Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006

Eyni kvalitetin müsai

dələri metodu. Eyni kvalitetin müsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib ölçüləri eyni kvalitetin müsaidələri ilə dü-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin müsaidələri nominal ölçüdən asılı ol-

299 

 

duqda 

tətbiq edilir. Bu halda zəncirin bütün həlqələrinin nominal öl-

çü

ləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur. Lazım 

olan kvalitet 

aşağıdakı qaydada müəyyən olunur.  

Tərkib müsaidəsinin ölçüsü TA

j 

=a

j

i. Burada 

i

 - müsai

də   vahi-

didir. 1-

dən 500 mm-ə qədər ölçülər üçün 

D

,

D

,

i

001

0

45

0

3

+

=

.  D  -

veril

miş  diametrlər  intervalı  üçün  orta  həndəsi  ölçüdür.  Onda 

)

D

,

D

,

(

a

TA

j

j

001

0

45

0

3

+

=

. a

j

,      veril

miş 

j

 ölçünün müsai

dəsi da-

xilin

də olan müsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82). 

(8.4) düsturuna uy

ğun olaraq yaza bilərik 

 

1

1

2

2

1

1

−

−

∆

+

+

+

=

m

m

i

a

...

i

a

i

a

TA

. 

 

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a

1

=a

2

=...=a

m-1

=a

or

. 

Onda 

 

∑

−

=

∆

+

=

1

1

3

001

0

45

0

m

j

or

)

D

,

D

,

(

a

TA

 

 

Burada  

 

(

)

∑

−

=

∆

+

=

1

1

3

001

0

45

0

m

j

or

D

,

D

,

TA

a

               (8.14) 

 

TA

∆

 mkm-

lə, D-mm-lə ölçülür.  

500  mm-

ə qədər ölçülər üçün müsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri götürülə bilər: 

a

or 

- 

nın qiymətinə görə yaxın kvalitet seçilir. (8.14) düsturuna 

görə hesablanmış a

or

, a - 

nın heç bir qiymətinə bərabər  deyil. ГОСТ 

25346-

ya görə nominal tərkib ölçülərinin müsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar gös

təricilərini  nəzərə  almaqla, onlara lazımi  düzəlişlər 

edi

lir. Əhatə edən ölçülər üçün müsaidələr əsas deşik, əhatə olunan 

ölçü

lər üçün isə əsas val kimi       təyin edilir. Burada aşağıdakı şərt 

göz

lənilməlidir. 

300 

 

Ö

lçü

lər

 

in

ter

va

lı,

 

mm

 

3-

ə 

qədər 

 

 

3-6 

 

6-10 

 

10-18 

 

18-30 

 

30-50 

 

50-80 

 

Mü

sa

idə

 

va

hi

di

ni

n

 

qi

ymə

ti

, 

m

km

 

0,55 

 

0,73 

 

0,90 

 

1,08 

 

1,31 

 

1,56 

 

1,86 

 

 

Ö

lçü

lər

 

in

ter

va

lı,

 

mm

 

80-120 

 

120-

180 

 

180-250 

 

250-315 

 

315-400 

 

400-450 

 

Mü

sa

idə

 

va

hi

di

ni

n

 

qi

ymə

ti

, 

m

km

 

2,51 

 

2,52 

 

2,90 

 

3,23 

 

3,54 

 

3,89 

 

 

∑

−

=

∆

≥

1

1

m

j

j

TA

TA

 

 

Veril

miş Es(A

∆

) 

və Ei(A

∆

) sapmala

rına görə TA

1

, TA

2

, ... , TA

m-

1

 müsai

dələrini taparaq, tərkib ölçülərinin yuxarı və aşağı sapmaları-

nın qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər. Təyin olunmuş sapmalar 

(8.10) 

və (8.11) tənliklərinin şərtlərini      ödəməlidirlər. Tərkib ölçü-

lərinin  hədd  sapmalarının  qəbul    edilməsi  mümkünlüyünü  (8.12) 

düstüru 

ilə də yoxlamaq olar.  

Ölçü 

zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin müsaidələri 

metodu, 

bərabər müsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur.  

Ölçü 

zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu. 

Ölçü 

zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq üçün 

(8.2), (8.4) 

və digər düsturları çıxararkən hesab edilir ki, emal və yı-

ğım proseslərində ən böyük artıran və ən kiçik azaldan ölçülərin və 

301 

 

yaxud onla

rın əksinin alınması mümkündür. Ölçülərin yuxarıda gös-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum 

dəqiqliyini təmin edir. Ümumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı çox aşağıdır. Adətən ölçülərin sapmaları əsasən müsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla  bir-

ləşməsinə  daha  çox  rast  gəlinir.  Əgər  qapayıcı  ölçünün  həddlərinin 

göz

lənilməməsinin  çox  kiçik  ehtimalını  (məsələn  0,27%)  qəbul  et-

sək, tərkib həlqələrinin müsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun 

maya 

dəyərini aşağı sala bilərik. Ölçü zəncirlərinin hesablanmasının 

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır.  

Tutaq ki, 

tərkib və qapayıcı ölçülərin xətaları normal    paylan-

ma qanununa tabe olur, onla

rın səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ) 

müsai

də  sahələrinin  sərhədləri  ilə  üst-üstə  düşür, 

j

j

A

TA

σ

6

=

 

və  ya 

6

j

A

TA

j

=

σ

.  Uy

ğun  olaraq  TA

∆

=6

σ

∆

,  yaxud 

6

∆

=

σ

∆

TA

A

 

qəbul  etmək 

olar 

və 0,27% məmulun qapayıcı həlqələrinin ölçüləri müsaidə sahə-

sin

dən  kənara  çıxa  bilər. 

j

A

σ

 

və 

∆

A

σ -nın  qiymətlərini 

∑

=

Σ

σ

=

σ

n

i

x

i

1

2

tənliyinə  qoysaq  və  sadə  çevirmələr  aparsaq,  qapayıcı 

həlqənin müsaidəsini təyin etmək üçün aşağıdakı ifadəni ala bilərik 

 

∑

−

=

∆

=

1

1

2

m

j

j

)

TA

(

TA

. 

 

(8.15) 

 

TA

∆ 

- 

nı tapdıqdan sonra (8.12) düsturu ilə Es(A

∆

)  -  

nı,  (8.7) 

düsturu 

ilə Es(A

∆

) 

və Ei(A

∆

)  - 

nın qiymətlərini hesablayırıq. İstehsal 

şəraitində detalların ölçülərinin təsadüfi xətaları Qaus qanununa görə 

paylanmaya  bi

lər. Buna görə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı 

həlqənin müsaidəsini müəyyənləşdirmək üçün (8.15) düsturuna nisbi 

paylanma 

əmsalı R

j 

-

nı daxil edirlər. 

 

∑

−

=

∆

∆

=

1

1

2

2

1

m

j

j

j

R

)

TA

(

R

TA

 

             (8.16) 

302 

 

 

R

j

 

və R

∆

 

əmsalları, j qapayıcı həlqələrinin xətalarının    paylan-

ma

sının Qaus qanuna görə paylanmadan fərqli  olduğunu xarakterizə 

edir

lər.  Qapayıcı  ölçülər  üçün  R

∆

 

əmsalını  (m-1)<6  olduqda  daxil 

edir

lər. 

 

j

j

j

j

A

,

T

  

;

T

R

σ

=

6

 

-  nin 

səpələnmə sahəsidir. T

j

=6

σ  qəbul etsək 

ala

rıq: 

normal paylanma qanunu üçün  

 

;

R

j

j

j

1

6

6

=

σ

σ

=

 

 

bərabər ehtimal qanunu üçün  

 

73

1

3

2

6

,

R

j

j

j

=

σ

σ

=

; 

 

üçbucaq qanunu üçün (Simpson qanunu) 

 

.

,

R

j

j

j

22

1

6

2

6

=

=

σ

σ

      

 

Ölçü 

zəncirlərini müsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riy

yəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı 

misallarda  gör

mək  olar.  Tutaq  ki,  ölçü  zənciri  müsaidələri 

TA

1

=TA

2

=TA

3

=TA

4

  olan  dörd 

tərkib  ölçülərindən  ibarətdir.  Onda 

(8.15) 

düsturuna 

gö

rə 

qapa

yıcı 

ölçünün 

müsai

dəsi 

.

TA

)

TA

(

TA

j

2

4

2

=

=

∆

 Buradan 

2

∆

=

TA

TA

j

.  

Maksimum-minimum metodu 

ilə hesablamada (8.4)      düstu-

runa gö

rə  qapayıcı ölçünün müsaidəsi  

 

303 

 

TA

∆

=TA

1

+TA

2

+TA

3

+TA

4

=4TA

j

. 

 

Burada TA

j 

=

4

∆

TA

 

Gös

tərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni müsaidəsində tərkib həlqələrinin müsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini sübut edir.  

Ölçü 

zəncirlərinin  hesablanmasının  bərabər  təsir  üsulunu 

müs

təvi və fəza ölçü zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq    edirlər. 

Bu üsul 

hər bir tərkib ölçüsünün buraxıla bilən  sapması, ilkin ölçü-

nün eyni 

dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır.  

 

8.3.  Ölçü 

zəncirlərinin hesablanmasının 

nizamlama metodu 

 

Nizamlama  metodu  kimi, 

əvəzləyici  adlanan,  əvvəlcədən 

məqsədli şəkildə seçilmiş tərkib ölçülərindən birinin dəyişməsi ilə il-

kin (qapa

yıcı) həlqənin tələb edilən dəqiqliyini təmin edən ölçü zən-

cirinin hesablan

ması başa düşülür (ölçü zəncirinin sxemində əvəzlə-

yici 

həlqə düzbucaqlının içərisində göstərilir). Əvəzləyici rolunu adə-

tən aralıq, nizamlanan söykənək, paz və s. şəkildə olan xüsusi həlqə 

oyna

yır. Burada zəncirin qalan    ölçüləri genişləndirilmiş müsaidə-

lərlə hazırlanır. 

(8.1) ifa

dəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal    öl-

çüsü 

aşağıdakı kimi yazılır. 

  

K

A

A

A

p

n

n

j

аз

.

j

n

j

.

ар

.

j

±

−

=

∑

∑

+

+

=

=

∆

1

1

 

(8.17) 

 

Əgər  ölçü  artırandırsa  (artıran  həlqədirsə)  K-nın  qiymətini 

müs

bət işarəsi ilə, azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi     işarəsi 

ilə götürürlər. Əgər K artıran ölçüdürsə (8.2), (8.3), (8.10) və (8.11) 

düsturla

rına görə yaza bilərik.  

304 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

−

+

=

n

j

p

n

n

j

min

.

jаз

min

max

.

jар

max

A

K

A

A

1

1

;     (8.18) 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

−

+

=

n

j

p

n

n

j

max

.

jаз

max

min

.

jар

min

A

K

A

A

1

1

;       (8.19) 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

+

−

=

n

j

p

n

n

j

i

аз

j

i

.

ар

j

);

K

(

E

)

A

(

E

)

A

(

Es

)

A

(

Es

1

1

 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

+

−

=

n

j

p

n

n

j

аз

j

.

ар

j

i

i

)

K

(

Es

)

A

(

Es

)

A

(

E

)

A

(

F

1

1

. 

 

K  -  azaldan ölçü olduqda al

ırıq  

 

 

∑

∑

=

+

+

=

−

−

=

n

j

p

n

n

j

az

j

ar

j

A

K

A

A

1

1

min

max

max

.

max

Δ

;

       

(8.20) 

   

∑

∑

=

+

+

=

−

−

=

n

j

p

n

n

j

az

j

ar

j

A

K

A

A

1

1

min

min

min

..

min

Δ

;

                 

(8.21) 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

−

−

=

n

j

p

n

n

j

аз

j

i

s

.

ар

j

;

)

A

(

E

)

K

(

E

)

A

(

Es

)

A

(

Es

1

1

 

305 

 

∑

∑

=

+

+

=

∆

−

−

=

n

j

p

n

n

j

аз

j

i

.

ар

j

i

i

)

A

(

Es

)

K

(

E

)

A

(

E

)

A

(

E

1

1

. 

 

(8.19) 

tənliyini (8.18) tənliyindən, (8.21) tənliyini (8.23) tənli-

yin

dən hədbəhəd çıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki 

hal üçün 

alırıq  

 

∑

−

=

∆

−

=

1

1

m

j

k

j

V

TA

TA

                         

(8.22) 

 

TA

∆

-istismar 

tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin öl-

çünün veril

miş müsaidəsi; TA

j 

- 

tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən 

ye

rinə  yetirilməsi  mümkün  olan,  qəbul  edilmiş  genişləndirilmiş 

müsai

dələridir. V

k

-

əvəzlənməsi lazım olan, ilkin    həlqənin müsaidə 

sa

həsindən kənara çıxan, mümkün olan ən     böyük hesabi sapmadır. 

Bu halda 

aşağıdakı şərt gözlənilməlidir.  

 

∑

−

=

∆

−

≥

1

1

m

j

j

k

TA

TA

V

                       (8.23) 

 

Nizamlama metodu mexanizmin  yük

sək dəqiqliyini təmin edir 

və onu istismar zamanı uzun müddət saxlamağa imkan   verir. Çatış-

mayan 

cəhəti maşın elementlərinin və cihazların   sayının artırması, 

konstruksi

yanı, yığımı və istismarı nisbətən mürəkkəbləşdirməsidir. 

Yetir

mə metodunda ilkin ölçünün təyin edilmiş dəqiqliyini tə-

min et

mək üçün detallar yığım zamanı əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş 

tərkib ölçülərinin birinə görə əlavə emala uğradılır. 

306 

 

II BÖ

LM Ə.  STANDARTLAŞDIRMA

 

 

IX FƏSİL. STANDARTLAŞDIRMA SİSTEMİNİN ƏSASLARI 

 

9.1.  Standartlaşdırmanın əsas anlayışları. 

  

 

 

Məhsulun  keyfiyyətinin  yüksəldilməsini  təmin  edən  əsas  va-

sitələrdən biri standartlardır. Standartlaşdırma sahəsində əsas termin 

və  anlayışları  standartlaşdırmanın  elmi  prinsiplərini  öyrənən  İSO 

komitəsi müəyyənləşdirir. 

Standartlaşdırma-funksional  istismar  şəraitini  və  təh-

lükəsizlik  tələblərini  gözləmək  şərti  ilə  ümumi  optimal  qənaət  əldə 

et

mək  üçün  bütün  maraqlı  tərəflərin  xeyrinə  və  onların  iştirakı  ilə 

müəyyən  sahədə  fəaliyyətin  nizamlanması  məqsədi  ilə  qaydaların 

müəyyən  edilməsi  və  tətbiqidir.  Standartlaşdırma, elm,  texnika  və 

təcrübənin vəhdətinə əsaslanaraq sənayenin yalnız bu gününü deyil, 

eyni zamanda onun gələcək perspektivlərini müəyyən edir. Beləliklə, 

standartlaşdırma,  məmulun  optimal  keyfiyyət  göstəricilərini, 

məhsuldarlığın artırılmasını, maddi sərvətlərin qənaətlə istifadə edil-

məsini texniki təhlükəsizlik qaydalarını gözləməklə təmin edir, müt-

ləq  qaydaları,  normaları  və  tələbləri  təyin  edir.  Standartrlaşdırma 

nəticəsində müəyyən edilmiş normaların, qaydaların, tələblərin, üsul-

ların, terminlərin və işarələrin elmdə, texnikada, kənd təsərrüfatında, 

tikintidə,  nəqliyyatda,  səhiyyədə,  beynəlxalq  ticarətdə  və  s.  tətbiq 

edilməsinin  müstəsna  əhəmiyyəti  vardır.  Standartlaşdırma,  elmi-

texniki  və  iqtisadi  tərəqqinin  sürətlənməsinə  ciddi  təsir  edən  va-

sitədir.  O,  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərinin  istehsalatda  geniş  tət-

biqinə şərait yaradır, maşın detallarının, yığım vahidlərinin, qovşaq-

ların  və  s.  qarşılıqlı  əvəzolunmasını  təmin  edir,  məhsulun  keyfiy-

yətini beynəlxalq nümunələr səviyyəsində saxlamağa şərait  yaradır. 

Standartlaşdırma,  maksimum  səmərə  əldə  etmək  üçün  minimum 

şərtlərin elmi cəhətdən əsaslandırılaraq təyin olunmasıdır.