Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.6. Metroloji ekspertiza Metroloji ekspertiza
- 6.8. Ö lçmənin və nəzarətin təşkili prinsipləri İnversiya prinsipi.
- Teylor prinsipi
- Abbe prinsipi
- Lingli ö türmələrin parametrlərinin seçilməsi prinsipində
- Nəzarət funksiyaları ilə proseslərin idarə edilməsi funksiyalarının birləşdirilməsi prinsipindən
|
6.5. Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası ölçmənin nəticələ- rinin
təminatlı dəqiqliklə, qəbul edilmiş metoda uyğun alınmasını tə- min edən əməliyyatların və qaydaların təyin edilmiş sayıdır. Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasını, aşağıda göstərilən başlanğıc məlumatlar əsasında işləyirlər: 263
tətbiq sahəsi göstərilən təyinat, ölçülən kəmiyyətin və onun xarakteristikalarının adları, ölçülən obyektin xarakteristikaları, əgər onlar ö lçmə xətasına təsir edirlərsə; ö lçmə vasitəsinə tələblər; nominal qiymətlər şəklində verilmiş ölçmə şərtləri, yaxud təsir edən kəmiyyətlərin mümkün qiymətlərinin diapozonlarının sərhədləri; indekasiya nö vü və ölçmənin nəticələrinin təqdim etmə forması; ö
lçmə qaydalarının avtomatlaşdırılmasına verilən tələblər; yerinə yetirilən işlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə verilən tələblər: ö
lçmələrin yerinə yetirilməsi metodikasına verilən digər tələblər (əgər onlar lazımdırsa). Ö lçmələrin yerinə yetirilməsi metodikasının işlənməsi bir qayda olaraq aşağıdakı mərhələləri əhatə edir: ö
lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının işlənməsinə texniki tapşırığın yazılması, razılaşdırılması və təsdiq edilməsi; işlənmək üçün başlanğıc məlumatların formalaşdırılması; normativ sənədlər əsasında ölçməninin metodlarının və vasitələrinin seçilməsi (yaxud işlənməsi); ö
lçmənin yerinə yetirilməsində əməliyyatiların ardıcıllığının və məzmununun təyin edilməsi, ara nəticələrin emalı və ölçmənin son nəticələrinin hesablanması; ö
lçmə xətalarının yazılmış xarakteristikalarını ölçmənin yeku- nunun
istənilən nəticələrinin xətalarının xarakteristikalarını təyin etmək; ö
lçmənin alınan nəticələrinin dəqiqliyinə nəzarətin norma- tivlərinin və qaydalarının hazırlanması; ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasına sənədlərin, yaxud sənədlərin bölmələrinin tərtib edilməsi; • ö
lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının sənədlərinin layi- hələrinin metroloji ekspertizası-metodun və ölçmə vasitələrinin, əmə- liyyatların, ölçmənin aparılması qaydalarının və onların nəticələrinin, ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının verilən metroloji tələblərə uyğunluğunu təyin etmək məqsədi ilə müəyyənləşdirilməsinin analizi və qiymətləndirilməsi; 264
ö lçmənin yerinə yetirilmə metodikasının attestasiyası. Attestasiya ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının, ona verilən metroloji tələblərə uyğunluğunu təsdiq və sübut edir. • Attestasiyadan keçmiş ölçmənin yerinə yetirilmə metodikası nəzarətə və yoxlamaya uğradılır; ö
lçmənin yetinə yetirilməsi metodikasının standartlaşdırıl- ması.
Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası sənədlərində aşağıda- kılar göstərilir: ö
lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının (ÖYYM) təyinatı; ö
lçmə şəraiti; ö
lçmə xətasına tələblər, yaxud onun yazılmış xarakteristika- ları;
ö lçmə metodları: ö lçmə vasitələrinə, köməkçi quruluşlara, materiallara verilən tələblər; ö
lçmənin yerinə yetiriləməsinə hazırlıq əməliyyatları; ö
lçmənin yerinə yetirilməsində əməliyyatlar; ö
lçmənin nəticələrinin emalı və hesablanması əməliyyatları; yerinə yetirilən ölçmələrin nəticələrinin xətalarının normativ- ləri, qaydaları və nəzarətin dövrülüyü; ö
lçmənin nəticələrinin sənədləşdirilməsinə tələblər; operatorun ixtisasina verilən tələblər; yerinə yetirilən işlərin təhlükəsizliyinin təmin olunmasına verilən tələblər; ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasına verilən tələblər. Ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası anlayışından aydın olur ki, o, ö lçmə texnoloji prosesi kimi təqdim olunur. Buna görə də ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası ilə, ölçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının sənədlərini qarışdırmaq olmaz.
Metroloji ekspertiza, ilk nö vbədə ölçmənin vahidliyi və dəqiqliyi ilə əlaqədar olan tələblərdən düzgün istifadə olunmasının ekspert-
metroloqlar tərəfindən analizi və qiymətləndirilməsidir. 265
Onun keçirilməsində əsas məqsəd məhsulların və xidmətlərin həyat siklinin bütün mərhələlərində nəzarət-ölçmə avadanlıqlarından effektiv istifadəni təmin etməkdir. Metroloji ekspertizanın həyata keçirilməsi zamanı aşağıdakı məsələlər həll olunur: məhsulun və proseslərin ölçülən və nəzarət edilən para- metrlərinin optimal sayı, onların ölçmə diapozonu və dəqiqliyə verilən tələblər müəyyənləşdirilir; ö lçmənin dəqiqlik göstəricilərinin, nəzarətin və sınağın doğruluğuna və effektivliyinə uyğunluq tələbləri, həmçinin texnoloji proseslərin rejimlərinin optimallığının tələblərinin təmin edilməsi müəyyənləşdirilir; nəzarətə yararlı məhsulun qiymətləndirilməsi həyata keçirilir; nəzarət (ölçmə) avadanlığına və ölçmənin yerinə yetirilməsi metodikasına verilən tələblərin tamlığı və düzgünlüyü müəyyən- ləşdirilir; ö lçmənin lazımi kefiyyətini təmin edə bilən metod və ölçmə vasitələrinin seçilməsi həyata keçirilir; ö
lçmənin (sınağın, yaxud nəzarətin) yerinə yetirilməsi metodikaları işlənir və attestasiyadan keçirilir; vahidləşdirilmiş və standartlaşdırılmış ölçmə vasitələrində və attestasiyadan keçmiş ölçmənin yerinə yetirilməsi metodikalarında daha çox istifadə edilməsi imkanları müəyyənləşdirilir; istifadə edilən ölçmə vasitələrinin verilmiş dəqiqlikdə nəzarət əməliyyatlarının tələb edilən məhsuldarlığının və maya dəyərlərinin təmin edilməsinin qiymətləndirilməsi yerinə yetirilir; fiziki vahidlərin və onların ГОСТ 8.417-81-ə uyğun vahidlə- rinin adlarının və işarələrinin düzgünlüyü müəyyənləşdirilir. Metroloji ekspertizaya uğradılan məhsulların nomenklaturasını təşkilat müəyyənləşdirir. Metroloji ekspertizanın nəticələri ekspert qərarında izah edilir. 6.7. Ö lçmənin vəziyyətinin analizi Müəssisədə ölçmənin, sınağın və nəzarətin vəziyyətinin analizi, metroloji təminatın müəyyən tələblərə cavab verməsi vəziyyətini
266
təyin etmək və onun əsasında yeni təkliflərin hazırlanması məqsədini güdür. Analiz nəticəsində aşağıdakılar müəyyənləşdirilir: ö lçmənin vəziyyətinin, nəzarətin və sınağın müəssisənin əsas texniki-iqtisadi gö stəricələrinə təsiri; müəssisənin bölmələrində nəzarət ölçmə avadanlığına verilən tələbləri reqlamentləşdirən dövlət ölçmə sisteminin sənədlərinin və digər normativ sənədlərin olması; müəssisələrdə ölçmənin vahidliyinə və tələb edilən dəqiqliyə, sınağa və nəzarətə verilən tələblərin təmin edilməsini reqlament- ləşdirən dövlət və digər standartlardan istifadə edilməsi vəziyyəti; müəssisənin müasir nəzarət ölçmə avadanlıqları ilə təmin edilməsi və onlara olan ehtiyac; nəzarət ölçmə avadanlıqlarının, yoxlama və kalibrləmə vasitələrindən istifadənin effektivliyi; müəssisənin metroloji xidmətinin təşkilati strukturu və fəaliyyətinin vəziyyəti; i
stifadə edilən ölçmə metodikalarının, sınaqların və nəzarətin attestasiyasının, unfikasiyasının və standartlaşdırılmasının vəziyyəti; istifadə edilən nəzarət ölçmə avadanlıqlarının texniki və metroloji vəziyyəti, təmirinin, yoxlanmasının və kalibrlənməsinin təmin edilməsi; müəssisənin sənədlərinin metroloji ekspertizasının aparıl- masının vəziyyəti və efektivliyi; müəssisənin, məhsulun keyfiyyətini təmin etmək üçün vacib olan maddələrin və materialların xassələri haqqında dövlət standartlarına, standart sorğu məlumatına tələbatı; müəssisənin mütəxəssis-metroloqlara tələbatı. Ö lçmənın vəziyyətini qiymətləndirmək üçün materiallar hazırlanır. Bu materiallarda aşağıdakılar əks olunur: yerinə yetirilən işlərdə normativ sənədlərin sayı, istifadə edilən obyektlər və bu obyektlərin ölçülən parametrləri; ö
lçmənin yerinə yetirilməsi və sınaq metodlarının sənədlərinin sayı (o cümlədən dövlət və sahə standartları); ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodlarının vəziyyəti haqqında məlumatlar; 267
istifadə edilən ölçmə vasitələri və sınaq avadanlıqları haqqında məlumatlar; laboratoriyaların bütün kateqoriyadan olan standart nümunələrlə təchiz edilməsi; fəaliyyətdə olan ixtisasartırma formaları daxil olmaqla kadrların tərkibi və ixtisası haqqında məlumatlar; istehsal sahələrinin vəziyyəti haqqında arayış. Ö lçmənin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində aşağıda gö stərilənlər yoxlanılır: metroloji bö lmə haqqında əsasnamə; ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikası sənədlərinin ləğv edilməsi və yenidən baxılması; ö
lçmənin yerinə yetirilməsini təmin edən vacib ölçmə vasitələrinin, o cümlədən bütün kateqoriyalardan olan standart nümunələrin olması; lazımi keyfiyyətə malik materialların, reaktivlərin, sınaq və kö məkçi avadanlığın olması; lazımi qaydada təsdiq edilmiş vəzifə təlimatları; istehsalatın bütün mərhələlərinin, sənədlərdə təyin edilmiş dəqiqlik təlabatlarına cavab verən nəzarət ölçmə avadanlıqları ilə təmin edilməsi; ətraf muhitin qorunması məqsədi ilə atmosferə, axarlara, torpağa buraxılan zərərli maddələrin tərkibinə nəzarəti təmin etmək; normativ sənədlərin aktuallaşdırılmış fondunun vəziyyəti. Fəaliyyətdə olan sənədlərin analizini apararkən aşağıdakılara baxmaq vacibdir: ö lçülən parametrlərin optimal sayı; ö lçmənin dəqiqliyinin təyin edilmiş normalarının olması; ö lçmənin tələb edilən dəqiqliklə yerinə yetirilməsinin mümkünlüyünün qiymətləndirilməsi; ö
lçmənin dəqiqlik göstəriciliklərinin istehsalatın effektiv- liyinə və nəzarətin düzgünlüyünə, həmçinin ölçmənin dəqiqliyinin standartlaşdırılmış üsullarla ifadə olunması uyğunluğunun təyin edilməsi; ö lçmənin nəticələrinin, nəzarətin və sınağın normalaşdırılmış metodla qiymətləndirilməsinin doğruluğu; 268
ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodunun olması, vahidləş- dirmə səviyyəsi və standartlaşdırılması; ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının seçilməsinin düzgünlüyünün, nəzarətin və sınağın qiymətləndirilməsi, onların metodikanı reqlamentləşdirən sənədlərin tələblərinə uyğunluğu; ö lçmə vasitələrinin, maddələrin və materialların, reagentlərin tərkibinin düzgün seçilməsinin qiymətləndirilməsi;
məhsulun istehlak və digər xassələrini müəyyənləşdirən ö lçmə, nəzarət və sınaq tələblərinin müəyyənləşdirilməsi; sənədlərdə reqlamentləşdirilən tələblərin, metodikaların və ö lçmə vasitələrinin məhsuldarlığına uyğunluğu; fiziki konstantlardan, maddələrin və materialların xəssələri haqqinda məlumatlardan istifadə edilməsinin doğruluğunun və düzgünlüyünün təyin edilməsi. Ö lçmənin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində əsas həlqələrdən biri, mü əssisənin metroloji xidmətinin fəaliyyətinin analizidir. Onun keçirilməsində aşağıdakılar müəyyənləşdirilir: metroloji xidmət haqqında təsdiq edilmiş əsasnamənin olma- sı; m
etroloji xidmətin ixtisaslı kadrlarla komplektləşdirilməsi və onların ixtisaslarının artırılması planının olması; ö lçmə vasitələrin hazırlanmasına və təmirinə lisenziyaların olması; ö
lçmə vasitələrinin yoxlanılması və kalibrlənməsi üçün qanun
vericilikdə nəzərə tutulmuş qaydaların gözlənilməsi; konkret nö v məhsulun keyfiyyətinin təmin edilməsundə met- roloji xidmət mütəxəssislərinin iştirak etmə dərəcəsi; istehsalatın metroloji təminatının təkmilləşdirilməsi işlərində metroloji xidmətin iştirak etmə dərəcəsi; ö
lçmə vasitələrinə metroloji nəzarətin əsas formalarının vəziyyəti; nəzarət ölçmə avadanlıqlarının istismarı zamanı imtinaların olması, onların saxlanması vəziyyəti və şəraiti, istifadə effektliyi əsasında məlumatların olması; 269
metroloji xidmətin, müəssisəsinin digər texniki xidmətləri ilə metroloji təminat məsələləri üzrə qarşılıqlı əlaqəsinin effektivliyi; müəssisəsinin metroloji xidmətinin dövlət metroloji xidməti orqanları ilə qarşılıqlı fəaliyyətinin forması. Müəssisədə tətbiq edilən ölçmə vasitələrinin vəziyyətinin, nəzarətin, sınağın analızındə aşağıdakılar yerinə yetirilir: yoxlamanı və təmiri həyata keçirən təşkilatı göstərməklə yoxlama, kalibirləmə və təmirlə təmin olunmuş (və təmin olunma- mış) ölçmə vasitələri haqqında məlumatlar təqdim edilir; müəssisənin etalonlara, maddələrin və materialların tərkibi və xassələrinin standart nümunələrinə olan təlabatı müəyyənləşdirilir: yüksək dəqiqliyə və məhsuldarlığa malik yeni yoxlama və kalib rləmə vasitələrinə, standart nümunələrin yeni tiplərinə tələbat müəyyənləşdirilir; təmirlə təmin olunmamış ölçmə vasitələrinin nomenklaturası müəyyənləşdirilir; müəssisələrdə istifadə olunan sınaq avadanlıqlarının vəziyyəti barədə məlumatlar təqdim edilir; müəssisənin, ölçmə vasitələrinin hazırlanma keyfiyyətinə və texniki xarakteristikalar ına, nəzarətə, sınağa tələbləri müəy- yənləşdirilir və onların aradan qaldırılması üçün təkliflərə baxılır; ö
lçmə vasitələrinin normativ sənədlərinin ayrı-ayrı maddələrinə, onların yoxlanması və kalibirlənməsi metodikaları-na yenidən baxmaq üçün təkliflər tərtib olunur; müəssisədə tətbiq olunan bütün ölçmələrin, yoxlamaların və nəzarətin yerinə yetirilməsi metodikaları yoxlanılır; müəssisədə ölçmələrin, nəzarətin və sınağın vəziyyətlərinin analizi konüllü (hər 1-2 ildən bir) və yaxud məcburi qaydada (istehsalın attestasiyasında, keyfiyyətin menecment sisteminin serti fikatlaşdırılmasında, sınaq və metroloji laboratoriyaların akkreditasiy asında) aparılır. İşlərin nəticələri aktla sənədləşdirilir. Aşağıda göstərilən kobud nöqsanlardan biri müəyyən edilərsə sonuncu qərar qəbul edilir: istıfadə edilən metodikanın nəzarət edilən obyektə uyğun olmaması; 270
ö lçmənin yerinə yetirilməsi metodikasının attestasiyasının qaydalarının pozulması; ö
metodikasının, sınaq metodlarının, yaxud standart nümunələrin istifa
dəsinin qeyri-qanuni olması; sınaq və ölçmələrin nəticələrinin metodikanın tələblərini pozmaqla sistematik alınması; lazım olan ölçmə vasitələrinə, sınaq və köməkçi avadanlığın, standart nümunələrin, reaktivlərin və materialların olmaması, yaxud onların verilən tələblərə cavab verməməsi; ixtisaslı kadrlarla kifayət qədər təmin olunmaması; laboratoriyaların sahələrinin təyin edilmiş tələblərə uyğun olmaması. Ö lçmənin, nəzəratin və sınağın nəticələrinin analizi əsasında müəssisədə istehsalın metroloji təminatının yaxşılaşdırılması ilə əla- qədar təkliflər hazırlanır.
başlayaraq, onun istismarına qədər olan bütün mərhələlərdə müxtəlif forma və vəziyyətlərə düşməsinə əsaslanır. Məhsul əvvəlcə emal obyektinə, sonra nəzarət və ölçmə obyektinə, sonra isə istismar obyektinə çevrilir. Buna gorə də inversiya prinsipi texnoloji, ölçmə və istismar prosesləri arasında əlaqə yaradır. Birinci mərhələdə detal texnoloji sistemin qapalı zəncirinin hissəsi olur. İkinci mərhələdə ölçmə vasitəsi ilə birlikdə qapalı sistemə daxil olur. Üçüncü mərhələdə hazır detal maşının kinematik sisteminin tərkibinə daxil olur. İnversiya prinsipini konstruktor maşını layihələndirərkən, texnoloq hazırlayarkən, metroloq, nəzarət və ölçmə vaxtı nəzərə almalıdır. Teylor prinsipi . Bu prinsipə görə detalın həndəsi parametrlə- rinin qarşılıqlı yerləşməsində və formasında xətalar vardırsa, onda onun ö
lçülərinin uyğunluğu o halda mümkündür ki, keçən və keç- məyən hədlərin qiymətləri müəyyən edilmiş olsun. Ölçmə vasitələri 271
ilə nəzarət obyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsi nöqtə, xətt və səth üzrə ola bilər. Abbe prinsipi . Bu prinsipə görə ölçmənin ən kiçik xətası o vaxt alınır ki, nəzarət edilən ölçü ilə müqayisə elementi eyni xətt üzərinə düşsün. Abbe prinsipindən sxemlərin seçilməsində, ölçmə vasitələrinin layihələndirilməsində geniş istifadə edilir. Bu prinsipə gö rə ölçmə xətasının minimum qiymətə malik olması şərti gö zlənilməlidir. Lingli ö türmələrin parametrlərinin seçilməsi prinsipində ö türmə nisbətinin sabitliyini və dəqiqliyini gözləmək lazımdır. Lingli ö türmənin əsas xüsusiyyəti kürə ilə müstəvinin birləşdiyi nöqtədə sürüşmə əlaqəsinin olmasıdır. Burada linglərin tipləri, sayı, oynağın nö vü müəyyən edilməlidir. Əgər kürə dönmə həlqəsində yerləşibsə ö türmə sinuslu, dönmə həlqəsinin irəliləyən qarışıq həlqədə yerl əşmiş kürəsinin toxunduğu müstəvi varsa, tangensli adlandırılır. Tangensli lingin xətası sinuslu lingin xətasindan iki dəfə çoxdur. Sistematik xətanın təsirini azaltmaq üçün lingin hər iki qolunu eyni tipli hazırlamaq lazımdır.
fadə olunur. Nəzarət funksiyaları ilə texnoloji proseslərin funksiyala- rının birləşdirilməsi yüksək məhsuldarlıqlı avtomatlardan istifadə etməyə imkan verir. Bu prinsip nəinki əsas, eyni zamanda əlavə keyfiyyət parametrlərinə də nəzarət etməyə imkan verir. Proseslərlə avtomatik nəzarət etmə mümkünlüyü bu prosesləri fasiləsiz idarə etmə sistemlərini yaratmağa, onların istiqamətlərini nəzərdə tutulmuş q anunauyğunluqla yaxşılaşdırmağa, idarə etməni yalnız parametrlərə gö rə deyil, onların qiymətlərinə, xarakterlərinə və dəyişmənin ardıcıllığına görə yerinə yetirməyə imkan verir. Nəzarət sisteminə idarə etmə funksiyalarının verilməsi, onları məhsulların çeşidlərə ayrılma-sından azad etmir. Nəzarət vasitələrinin istehsal proseslərinin idarə edilməsində istifadə etmək qəza hallarının aradan qaldırılmasında, onları yaradan səbəblərin qarşısının alınmasında, ətraf mühütin qorunmasında geniş tətbiq edilir. Bu prinsipin tətbiqi zamanı enerji sərfi azalır, operator vəzifələri ixtisara düşür, istehsal prosesinin bütövlükdə 272
avtomatlaşdırılmasına şərait yaranır. Bununla əlaqədar olaraq nəzarət vasitələrinə kompyüterlərin və mikroprosessorların qoşulması imkanı yaranır, alınan məlumatların işlənməsi və analizi sürətlənir. Əlavə parametrlərə nəzarət texnoloji proseslərə tez və sürətli düzəlişlər etməyə imkan verir. Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|