Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
Müəssisə standartlarının işlənməsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11.4. Texniki şərtlərin işlənməsi
- Səthin profili
|
11.3. Müəssisə standartlarının işlənməsi
Müəssisə standartları müəssisə və müəssisə birlikləri, o cümlə- dən assosiasiyalar, konsernlər, səhmdar cəmiyyətləri, sahələrarası, regional və digər birliklər tərəfindən ancaq özündə hazırladığı və tətbiq etdiyi məhsul, proses və xidmətlərə o cümlədən: 1)
məhsulun sərbəst halda göndərilməyən tərkib hissəsinə, texnoloji tərtibatlara və alətlərə; 2) texnoloji proseslərə, ümumi texnoloji normalara və onlara olan tələblərə; 340
3) müəssisə daxilində göstərilən xidmətlərə tətbiq edilir. Müəssisə standartı istehsalın təşkili və idarəsi prosesləri üçün işlənib hazırlanır və təsdiq edilir. Dö vlətlərarası müqaviləyə əsasən və ya milli orqanın razılığı ilə başqa ölkələrin srandartları müəssisə standartları kimi tətbiq oluna bilər. Bu o halda həyata keçirilməlidir ki, onlara verilən tələblər xalq təsərrüfatının tələblərini ödəsin və onların əsasında işlənmiş Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartları və sahə standartları olmasın. Müəssisə standartları Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartlar ının məcburi tələblərinə zidd olmamalıdır. Tədarük olunan məhsul üçün müəssisə standartları təsdiq olun- mur.
Müəssisə standartlarının işlənməsi, razılaşdırılması, təsdiqi, qey
di, nəşri, yeniləşdirilməsi (dəyişiklik və ya yenidən baxılması) və ləğvi qaydalarını, müəssisə bu standartın tələblərini nəzərə almaqla müəyyənləşdirir. Müəssisə standartlarının tərtibi, şərhi, rəsmi- ləşdirilməsi, məzmunu və işarə olunması AZS 1.5 üzrə aparılır. Müəssisə standartlarını müəssisə rəhbəri (rəhbərin müavini) öz əmri ilə və ya standartın birinci səhifəsində şəxsi imzası ilə təsdiq edir. Müəssisə standartları müəssisə rəhbərinin əmri ilə təsdiq olun- duqda, onun tətbiq edilmə tarixi müəyyən edilir və lazım olarsa, s tandartın tətbiqi üçün təşkilati-texniki tədbirlər təsdiq olunur. Adə- tən müəssisə standartları bir qayda olaraq qüvvədə olma müddəti məhdudlaşdırılmadan təsdiq edilir. Standartın qüvvədə olma müddəti müəssisənin qərarı ilə məhdudlaşdırıla bilər.
Texniki şərtlər (TŞ) konkret məhsul, xidmət üçün tələblər qoyan texniki sənəddir, mal göndərənlə və ya xidmət göstərənlə la- yihəçi və ya istehsalçı ilə istehlakçı (sifarişçi) arasında münasibətləri tənzimləyir. Texniki şərtlər aidiyyatı məhsulun (məmulat, material, maddə və xidmətin) texniki sənədlər toplusunun ayrılmaz hissəsi və ya müstəqil sənədidir. 341
Texniki şərtlər aşağıdaı hallarda işlənib hazırlanır: - məhsul (xidmət) üçün dövlət və sahə standartları olmadıqda; - məhsulun (xidmət) standartın tələblərinə, norma və qaydalarına əlavələr edilməsi və ya onların sərtləşdirilməsi labüd olduqda; - bir konkret məmulat, material və s. üçün; - bir neçə konkret məmulat, material, həmçinin xidmətlər üçün (qrup texniki şərtləri). Məmulat aşağıda göstərilən sənədlər əsasında buraxıla bilərsə, ond a texniki şərtlər hazırlanmaya bilər: - konkret məhsul (xidmət) növü standartı əsasında, həmçinin sifarişçinin (əsas istehlakçının) razılığı ilə; - fərdi məhsula texniki tapşırıq (kontrakt, protokol, konstruktor sənədləri və s.) üzrə; - məmulatın tərkib hissələrinin, həmin məmulatın sənədlər toplusuna daxil olan konstruktor sənədləri üzrə; - bir müəssisənin sifarişi ilə müəyyən həcmdə hazırlanan və sonralar emal ediləcək maddələrin, materialların və yarımfabri- katların texniki sənədləri (texnoloji və konstruktor sənədləri) üzrə; - keyfiyyət göstəriciləri bircinsli məhsul qrupu standartında müəyyənləşdirilmiş qeyri-ərzaq xalq tələbatı mallarının (mürəkkəb məişət kimyası məhsulları və nəqliyyat vasitələri istisna edilməklə) etalon - nümunə və nümunə - texniki təsviri üzrə; - ancaq ixrac ediləcək məhsullar üçün (təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması üzrə standartların məcburi tələblərini ödəmək şərti ilə), kontrakt əsasında. Ayrı-ayrı tələblər başqa məhsul standartlarında və ya texniki şərtlərdə müəyyənləşdirilmişsə, bu tələblər məhsulun texniki şərtlərində təkrar edilmir və uyğun bölmələrdə həmin normativ sənədlərə istinad edilir. Texniki şərtlərdə müəssisə standartına istinad verilə bilməz. Döv
lətlərarası standart mövcud oldıqda, başqa ölkələrin uyğun təşkilatı ilə razılıq əsasında, onların beynəlxalq, regional və milli standartları texniki şərtlər kimi istifadə edilə bilər. Texniki şərtin tətbiq edilmə tarixini layihəçi müəssisə sifarişçi müəssisə (istehlakçı) ilə birlikdə təyin edir. Texniki şərtin qüvvədə qalma müddəti sifarişçi ilə razılaşdırma əsasında hüdudlanmaya bilir. 342
Texniki şərtin tətbiq edilmə tarixini layihəçi müəssisə, sifarişçi müəssisə (istehlakçı) ilə birlikdə təyin edir. Texniki şərtin qüvvədə qalma müddəti sifarişçi ilə razılaşdırma əsasında hüdudlanmaya bilir. Texniki şərtin işlənib hazırlanması üzrə qərar qəbul edilməsi üçün əsas aşağıdakılardır: - məhsulun layihələndirilməsi üçün icraçı müəssisə və sifarişçi (istehlakçı) müəssisələrin qəbul etdiyi qaydada işlənmiş və təsdiq edilmiş trexniki tapşırıq; - dö vlət məramnaməsi və ya rəhbər sənəd; - layihəçi müəssisənin və ya məhsul istehsalçısının (müəssisə- nin, təşkilatın) təşəbbüsü. Texniki şərtə dəyişiklikləri, texniki şərtin əslini saxlayan müəs- sisə işləyib hazırlayır. Texniki şərt giriş hissəsinə (tətbiq sahəsi) və aşağıdakı ardıcıl- lıqla yerləşdirilmiş bölmələrə malik olmalıdır: - texniki tələblər; - təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması tələbləri; - qəbul qaydaları; - nəzarət üsulları (sınaq, təhlil, ölçmələr); - daşınma və saxlama; - istismar üzrə göstərişlər; - istehsalçının zəmanəti. İstehsalın xüsusiyyətindən və məhsulun (xidmətin) təyinatından asılı olaraq TŞ-ə başqa bölmələr əlavə etməyə və ya ixtisar etməyə yol verilir. Texniki şərtlərin məcburi əlavəsində texniki şərtlərdə edilən istinad sənədlərinin siyahısı verilir. Lazım gəldikdə texniki şərtlərdə aşağıdakılar göstərilə bilər: - texniki şərt əsasında hazırlanan məhsulun nəzarəti, sınağı, qəbuluna hazırlıq və onların aparılması üçün lazım olan ölçü vasitələri, alət, ləvazimat, material və reaktivlərin siyahısı; - məhsulun texniki göstəricilərini müqayisə etmək üçün lazım olan etalonların (nümunələrin) siyahısı. Məhsulun istehsala qoyuluşu haqqında qərarı qəbul komissiyası verirsə, texniki şərtlər həmin komissiyada razılaşdırılmalıdır (ГОСТ 15.001). 343
Layihəçi müəssisə texniki şərtləri sifarişçi (əsas istehlakçı) ilə razılaşdırdıqdan sonra, onları başqa razılaşdırılmalı sənədlərlə birlikd
ə bir aydan gec olmayaraq komissiya üzvü olan təşkilatlara gö ndərir. Dövlət nəzarəti orqanlarının səlahiyyətlərini əks etdirən texniki şərtlərin layihəsi həmin orqanlarla razılaşdırılmalıdır. Texniki şərtlərin layihəsinə rəy almaq üçün marağı olan təşkilatlara göndərilmə vacibliyini, layihəçi müəssisə, sifarişçi (əsas istehlakçı) ilə razılaşdırıldıqdan sonra təyin edir. Razılaşdırma təşkilatlarının qəbul komissiyası üzvü olan nümayəndələrinin məh- sulun təcrübi nümunəsinin (təcrübi partiyasının) qəbul aktını im- zalaması, texniki şərtlərin layihəsinin razılaşdırıldığına dəlalət edir. Texniki şərtlərin layihəsində məhsulun insanların həyatı və sağ- lamlığı üçün təhlükəsizliyini təmin edəcək tələblər yürüdən başqa standartlara istinadla və ya onlardan çıxarışlar, eləcə də Dövlət Nəzarəti orqanlarının təyin etdiyi norma və qaydalardan çıxarışlar verilərsə, texniki şərtlərin layihəsi həmin orqanlarla razılaşdırılmır. Texniki şərtlərin layihəsi razılaşdırıcı təşkilatın rəhbərinin (müavininin) imza sı və “RAZILAŞDIRILMIŞDIR” qrifi ilə rəsmi- ləşdirilir. Razılaşdırılma zamanı:“Qeydlərlə razılaşdırılıb” ifadəsinin yazılışına icazə verilmir. Texniki şərtlərdə ediləcək dəyişikliklər, onun qüvvədə olma müddətinin məhdudlaşdırılması və ya çıxarılması, texniki şərtlərin ö zlərinin razılaşdırılma qaydaları kimi razılaşdırılır. Məhsul istehsaldan çıxarıldıqda onun texniki şərtləri ləğv edilir. Məhsul bir neçə müəssisədə istehsal edilirsə, onun istehsalı bütün müəssisələrdən çıxarıldıqdan sonra texniki şərtlər ləğv edilə bilər. Əgər texniki şərtlərdən istehsaldan çıxarılmış, lakin istismarda olan məhsul üçün ehtiyat hissələri hazırlamaq və ya təmir məqsədləri üçün istifadə edilirsə, o ləğv edilmir, onun titul vərəqində “Təmir məqsədləri üçün” yazısı verilir və qüvvədə olma müddəti göstərilmir. Texniki şərtlərin və ona ediləcək dəyişikliklərin razılaşdırılma müddəti, texniki şərtləri hazırlamış təşkilatdan (müəssisədən) alınan vaxtdan, 15- gündən çox olmamalıdır. Texniki şərtləri onu işləyib hazırlayan müəssisə təsdiq edir. Texniki şərtlərə dəyişiklikləri texniki şərtlərin əslini saxlayan müəssisə təsdiq edir. Texniki şərtlərin (ona dəyişikliklərin) təsdiqi 344
müəssisə rəhbərinin (onun müavininin) titul vərəqində “təsdiq edirəm” qrifi altındakı imzası ilə rəsmiləşdirilir. Texniki şərtləri bir qayda olaraq qüvvədə qalma müddətini məhdudlaşdırmadan təsdiq edirlər. Lazım olduqda qüvvədə qalma müddəti sifarişçi (istehlakçı) müəssisənin razılığı ilə məhdudlaşdırıla bilər. Məhsul üçün texniki şərtləri işləyən müəssisə, ona işarə verir. Texniki şərtlərin işarəsinin strukturu aşağıdakılardan ibarətdir: - sənədin indeksi (TS); - dö vlətin qısaldılmış adı (AZ); - texniki şərtlərin əslini saxlayan müəssisənin (təşkilatın) kodu- səkkiz rəqəmli qeydiyyat sıra nömrəsi (əlamətləri); - təsdiqlənmə ilinin axırıncı iki rəqəmi. Bu standartın tələblərinə uyğun razılaşdırılmış və təsdiqlənmiş seriyalı və kütləvi istehsal məhsullarının texniki şərtləri dövlət qey- diyyatına alınmalıdır. Təsdiq olunma günündən 1 aydan çox olmayaraq texniki şərtlər və ona dəyişikliklər dövlət qeydiyyatına təqdim edilir. Müşayiət məktubu ilə birlikdə dövlət qeydiyyatına aşağıdakılar gö ndərilir: - texniki şərtlər (ona dəyişikliklər)- üç nüsxədə; - texniki şərtlərin titul vərəqində razılaşdırma imzaları olmadıq- da, texniki şərtlərin (ona dəyişikliklərin) razılaşdırıldığını təsdiq edən sənədlərin (məktub, teleqram, təcrübi nümunənin qəbul aktı və s.) surətləri; - məhsulun əlavəyə uyğun kataloq vərəqi. Texniki şərtləri işləyib hazırlayan müəssisə kataloq vərəqinin düzgün tərtibi üçün məsuliyyət daşıyır. Texniki şərtlər dövlət qeydiyyatına kitabça şəkildə verilməlidir. ARSMPDK ö zünün təyin etdiyi qaydada, alındığı andan 15 günə qədər müddətdə texniki şərtlərin (ona dəyişikliklərin) qeydiyyatını yerinə yetirir. ARSMPDK texniki şərtlərin (ona dəyişikliklərin) titul vərəqinə, dö vlət qeydiyyatına alınma tarixini və sayını əks etdirən möhür vu- rur. Texniki şərtlərin (ona dəyişikliklərin) qeydiyyatdan keçmiş bir nüsxəsi texniki şərtləri işləyib hazırlayan və ya texniki şərtlərin əslini
345
saxlayan müəssisəyə (təşkilata) göndərilir ki, onlar dövlət qeydiyyatı haqqındakı məlumatları əslin titul vərəqinə köçürsünlər. Aşağıdakı məhsulların texniki şərtləri dövlət qeydiyyatından keçirilmir: - təcrübi nümunələr (təcrübi partiyalar); - suvenirlər və xalq bədii sənət məmulatları (qiymətli metallar- dan və daşlardan hazırlanmış məmulatlardan başqa); - xammal, material və yarımfabrikatların texnoloji sənaye tul- lan tıları;
- ayrılıqda satışa göndərilməyən və ya müəssisənin birbaşa si- farişi ilə hazırlanan məmulatın, yarımfabrikatın, maddə və materialın tərkib hissələri; - fərdi istehsal məhsulu. Texniki şərtlərin titul vərəqi ГОСТ 2.105 üzrə rəsmiləşdirilir. Titul vərəqində dövlət qeydiyyatı orqanının möhürü üçün 90x45 mm ö lçüdə boş yer nəzərdə tutulmalıdır. Konstruktor sənədləri toplusuna daxil olan texniki şərtlər ГОСТ 2.105 və ГОСТ 2.104 üzrə rəsmiləşdirilir. Texniki şərtlər ГОСТ 2.301 üzrə A4 formalı (ölçülü) vərəqlərdə, ГОСТ 2.104 (2 və 2a şəkilli) üzrə əsas yazılarla yerinə yetirilməlidir. Texniki şərtlərdə ayrı-ayrı ifadələr və şərti işarələr, həmçinin sxem və şəkillər qara mürəkkəb, pasta və ya tuşla yazılmalı və çəkilməlidir. Sxem, cizgi və cədvəllər ГОСТ 2.301 üzrə A2 və A3 formatlı vərəqələrdə, ГОСТ 2.104 formatı üzrə əsas yazı ilə yerinə yetirilməlidir. Texniki şərtləri çap üsulu ilə hazırlanmış sxem və cəd- vəllərlə dəstləşdirmək olar. Konstruktor sənədləri hazırlanmayan məhsulun texniki şərtləri və ona dəyişikliklər AZS 1.5 üzrə rəsmiləşdirilir. Xidmətlər üçün texniki şərtlər məhsulun texniki şərtləri kimi, ilkin xidmət xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq rəsmiləşdirilir. Texniki şərtlərin axırıncı vərəqi ГОСТ 2.503 üzrə rəsmiləşdiril- məsi və sənədin vərəqlərinin ümumi sayına daxil olan “Dəyişiklik- lərin qeydiyyatı vərəqi” ilə dəstləşdirilməlidir.
346
Texniki şərtlərlə (ona dəyişikliklərlə) təmin olunma, müqavilə əsasında AZS 1.0-ə uyğun olaraq, texniki şərtlərinin əslini saxlayan müəssisə (təşkilat) tərəfindən həyata keçirilir. 347
FƏSİL. DETALLARIN HƏNDƏSİ PARAMETRLƏRİNİN SAPMALARININ STANDARTLAŞDIRILMASI 12.1. Detallar ın həndəsi parametrlərinin sapm alarının sinifləri
Detallar, həndəsi parametrlərinin dəqiqlik analizində–formaları c izgilərdə verilmiş nominal səthlər (ideal, forma və ölçülərinin heç bir sapm ası olmayan səthlər) və detalı təcrid edərək ətraf mühitdən ayıran real (həqiqi) səthlər ilə xarakterizə olunurlar. Detalların real səthləri emal prosesi və yaxud istismar zamanı formalarının dəyişməsi nəticəsində alınır. Uyğun olaraq nominal və real profil, səthin normal və real yerləşməsi anlayışlarından da istifadə edilir. Səthin nominal yerləşməsi xətti və bucaq ölçüləri ilə baza arasında, əgər baza verilməyibsə baxılan səthlərə görə müəyyənləşdirilir. Səthlərin real yerləşməsi xətti və bucaq ölçülərinin həqiqi qiym
ətlərinə görə müəyyən olunur. Baza, detalın elə səthinə, xəttinə, nöqt
əsinə deyilir ki, onlara görə koordinat sisteminin müəyyən müst
əvisi və ya onların oxları müəyyən olunur. Bu müstəvi və oxlara gö rə yerləşmənin müsaidəsi verilir və yaxud sapması tapılır. Səthin profili, səthin müstəvi ilə və yaxud verilən səthlə kəsişməsi xəttinə deyilir. Həqiqi formanın nominal formadan sapması nəticəsində det alın eyni ölçüsü müxtəlif en kəsiklərində müxtəlif ola bilər. Eninə kəsikdə ölçüləri, nominal kəsiyin həndəsi mərkəzindən (0) hesablanan dəyişən radiusla (R) təyin etmək olar. Bu radius cari
adlanır, x koordinatının (B-B - kəsiyi) vəziyyətindən və nöqt ənin ∆ bucağı koordinatından (∆ 1 , R 1 radiusunun bucaq koordinat ıdır) asılıdır. Cari ölçü R-in, R 0 -ö lçüsündən sapması ∆R-i aşağıdakı asılılıqdan tapmaq olar
) ( f R R R ϕ = − = ∆ 0 . (12.1)
348
Burada f( ϕ) funksiyası profilin xətasını xarakterizə edir (ϕ - polyar buc aqdır). Eninə kəsiyin dövrəsi qapayıcılıq şərtini ödədiyindən
)
f ) ( f ϕ = π + ϕ 2 . (12.2)
Həqiqi profilin analitik təsəvvürü üçün xətaların dağılma funksiyasını f (ϕ) Furye sırası şəklində vermək olar,
( ) ∑ ∞ = ϕ + ϕ + = ϕ 1 0 2 R R R R sin b R cos a a ) ( f (12.3)
Burada
2 0 a - dağılmanın sıfır həddi, a R ,b R - Furye sırasının R harmoniklik əmsalları; R
- sıra nömrəsidir. Furye
sırasını aşağıdakı şəkildə də göstərmək olar
∑ ∞ = ϕ + ϕ + = ϕ 1 0 2
R R ) R cos C ( C ) ( f . (12.4)
Burada C R, R harmonikliyinin amplit udası; ϕ R - başlanğıc fazadır. Furye
sırasından məhdud hədlərlə triqonometrik polinom şəklində istifadə etsək
∑ = + + = 1 0 2 ϕ ϕ ϕ (12.5)
yüksək harmonikliyinin sıra nömrəsidir. Furye nəzəriyyəsinə görə dağılmanın sıfır həddi, ümumi halda T=2 π dövrü üçün f (ϕ) funksiyasının orta qiymətidir 349
∫ π ϕ ϕ π = 2 0 2 1 2 d ) ( f C .
Beləliklə 2 0 C , cari ölçünün sapm asının daimi tərkib hissəsidir. Dağılmanın birinci həddi S
ϕ+ϕ 1 ), fırlanma mərkəzi O' -in en
kəsiyinin həndəsi mərkəzi O- a (eksentrisitet) uyğun olmadığını göst
ərir. Burada C 1
və ϕ 1
uyğun olaraq eksentrisitetin amplitudası və fazasıdır. Sıranın hədləri ikincidən başlayaraq R-ə qədər R=P-dir.
∑
+ P R R R ) R cos( C 2 ϕ ϕ
(12.6)
ifadəsi eninə kəsikdə detalın forma sapmasının spektrini yaradır. Burada Furye sırasının ikinci həddi C 2 cos(2 ϕ+ϕ 2 ) ovallığı, üçüncü həddi C
ϕ+ϕ 3 ) üç t əpəli çoxtilliyi və s. ifadə edir. Sıranın R>P
nöm
rələri olan sonrakı hədləri dalğalılığı göstərir. Nəhayət, sıradakı hədlərin sayı kifayət qədər artdıqda, səthin kələ-kötürlüyünü xarakt erizə edən yüksək tezlikli ifadə alırıq. Analoji olaraq silindrik səthin uzununa kəsiyinin sapmasını da göst ərmək olar. Ancaq bu halda dairənin qapayıcılıq şərti ödənmir ) ( ) (
z f z f + ± .
(12.7) Burada z - silindrin oxu boyu hesablanan dəyişən; 0 ≤ z ≤ l;
det alın uzunluğudur. R, ϕ, z-i silindrik koordinat sisteminə daxil edib, şərti olaraq T=2l qəbul etsək və real silindrik detalın uzununa kəsikdə dövrəsini triqonometrik polinom şəkilində göstərsək, yaza bilərik 350
∑ = + ≈ p R R . z l R sin C C ) z ( f 1 0 2 2 π (12.8)
Burada R - dağılma həddinin sıra nömrəsidir. R=1-də birinci hədd
z π sin0,5 C (z)
f 1 1 = - dır. Onda z=0 - da f 1 (z)=0 və z=l-də f 1 (z)=c 1 olacaqdır. Birinci dağılma həddi silindrin doğuranının əyilməsini (konusluq), ikinci dağılma həddi l z C z f π sin ) ( 2 2 = , uzununa kəsikdə dövrənin qabarıqlılığını (çəlləkvarilik) xarakterizə edir. Həmin hədd
π π π cos
sin ) ( 2 2 2 2 = − =
fazasının yerdəyişməsində yəhərvariliyi göstərir. Həndəsi parametrlərin sapmalarını ümumi şəkildə aşağıdakı ki- mi qruplaşdırmaq olar: xüsusi ölçüdən sapmanı ∆D, sıfır tərtibli sapmaya; səthlərin yerləşməsindən sapmanı (e), birinci tərtibli sapmaya; səthlərin formasında sapmanın (∆ f ), ikinji t ərtibli sapmaya; dalğalılığı, üçüncü tərtibli sapmaya, səthin kələ-kötürlüyünü, dördüncü t ərtibli sapmaya aid etmək olar (şəkil12.1).
Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|