sosioloq Hans Kon xalq kütlələrini «rəngsiz şəxslər» 
adlandıraraq onların heç bir qabiliyyətə malik olmadığını  və yalnız elitanın yaradıcı potensiala mənsub 
olduğunu və cəmiyyətin inkişafına kömək etdiyini bildirir. 
Elitanın psixoloji nəzəriyyələri cəmiyyətə maddi əsasdan məhrum olmuş psixi bir mühit kimi yanaşaraq 
onun elita və kütləyə bölgüsünün əsas səbəbini insanların psixologiyasında görür. Psixoloqların bir çoxu Tardın 
təqlid nəzəriyyəsinə  tərəfdar çıxaraq belə fikir söyləyirlər ki, kütlə elitanı  təqlid edir. Amerikalı sosioloq 
L.Bernard yazır ki, kütlə «pul və hakimiyyət vasitəsilə iqtisadi müvəffəqiyyət  əldə etmiş» insanları  təqlid 
etməlidir. 
İngilis sosioloqu M.Kinqsberq çoxluğun, kütlənin liderə mənsub olmaq ehtirası haqqında yazır: «Bəzi xalqlar 
idarə olunmağı çox sevdiklərinə görə ona cəhd göstərdikləri kimi, insanların çoxunda da tabe olmağa instinktiv 
tələbat mövcuddur». Bunu söyləməklə psixososioloqlar tabe olmaq və tabe etmək instinktlərinin anadangəlmə psixi 
keyfiyyətlər olduğunu təsdiqləməyə çalışırlar. 
Elita sosiologiyasında müvafiq yer tutan nəzəriyyələrdən biri də elitanın «texnoloji» nəzəriyyələridir. Bu 
nəzəriyyələr də XX əsrin məhsulu olub, insanların müasir maşın istehsalının idarəolunmasının təşkilindəki 
bacarıq və qabiliyyətlərinə  həsr olunub. Bu fikirlər c.Bernhem, A.Friş, D.Elesko, K.Bouldingin əsərlərində 
mühüm yer tutub. Bu müəlliflərin  əsərlərində  əsas fikir ondan ibarətdir ki, «hakim elita»nın yaranması 
cəmiyyətdə müəyyən vaxt çərçivəsində hansı funksiyaların əsas rol oynamasından asılıdır. Əgər XIX əsrdə «sa-
hibkar təşəbbüsü» irəli çəkilirdisə, XX əsrdə «təşkilatçılıq qabiliyyətləri» həlledici xarakter daşımağa başladı. 
Bu konsepsiyaya əsasən müasir cəmiyyətin həqiqi təşkilatı  və  rəhbərləri, başqa sözlə ifadə etsək, elitası 
M.Lernerin təbirincə «sənaye və zavod əməliyyatlarını planlaşdıranlardır. Məhz bu inhisarçı qüvvənin 
idarəetmə qabiliyyətinə  və  rəhbərlik hisslərinə  mənsubluğu onun elita xarakterinə yiyələnməsində vacib rol 
oynayır». 
Bu konsepsiyanın tərəfdarları texnikanın rolunu fetişləşdirərək onun tarixin inkişaf gedişini müəyyən 
etməsini labüd qəbul edirlər. Onlar təsdiq etməyə çalışırlar ki, tarixi təkamül cəmiyyətin sənaye maqnatları və 
inzibatçı kastalarından ibarət olan elitadan və avtomat-fəhlələr olan zəhmətkeş kütlələrdən formalaşmasına 
şərait yaradır. 
XX əsrin sonlarında elitanın texnoloji konsepsiyaları bir sıra ciddi təkamüllərə məruz qalır. Bu cəhətdən 
texnokratik məktəbin ilk nümayəndəsi T.Veblen istehsalatda mühəndis-texniki heyəti rəhbəredici orqan hesab 

 
65
edərək fəhlələri bu elita üçün passiv material kimi qiymətləndirirdi. Veblenin ardıcılları – Skott, Akerman, cons, 
Benda belə bir fikri irəli sürürdülər ki, cəmiyyətin idarəolunmasını yüksək ixtisaslı texniki ziyalılardan ibarət 
olan texnokratiya həyata keçirməlidir. Veblenin «Mühəndislər və qiymətlər sistemi» adlı kitabında texniki 
mütəxəssislərin artması ilə əlaqədar onların sosial hakimiyyəti – «texnokratiya» reallaşdırılmalıdır. 
Elitizmi texnoloji əsasdan təhlil edən nəzəriyyəçilərdən biri də ceyms Bernhem özünün «Menecer 
inqilabı» adlı proqram əsərində nəinki təkcə istehsalatın, o cümlədən bütün ictimai həyatın idarəolunmasını yeni 
elitaya – menecerlərə verilməsini vacib hesab edir. Onun bu konsepsiyası kapitalizm sisteminin, inhisarçılığın 
əbədi olması ideyasına müəyyən zərbə vurmuş oldu. Belə ki, Bernhem ardıcılları – Elesko, Friş, Bouldinq bir-
birinin ardınca sübut etməyə çalışırdılar ki, «təşkilatçıların inqilabı» bir sıra Qərb ölkələrində baş vermiş kapita-
lizm köklü dəyişikliklərə məruz qalaraq yeni ictimai təbəqənin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Bir çoxları bu-
nu menecerlik, bəziləri «xalq kapitalizmi» kimi qiymətləndirirdilər. 
Elita məsələsinə müxtəlif aspektlərdən yanaşan elitistlər öz nəzəriyyələrini tarixi analogiyalarının 
köməkliyi ilə əsaslandırmağa çalışırdılar. Bu nəzəriyyələrin nümayəndələri, müəllifləri öz fikir və ideyalarında 
ona istinad edirlər ki, xalq kütlələri cəmiyyətin idarə olunması  işindən kənarlaşdırılıb və bunu hakim sinfin 
inhisarçıları həyata keçirmişlər. İdeoloqların çoxu antaqonist formasiyalarda xalq kütlələrinin vəziyyətini heçə 
endirərək bunu ümumi ictimai-sosial qanun kimi izah etməyə çalışırlar.  
Fransız sosioloqu Lakrua öz fikrini belə  təsdiqləyir: «Tarix boyu cəmiyyət elitanın mövcudluğuna görə 
yaşamışdır… Elita anlayışı zaman, yer və məkana uyğun şəkildə müəyyənləşdirilibsə də, eyni formada mövcud 
olmuşdur». Elita bütün cəmiyyətlər üçün xasdır – bu fikir elitistlərin irəli sürdükləri  əsas ideyalardan biridir. 
Onlar elitanın müəyyən olunmasını  cəmiyyətin sosial, mədəni və psixoloji inkişafının immanent xassəsi kimi 
qiymətləndirərək onu sivilizasiyanın ayrılmaz atributu hesab edirlər. Elita hakimiyyətin zəifləməsi cəmiyyətin 
qorxulu xəstəliyinə çevrilərək sivilizasiyaya maneçilik törədir. 
Sözsüz ki, elitistlərin bir qismi antaqonist formasiyaların labüdlüyünü iddia etmək məqsədilə elitanı xalq 
kütlələrinin  əks qüvvəsi kimi qələmə verməyə çalışırlar. Çünki onlar tarixi yalnız  əzən və  əzilməz sinfi kimi 
təsəvvür edirlər. 
Ona görə  də bu nəzəriyyəçilərin fikrincə elita adi kütlədən tam surətdə  fərqlənən və seçilən hakim 
təbəqədir. Bu konsepsiyanı dəstəkləyən müəlliflər insanların sosial qeyri-bərabərliyini iddia etməklə yanaşı, bu 
qeyri-bərabərliyin fövqündə, həm də qarşı-qarşıya qoyulmuş düşmən münasibətlərin də olduğunu təsdiqləyirlər. 
Əlbəttə, elitistlərin bu nəzəriyyələri əsrlər boyu tarixdə mövcud olmuş və olan antaqonist cəmiyyət üçün haqq 
qazandıran və hakim siniflərin iddialarına cavab verən «mənəvi» stimul rolunu oynamışdır. 
Müxtəlif arqumentlərə  əsaslanan elitistlərin hamısı üçün ümumilikdə bir neçə xüsusiyyət xasdır. Bu 
xüsusiyətlər ilk növbədə ondan irəli gəlir ki, siyasi əlaqələr və siyasi hakimiyyət ictimi münasibətlərin əsas zə-
mini rolunu oynayır. cəmiyyət heç zaman idarəetmə funksiyası olmadan keçinə bilməz; və bu funksiya bütün 
cəmiyyət tərəfindən aparıla bilməz, bunu hansısa müəyyən azlıq yerinə yetirir. Bu azlığın özü – elitadır. Öz 
rəhbəredici funksiyasını yerinə yetirən elita ilk növbədə öz liderlik vəziyyətinin möhkələndirilməsi qayğısına 
qalaraq özünü hakim azlıq kimi təsdiqləməyə çalışır. Elitaya mənsubluq onun nümayəndələrinin bir sıra im-
tiyaz, güzəşt, sosial nüfuz və s. malik olmasını zəruri edir. Təbiidir ki, bunların qorunmasının təmini üçün elita 
kiçik kompakt bir qrupda birləşir. Alman elitisti L.Froynd yazır ki, hakimiyyəti, nüfuzu itirmək qorxusu elitanın 
bir-birinə möhkəm birləşməsini tələb edir. Elita öz üzvləri üçün müəyyən status işləyib hazırlayır, davranış 
normalarını müəyyən edir.  
Elitanın öz məqsədlərinə nail olmasının  əsas vasitəsi – dövlətdir. Dövlət orqanlarının bütün mühüm 
yerlərini elita nümayəndələri təmsil edir. Ona görə Mosk elitanı, həm də «dövlət sinfi» adlandırır. cəmiyyətin 
elita və kütlələrə  təbəqələşməsi sivilizasiyanın ilkin və  əsas  şərti hesab edilir. Bunsuz cəmiyyətin xəstəliyə – 
anarxiyaya düçar olması labüddür. 
Elitizmin  əsas meyarı – siyasi münasibətlərin mütləqləşdirilməsidir. R. Barkli qeyd edir ki, elita 
nəzəriyyəsi siyasi hakimiyyətə əsaslanır. Çünki siyasi hakimiyyət bütün sosial münasibətlərin tənzimləyicisidir. 
Siyasi hakimiyyətə malik olmayan təbəqəni, onun fikrincə, elita adlandırmaq olmaz. 
Beləliklə, tarixin müxtəlif dövr və  mərhələlərində irəli sürülən elitar nəzəriyyələrə, onların 
konsepsiyalarına nəzər yetirdikdən sonra belə bir ümumi nəticəyə  də  gəlmək olur ki, elitizmdə bir çox 
məqamlar, ideyalar, hətta antidemokratik xarakter də kəsb edir. Düzdür, uzun illər, xüsusilə, sosializmin dünya-
da geniş yayıldığı tarixi mərhələlərdə  hətta elitar nəzəriyyələr antiinsan, anticəmiyyət mövqeyindən «burjua 
ideologiyasının» ayrılmaz tərkib hissəsi kimi təhlil edilirdi. Bu təhlillərdə elitarizmin sırf antidemokratik 
mahiyyətə malik olduğu sübut olunmağa cəhd göstərilirdi və o antidemokratizmin nəzəri cəhətdən 
əsaslandırılması kimi qəbul edilirdi. 
Amma  əslində elitarizm ilə demokratiya nəzəriyyələri arasındakı ziddiyyət, xüsusilə, iki məsələyə olan 
münasibətdə çox aydın hiss olunur: birincisi, demokratiya insanların bərabər hüquqa malik olduğunu iddia et-
diyi halda, elitarizm insanların qeyri-bərabərliyini söyləyir; ikincisi, elitarizmin bünövrəsi tam hüquqa malik 
qüvvə – hakim sinif hesab edilirsə, bu da demokratiyada azlığın çoxluğa tabe olması prinsipinə yaddır. 
Elitaristlərin fikrincə demokratiya xalq tərəfindən bəyənilən, müdafiə olunan elitanın idarəetmə formasıdır. 

 
66
Düzdür, bəzi elitar nəzəriyyələrdə mürtəce mahiyyət kəsb edən mövqelərə rast gəlmək mümkündür 
(yuxarıdakı  təhlillərdə biz bunu hiss etdik), amma cəmiyyətdə elitanın mövcudluğunun labüdlüyü haqqında 
müddəalar bu nəzəriyyələrin özəyini təşkil edir. Ən azı ona görə ki, cəmiyyəti inkişaf etdirmək üçün onun 
irəliyə addımlaması üçün düşünən beyinlər, yaradıcı, bacarıqlı  şəxsiyyətlər lazımdır. Bunlar isə «elita» 
anlayışının hərfi tərcüməsindən irəli gələn cəmiyyətin «qaymaq»ları, yəni seçilmişləridir. 
Elmi mənbələrdən mənimsədiyimiz biliklər  əsasında gəldiyimiz nəticə bundan ibarətdir ki, cəmiyyətdə 
təbəqələşmənin mövcudluğu labüddür, lakin bu təbəqələşmə humanistcəsinə baş verən proses olmalıdır. Hər 
kəs, hər fərd həyata, aləmə qarşı olan münasibəti nəticəsində  hər hansı bir təbəqə  və ya zümrənin 
nümayəndəsinə çevrilir. Təbəqələşmə insanın yaradıcı  fəaliyyəti,  əməksevərliyi ilə bağlı olan hadisələrdir. 
Xüsusilə, elitar təbəqəyə malik olmada bu xüsusiyyət daha aydın hiss olunmaqdadır. 
Cəmiyyətin bölgüsündə «elitar» təbəqəyə qarşı qoyulan təbəqələrdən  ən vacibi «kütləvi cəmiyyət» 
anlayışıdır. Sosiologiyada və kulturologiyada bu obyekt ətrafında müxtəlif nəzəriyyələr və  təlimlər 
formalaşmışdır. Amerika sosioloqu E. Uolter bu anlayış haqqında belə yazır: «Kütləvi cəmiyyət sosioloji lüğətin 
ən geniş yayılmış terminlərindən olub, bəziləri tərfindən bu anlayış cəhalət yalanı kimi rədd edilirsə, digərləri 
onu həqiqət kimi, üçüncülər onu cansıxıcı  şablon kimi qəbul edirlər. «Kütləvi cəmiyyət», onun mahiyyəti, 
mənşəyi artıq neçə onillərdir ki, böyük diskussiyaya səbəb olub. Çox qəribədir ki, bu diskussiyaların 
müəlliflərinin əksəriyyəti özünü heç də kütləvi cəmiyyətin tərəfdarları kimi qələmə vermirlər. Çox qəribədir ki, 
bu məsələ ilə  əlaqədar bütün fikir və ideyalar yalnız tənqidi nöqteyi nəzərdən təhlil edilir. Yəni «kütləvi 
cəmiyyət» anlayışı yalnız ciddi tənqid obyektinə çevrilib. Liberallar və konservatorlar, sağ sosialistlər, «ultra» 
Amerikalılar – hamı kütləvi cəmiyyəti yalnız tənqid edir. İngilis sosioloqu A.Stüart yazır: «Siyasi istiqamətlərin 
bütün nümayəndələri «kütləvi cəmiyyət» anlayışından müasir cəmiyyətdə  bəyənilməyən  əlamətlərin tənqidi 
məqsədilə istifadə edirlər». 
Bəs «kütləvi cəmiyyət» nədir? Bütün sosioloji və kulturoloji mənbələrdə bu anlayış çox illər burjua 
ideologiyasının «məhsulu» kimi təqdim edilmişdir. Elitarizmdə, gördüyümüz kimi, «kütləvi cəmiyyət» elitar 
təbəqənin antipodu kimi qəbul edilir. 
«Kütləvi cəmiyyət» haqqında ilk konsepsiyalar XVIII-XIX əsrlərdə sosal dəyişikliklərin aristokratik 
tənqidi kimi meydana çıxmışdır. Bu nəzəriyyələrin müasir müəllifləri, sələfləri olan Lebon, Nitsşe, Berdyayev, 
Orteqa-i-Qassetin ideyalarına istinad edirlər. «Kütləyə qarşı buntun» ən parlaq nümayəndəsi Nitsşe hesab edilir. 
Hətta «kütləvi mədəniyyət» nəzəriyyəçilərinin müasir nümunələri Nitsşenin açıq-aydın nifrət dolu fikirlərindən 
utanaraq yan keçirlər. Nitsşe «kütləvi cəmiyyət» doktrinasının əlifbasını yaratmışdır. Onun bu fikirləri «kütləvi 
cəmiyyət» və «kütləvi mədəniyyət» haqqındakı nəzəriyyələrinin epiqrafina çevrilmişdir. Nitsşe kütlələrə qarşı 
nifrət hissində daha ardıcıl və ifadəli olub bu «bacarıqsız çoxluqda» həqiqi elitanın müəyyən edilməsi, siyasi 
elitanın vasitə kimi istifadə etməyi lazım bilirdi. 
Q.Lebonun «kütlələrin psixologiyası» adlı konsepsiyası «kütləvi cəmiyyət» doktrinasını zənginləşdirərək 
bildirirdi ki, cəmiyyət «kütlənin hökmranlığı» olan anarxiya dövrünə qədəm qoydu. Orteqa-i-Qasset isə özünün 
mədəni-sosial konsepsiyasında «insan-kütlə» obyektini əsas götürərək müasir «kütləvi cəmiyyət» nəzəriyyələri 
üçün bünövrə yaratmışdır.  
Orteqa qeyd edir ki, nankor kütlələr elitanın ardınca getmək  əvəzinə idarəetmə qabiliyyəti olmadan 
hakimiyyətə can atır. Bu isə əsrin kataklizminə dağıdıcı çevriliş çevrilir və sonu vəhşiliklə bitir. Sosial psixolo-
giya sahəsində (Lebon) təşəkkül taparaq «kütləviləşmə» konsepsiyası insan fəaliyyətinin digər sahələrinə, o 
cümlədən mədəniyyət sahəsinə (Orteqa) nüfuz edir. Lebon, Tard, Orteqa tərəfindən müəyyən edilən kütlə 
psixologiyasının xarakteristikası irəli sürülən konsepsiyaların  əsasını  təşkil edərək iqtisadiyyat, sosial 
münasibətlər və siyasətə köçürülür və  hər bir obyektdə yalnız bir aspektə baxılır: kütlələrin kütləvi 
auditoriyasının yaranması.  
«Kütləvi cəmiyyət» doktrinası yarandığı vaxtdan antidemokratik konsepsiya mahiyyəti kəsb edərək dünyaya 
aristokratiyanın müdafiəsi nöqteyi-nəzərindən yanaşmanın vasitəsi rolunu oynayıb. 
«Kütləvi cəmiyyət» nəzəriyyəçilərinin  əsərləri ilə tanış olan hər kəs bu anlayışlardakı müxtəlifliklərlə 
üzləşirlər. Bu müxtəliflik,  əlbəttə, təəccüblü deyil; «kütləvi cəmiyyət»in tərəfdarları  və  tənqidçiləri eyni 
prosesləri təhlil edərək yalnız müxtəlif aspektdən qiymətləndirirlər. Belə ki, nəzəriyyəçilərin bir qismi «kütləvi 
cəmiyyət»dəki hadisələri kütlələrin təntənəsi, digərləri isə, elitanın hökmranlığı kimi qiymətləndirir. İkinci fi-
krin nümayəndələri bu ideyanın qəti tərəfdarları olsalar da, elitanın cəmiyyətdə hər şeyə nailolma imkanına ma-
likliyini təsdiqləyə bilmirlər. Çünki elita kütləyə, əsasən hökmranlıq edir. 
«Kütləvi cəmiyyət» tənqidçilərini birləşdirən ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, cəmiyyətdə elita ilə kütlə 
arasındakı normal, qarşılıqlı  əlaqələrin pozulması bu iki təbəqə arasındakı  fərqin  ən başlıcasıdır. «Kütləvi 
cəmiyyət» konsepsiyaları  əsasında formalaşan doktrinanın yaranmasına  əsas səbəb xalq kütlələrinin tarixdəki 
rolunun  əhəmiyyətini rolunu ifadə edən ideyaların səslənməsi və sosial tendensiya xarakteri kəsb etməyə 
başlanması idi. Xalq kütlələrinin tarixin inkişaf prosesinə birbaşa təsiri haqqındakı tendensiyaları K.Marks və 
F.Engels işləyərək ictimai inkişaf prosesinin gedişində xalq kütlələrinin artan rolu qanununu əsaslandırmışlar. 

 
67
Marksist nəzəriyyənin bu konsepsiyasına görə, aktiv sosial fəallığa cəlb olunan kütlələrin artan miqyası ictimai 
dəyişikliklərə əhəmiyyətli təsir göstərir. 
«Kütləvi cəmiyyət» haqqında konsepsiyaların  əsas fundamental kateqoriyası – kütlədir. Siqel, Lebon, 
Q.Tard, N.Mixaylovskinin «kütlə» modelinin əsasını «dəstə», «yığın», «camaat» təşkil edir. Dəstə, camaat, 
yığın – bir sözlə, kütlə fərdlərin sosial vəziyyəti, milliyyəti, peşəsindən asılı olmayaraq hər hansı bir hadisə ilə 
əlaqədar onların qarşılıqlı əlaqəsini zəruri edən psixoloji fenomendir. Dəstədə, yığında onun «ruhu»nu (Lebon) 
təşkil edən sosial-psixoloji vəhdət formalaşır. 
O, ümumi hisslərə mənsub olaraq bunun nəticəsində enerjinin güclü şəkildə yüksəlməsinə nail olur. Bu 
təsir altında şüurlu şəxsiyyət amili yox olur. Məhz bu xüsusiyyətinə görə, Siqel bu nöqteyi-nəzərdən çıxış edir 
ki, dəstə, yığın sosiologiyanın deyil, psixologiyanın, daha dəqiq deyilsə, kollektiv psixopatologiya və 
psixiatriyanın obyektidir. 
Tarda görə, dəstə qarşılıqlı simpatiyaya, «təqlid mənbəyinə» görə formalaşır və burada əsas amil insanları 
birləşdirən emosiyalardır. Lebon və Siqelə görə isə kütlələr mənfi hisslər ətrafında müçbət emosiyalar nisbətən 
daha tez birləşirlər. Siqele əlavə edir ki, dəstə, yığının böyüklüyü onun sayca böyüklüyü ilə  əlaqədardır. 
Kütlədəki ayrı-ayrı fikirlərin qarşılıqlı razılıqla qarşılanması inam və  hətta fanatizmin formalaşmasını  təmin 
edən amillərdəndir. Dəstə, yığın, nəhayət kütlə haqqında irəli sürülən müəlliflərin fikirlərini aşağıdakı şəkildə 
ümumiləşdirmək olar: 1) Dəstə, yığın, kütləyə sadəcə qurğu kimi yanaşmaq olmaz; onu təşkil edən ayrı-ayrı 
insanların şüuruna böyük təsir göstərən vahid bütövlükdür; 2) Kütlə «aşağı səviyyənin orqanizmi» kimi; insan-
lar kütlə ətrafında onun üzvlərinə aydın olan daha elementar emosiya və ideyalara görə birləşirlər ki, bu da onun 
intellektual və  mənəvi səviyyəsinin həmin cəmiyyətin «normal» hesab edilən üzvlərinin səviyyəsindən aşağı 
olmasına əsas səbəbdir. 3) Şəxsiyyət kütlə içərisində heçə enərək «sivilizasiya pilləkənindən aşağı düşür». Le-
bonun fikrincə kütləvi hərəkətlərdən kənar  şəxsiyyət «mədəni insan hesab edilirsə, dəstədə o, instinktiv bir 
varlığa, vəhşiyə çevrilir». Kütlənin adekvat modeli kimi hazırda dəstə yığın deyil, publika, yəni tamaşaçı əsas 
meyar kimi çıxış edir.  
«Dəstə», «publika», «tamaşaçı» kateqoriyalarının hər biri tarixi mahiyyət kəsb edir. «Kütlə», «publika» 
və «tamaşaçı» kateqoriyalarının fərqləndirilməsi ilk dəfə Tard tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, öz 
müddəalarında tələb edirdi ki, «kütləni publika ilə eyniləşdirmək olmaz»; çünki kütlə insanların fiziki 
vəhdətidirsə, publika insanların nisbətən səpələnmiş formasıdır; birincisi daha «dözülməz» olduğu halda, ikinci-
si passiv və daha «sivil» xarakter daşıyır. 
«Kütlə» anlayışına yeni nöqteyi nəzərdən yanaşmanın ilk pioneri Amerika sosioloqu Q.Blümer hesab edi-
lir. Onun irəli sürdüyü «kütlə»nin yeni modeli kinoteatrların auditoriyası idi (o, uzun müddət kinotamaşaçıların 
tədqiqi problemləri ilə məşğul olmuşdur). Kinotamaşaçılar kütləsi eyni cəhdlərə istiqamətləndirilmiş, möhkəm 
qarşılıqlı  əlaqəsi olan insan toplusu hesab edilə bilməz;  əksinə, bu insan kütləsi tərkibinə daxil olan fərdlər 
xüsusiləşirlər. Blümerə görə kütlənin əsas xarakteristikasına onun üzvlərinin anonimliyi və bir-birindən təcridi, 
aralarındakı qarşılıqlı əlaqənin zəifliyi, sosial mənşə və vəziyyətlərinin təsadüflüyü («kütlə» həmçinin digər ölkə 
nümayəndələrini peşə, sənət adamlarını da özündə birləşdirir), təşkilatçılığın olması və qeyri müəyyənliyi aid-
dir. 
Publika modelinin təşəkkülü «kütləvi mədəniyyət» fenomeninin tədqiqi prsesində yaranır. Belə ki, «kütləvi 
mədəniyyət» və kütləvi kommunikasiya vasitələrinin təhlili prosesində «publika», «tamaşaçı» anlayışı öz 
zəruriliyini doğruldur. Tardın publika, tamaşaçı modeli qəzet mütaliəsi ilə  məşğul olanlardırsa, Blümerə görə, 
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kino tamaşaçılarıdır. «Kütləvi mədəniyyət»ə dair tədqiqatlarda Blümerin modelinə 
qismən yanaşılır. Blümerin kino tamaşaçıları vahid auditoriyaya bilavasitə  əlaqələri ilə bağlıdır; lakin müasir 
tədqiqatların çoxunda «kütləvi mədəniyyət»də bir-birilə bilavasitə əlaqəsi olmayan parçalanmış publika, tamaşaçı 
kütləsi də böyük maraq doğurur. Belə publika, tamaşaçı kütləsinin ideal modeli televiziya tamaşaçılardır. 
«Kütləvi mədəniyyət» passiv publikaya doğru istiqamətləndirilərək onların yaradıcı, inqilabi dəyişdiricilik 
fəaliyyətindən yayındırılmasına xidmət edir, - bu fikirlər bir vaxtlar kommunist ideoloqlarının həmin 
mədəniyyət haqqında söylədikləri idi. 
«Kütləvi cəmiyyət» doktrinasının sonrakı müəlliflərindən bir qismi isə, kütləni «siyasi cəhətdən laqeyd insan-
lar» (X.Arendt) kimi qiymətləndirir. Digər tədqiqatçı F.Albertoni isə qeyd edir ki, Qərb tədqiqatçıları üçün XX əsrin I 
yarısındakı «kütləviləşmə», proletarlaşma prosesi onların siyasi fəallığının yüksəlməsi ilə izah edilirdisə, müasir 
«kütləviləşmə» əksinə, insanların siyasi problemlərə marağın yavaş-yavaş tənəzzülü prosesi kimi xarakterizə edilir. 
«Kütləvi cəmiyyət» modelinin əsas kateqoriyalarından biri də «xalq»dır. «Xalq», «kütlə» anlayışları 
arasında sosial-siyasi və etnoqrafik mənalarına görə müəyyən fərqləri üzə çıxarmaq mümkündür. c.Santayanaya 
görə xalq «qan, dil, din vəhdətinə görə sivil tayfaların birliyidir». 
Lippmana görə isə xalq – birlikdir. Onun mahiyyəti fərdlərin, məhz bu birliyin tərkibindən çıxması ilə 
izah edilir. Beləliklə, «əhali» anlayışının sinonimi kimi çıxış edən «xalq» məfhumu «insan yığımı» mənasını 
verir. 
Marksizm nəzəriyyəsində xalq kütlələri məfhumu tarixi kateqoriya kimi izah edilərək cəmiyyətin inkişafı 
ilə bağlılığı sübut edilir. Burada tarixin inkişafı, təkcə istehsal üsullarının bir-birini əvəz etməsi ilə deytl, xalq 

 
68
kütlələrinin inkişaf səviyyəsi nöqteyi-nəzərindən izah edilir. Bu nəzəriyyəlirin klassikləri xalq kütlələrinin 
əməyi və mübarizəsini cəmiyyətin tarixi inkişafının əsas meyarı kimi qiymətləndirirlər. Xalq öz əməyi ilə böyük 
maddi və  mənəvi sərvətlər yaradır. Böyük rus yazıçısı M. Qorki yazırdı: «Xalq nəinki bütün maddi sərvətlər 
yaradan qüvvədir, o, zəngin mənəvi sərvətlərin yeganə dükənməz mənbəyi, zaman etibarilə, öz gözəlliyi və 
yaradıcılığının gözəlliyi və dühası etibarilə bütün böyük poemaların, faciələrin, o cümlədən onlardan ən 
əzəmətlisi olan ümumbəşər mədəniyyətinin tarixini yaradan ilk filosof və  şairdir.( M. Qorki. Ədəbi-tənqidi 
məqalələr, M. 1957, səh 26.) 
Bəzi Qərb sosioloqları «kütlə» kateqoriyasına sosial proseslərin təşkilinə pozğunluq gətirən  əsas səbəb 
kimi yanaşaraq insanların davranışlarına, gündəlik həyat tərzinə təsirini araşdırmağa çalışırlar. Belə ki, «kütləvi 
davranışın» spesifik tipi kimi çaxnaşma, hay-küyü (panika), apatiyanı, moda, qiyamı, sosial hərəkatları nümunə 
göstərirlər. 
«Kütləviləşmə» prosesinin psixologiyasını  tədqiq edən Lebon insanların kütlədəki davranışını kütləvi 
psixozun formasfı kimi qiymətləndirir. Onun fikrincə, kütlə fikirləşmir, o, (kütlə) öz hisslərinin hakimidir; bura-
da kiçik antipatiya nifrətə, adi istək güclü ehtirasa çevrilir. Kütləni aldatmaq bir nəfəri aldatmaqdan çox asandır. 
Kütlənin sayı nə qədər çox olarsa, səviyyəsi bir o qədər aşağı düşər. Kütləni seçilmiş nümayəndələr deyil, tör-
töküntülər maraqlandırır; dünyaya hökmranlıq edənlərin hamısı kütlələrin ruhunu instinktiv başa düşən psix-
oloqlar olmuşdur ki, məhz buna görə onlar hökmdarlığa nail ola bilmişlər. 
Lebonun bu fikrinə Orteqa-i-Qasset də  əlavələr edərək kütlənin rəhbərlik etdiyi cəmiyyətin uçuruma 
yuvarladığını bildirir və cəmiyyətin yalnız elita ilə idarə olunmasını məqbul hesab edirlər. XX əsrin böhranını 
Orteqa-i-Qasset əsas hərəkətverici qüvvənin elita deyil, kütlənin olması ilə izah edirdi. 
«Kütləvi cəmiyyət» doktrinasının bütün müəlliflərini maraqlandıran məqamlardan biri də 
«kütləviləşmə»nin formalaşmasına zəmin verən amil və  şərtlərin araşdırılmasıdır. Bu barədə  nəzəriyyələrin 
ümumi fikir məxrəci ondan ibarətdir ki, «kütləviləşmə» istehsalat, itsehlak, mədəniyyət strukturları ətrafında baş 
verir. Kapitalizm şəraitində kütlələrin birləşmə xarakteri milli gəlir, siyasi imtiyazların, sosial nüfuzun, mədəni 
nailiyyətlərin azlıqların əlində cəmlənməsi ilə izah edilir. 
«Kütləviləşmə»nin sosial-iqtisadi zəmini, adətən son yüz ildə demokratik partlayışla müşayiət edilir. 
İqtisadi sahədəki «kütləviləşmə»ni sosioloqlar sənayeləşmə  və urbanizasiya ilə  əlaqələndirirdilər. 
«Kütləviləşmə» «sənaye sivilizasiyası»nın məhsulu kimi qiymətləndirilir. Burada əsas yer kütləvi istehsala verilir. 
Martin Deyl yazır: «Kütləvi məhsul – «kütləvi cəmiyyət»in simvoludur. Azad rəqabət kapitalizmi istehlakçının 
müstəqilliyindən əmələ gəlmişdir. İnhisarlar istehlakı «özbaşına» buraxa bilməz, əksinə, onları özünün möhkəm 
nəzarətinə götürərək istehlakçıların zövqlərini «bərabərləşdirirlər». Bu xüsusiyyətdən çıxış edərək c. Helbreyt 
yazır: «Məhsulları hazırlayan firma bazar münasibətlərini idarə edərək onu nəzarət altında saxlayır və xidmət et-
diyi kütlə üzərində sosial qaydaları formalaşdırır».( Qelbreyt Dc. «Novoe industrialğnoe obhestvo». M. 1969, str. 
260.) Beləliklə, kütləvi istehsal bir tərəfdən pisliyin mənbəyi, digər tərəfdən isə firavanlığın açarı kimi 
qiymətləndirilir. 
Siyasi sahədə «kütləviləşmə»ni tənqid edənlər təsdiq edirlər ki, ümumi seçki hüququna əsaslanan «kütləvi 
demokratiya» idarə sistemi «qeyri-ixtisasçıların, qeyri mütəxəssislərin hücumu»na səbəb olur ki, bu da siyasi 
liderliyi, elita mövqeyini sarsıdır. Bununla yanaşı, «kütləvi cəmiyyət»in tənqidçiləri insanları öz təsiri altında 
saxlayan elitanın onları «siyasi ətalət kütləsi»nə çevirməsini də vurğulayırlar.  
Mənəvi həyat sahəsində bu «kütləvi mədəniyyət» - cəmiyyətdir, elitar mədəniyyət məhv olur, ünsiyyətin 
kütləvi vasitələri «mənəvi tələbatları» vahid şəklə salır, tarazlayır, mədəni standartları aşağı salır. Təfəkkürün 
müstəqilliyini boğan mənəvi istehsal sənayeləşərək fərdi ona yad olan sosial sistemin maraqlarına yönəldir. 
«Kütləvi cəmiyyət» nəzəriyyəçiləri xalq kütlələrinin tarixi prosesdəki artan rolunu nəzərdən keçirməyə 
bilmirlər. Bu nəzəriyyənin solçuları yenə də kütlələrin, xüsusilə, proletariatın tarixi missiyalarına inanmayaraq və 
bunu qəbul etməyərək bütün ümidlərini radikal ziyalılara bağlayırlar. Bütövlükdə «kütləvi cəmiyyət» 
nəzəriyyəsində xalq kütlələrinin artan rolu sivilizasiyanın qurumu kimi şərh edilir. Bu nəzəriyyələr müəyyən real 
proseslərə əsaslanaraq insan kütlələrin fəaliyyət qanunauyğunluqlarını nəzərə alır. 
Xalq, kütlə olmadan mədəniyyətin, sivilizasiyanın mümkünlüyündən danışmaq əbəsdir. Xalqın həyat və 
mübarizəsini ifadə edən mədəniyyət hər bir dövrün sivilizasiyasına əhəmiyytli hədiyyədir. Xalqın əsrlərlə seçib 
saxladığı  əfsanələr, mahnılar, rəqslər, xalq eposunun gözəl bədii surətləri, yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar və 
sənətin digər sahələrinin nümayəndələri üçün, əslində dükənməz ilham mənbəyi olmuşdur. Marksist 
nəzəriyyəçilər mədəniyyətin böyük xadimlərinin məhz xalqın, kütlənin içərisindən çıxdığı  dəfələrlə ifadə 
etmişlər. 
Əgər qısaca qeyd etməli olsaq, tarixi inkişafın ümumi prosesi obyektiv qanunauyğunluq olsa da, həm 
şəxsiyyətlər və həm də xalq kütlələri bu prosesə öz təsirini göstərir, onun sürətini artırır. İctimai-iqtisadi və ta-
rixi şərait lazımınca yetişdikdə isə böyük tarixi vəzifəni yerinə yetirməyi bacaran şəxsiyyət meydana gəlir. 
«Kütləviləşmə» konsepsiyalarının antikommunist istiqaməti sosializmi daim tənqid edərək  şəxsiyyətin 
yalnız dövləti möhkəmləndirmək işində vasitə kimi istifadəsini söyləyirlər. Bu hələ Orteqa və O.Xaksli 
tərəfindən irəli sürülən antikommunist tezislər idi. onlar qeyd edirdilər ki, «kommunizmin məqsədi – fərdi şəxsi 

 
69
azadlığın  ən kiçik əlamətlərindən belə  məhrum etmək və onu kollektiv insan tərkibinin bir hissəsinə 
çevirməkdir». 
«Kütləvi cəmiyyət» tənqidçiləri şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı ziddiyyəti mütləqləşdirməyə çalışırlar. 
Fromm  şəxsiyyətin iki tələbatı ilə mübarizəni qeyd edir: - onun sosiallaşması, kommunikasiyası, azadlıq və 
müstəqilliyi, fərdiləşməsi. O, haqlı olaraq, qeyd edir ki, insan geniş sosial əlaqə və azadlıqlara malik olmalıdır. 
İnsan dünyaya fərd kimi gələrək  şəxsiyyətə çevrilir və bu proses tarixi xarakter daşıyır. Fərd tarixən  əmələ 
gəlmiş müəyyən ictimai münasibətlər sisteminə  hələ ilkin uşaqlıq dövründə daxil olur. İnsanın sosial qrup 
daxilindəki sonrakı inkişafı münasibətlərin elə şəbəkəsini yaradır ki, bu da onu şəxsiyyət kimi formalaşdırır. 
Lakin  şəxsiyyəti sosial mühitin yalnız passiv məhsulu kimi şərh etmək və  şəxsiyyətdə  fəal xadimi 
görməmək düzgün olmazdı.  Şəxsiyyətin sosial təcrübəni mənimsəməsi prosesi onun daxili aləmi vasitəsilə 
həyata keçirilir. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «kütləviləşmə» nəzəriyyəçiləri «fəaliyyət»ə ayrıca bir aspekt kimi 
yanaşıblar.  Şəxsiyyətin fərdililiyi dedikdə, insanın psixoloji xüsusiyyətlərinin təkrarolunmaz uzlaşması başa 
düşülür. Buraya xarakter, temperament, psixi proseslərin cərəyanetmə xüsusiyyətləri, üstünlük təşkil edən 
hissələrin və  fəaliyyət motivlərinin məcmuyu, formalaşmış qabiliyyətlər daxildir. Şəxsiyyət hər  şeydən  əvvəl 
özünün cəmiyyətin həyatında fəal iştirak etmək, tərbiyə və təlim nəticəsində əmələ gələn ləyaqəti və nöqsanları, 
güclü və zəif cəhətləri ilə birlikdə canlı konkret adamdır. 
Şəxsiyyətin ictimai həyatda tutduğu yer ciddi surətdə birmənalı  şəkildə müəyyən oluna bilməz. Bu fakt 
empirik sürətdə  qədim zamanlarda müəyyən olunmuş  və öz əksini «şəxsiyyət» anlayışının  əmələ  gəlməsi 
prosesində tapmışdır. 
Şəxsiyyətin fəallığının mənbəyini nə  təşkil edir? XX əsrin  əvvəllərində  şəxsiyyətin «kütləviləşmə»dəki 
fəallığı ideyası Vyana psixiatrı və psixoloqu Z. Freydin elmi görüşləri sistemində özünəməxsus yer tutdu. Bu 
psixoloqun fikrincə, insan onun nəticəsində  fəaldır ki, onda heyvan əcdadlarından irsən alınmış instinktiv 
təhriklər və hər şeydən əvvəl, cinsi instink və özünümühafizə instinkti təzahür edir. 
Şəxsiyyətin fəallığının başa düşülməsində neofreydistlər seksual həvəsin birinciliyindən imtina edir və 
insanın aşkar surətdə biolojiləşdirilməsindən uzaqlaşırlar.  Şəxsiyyətin mühitdən asılılığı ilk plana çəkilir. Bu 
zaman  şəxsiyyət guya onu avtomatik surətdə müəyyən edən sosal mühitin sadəcə funksiyası kimi meydana 
çıxır. Mühit özünün ən mühüm keyfiyyətlərini şəxsiyyətin üzərinə köçürür. Onlar həmin şəxsiyyətin fəallığının 
formalarına (məsələn, K.Xorniyə görə, nəyin bahasına olursa-olsun məhəbbət və  tərif axtarmaq, hakimiyyətə, 
nüfuza, var-dövlət yığmağa can atmaq, nüfuzlu şəxslər qrupuna itaət etmək və onun rəyini qəbul etmək, 
cəmiyyətdən qaçmaq) çevrilir. 
«Kütləvi cəmiyyət» tənqidçilərin qeydlərinə görə konformizmi törədir. Konformizm – «kütləvi cəmiyyət» 
adamının həmin cəmiyyət daxilində öz funksiya və rollarının yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. «Kütləvi 
cəmiyyət»  şəxsiyyətin müəyyən olunmuş sosial standartlara tabeçiliyini tələb edir. Konformizm insanın kütlə 
içərisindəki psixoloji xarakteristikası kimi də izah edilir. «Kütlənin əsas qanunu – konformizmdir» - fransız so-
sioloqu L. Bodenin əldə etdiyi nəticə budur. 
«Kütləvi cəmiyyət»in idarə olunması da mühüm məqamlardandır. Kütlələrin fəallığının boğulması anta-
qonist cəmiyyətlərin hakim təbəqələrinin üzərinə düşən vəzifələrdən hesab edilir. Belə bir cəmiyyətdə kütlələrin 
tarixi proseslərdəki artan rolunun qarşısını ala bilməyən hakim qüvvələr onlara təsiretmə və manipulyasiya sis-
temi hazırlayır. İnhisarçı dövlət şəraitində idarəetmənin manipulyativ tipi sosial həyatın bütün sahələrini əhatə 
edir. Manipulyativ idarəetmə  cəmiyyətin ziyalılar təbəqəsinin etirazına gətirib çıxarır. Bunu ziyalıların 
şüurluğunun yüksəlməsi kimi də başa düşmək olar. 
Beləliklə, elitar cəmiyyət nəzəriyyələri kimi «kütləvi cəmiyyət» doktrinası tarixi inkişaf proseslərinin əsas 
aparıcı qüvvələri hesab edilən kütlələrin təşəkkülü, formalaşması  və onun struktur mexanizmlərini  şərh edən 
xüsusi nəzəri təlim formasında yaradılmışdır.