Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006

Hazırlanma  dəqiqliyi,  detalların  və  məmulların  həqiqi 

ö

lçülərinin  qiymətlərinin  cizgilərdə  və  texniki  tələblərdə  göstərilmiş 

ö

lçülərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir. Verilən dəqiqliyi 

almaq,  detalların  hazırlanmasında  və  mexanizmlərin  yığılmasında 

onların həndəsi,  elektrik  və digər parametrlərinin qiymətlərinin müəy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir. 

 

360 

 

 

 

 

12.3. Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa 

məmulatların müsaidə və oturtmalar sisteminin 

qurulma

sının vahid prinsipləri 

 

Beynəlxalq  İSO  sistemində  1  mm-dən  az, 1mm-dən  500  mm-ə 

qədər; 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər ölçülər üçün müsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir. 

Müsaidə və oturtmalar sistemi kimi, təcrübə, nəzəri və ekspe-

rimental  tədqiqatlar  nəticəsində  qurulmuş,  standartlar  şəklində  sə-

nədləşdirilmiş müsaidə və oturtma sıralarının məcmusu başa düşülür. 

Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri üçün vacib olan minimum 

sayda  müsaidə  və  oturtmaları  seçməyə,  məmulun layihələn-

dirilməsini  və  istehsalını  yüngülləşdirməyə,  qarşılıqlıı  əvəz  olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir. 

Hal-

hazırda  dünyanın  bir  çox  ölkələri  İSO-nun  müsaidə  və 

oturtmalar sistemini tətbiq edir. 

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri 

yüngülləşdirmək,  milli  müsaidələr  və  oturtmalar  sistemlərini 

vahidləşdirmək  üçün  yaradılmışdır.  İSO-nun  məsləhətlərinin  milli 

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların, yığım vahidlərinin 

və  məmulların  müxtəlif  ölkələrdə  hazırlamağa  şərait  yaradır. 

Ö

lkəmiz müsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keçmişdir. Bundan 

başqa ölkəmizdə başqa  beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də 

istifadə edilir. 

Maşınların tipləşdirilmiş detalları üçün müsaidə və oturtmalar 

sistemi  vahid  prinsip  əsasında  qurulmuşdur.  Burada  deşik  və  val 

sistemində  oturtmalar  nəzərdə  tutulmuşdur.  Oturtmanın  deşik 

sistemində  verilməsi  o  deməkdir  ki,  müxtəlif  ara  boşluqlar  və 

gərilmələr, müxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 

12.8, a). 

361 

 

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki, müxtəlif ara 

boşluqlar və gərilmələr, müxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən 

alınır (şəkil 12.8, b). Əsas deşik H, əsas val h-la işarə edilir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 12.8. Müsaidə və oturtmaların deşik 

(a) və (b) sistemlərində verilməsi sxemi 

 

 

Deşik sistemində bütün deşiklər üçün müsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0), yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə 

sıfır  xəttinin  üzərinə  düşür.  Val  sistemində  bütün  vallar  üçün 

mü

saidənin  yuxarı  sapması  sıfra  bərabərdir  (es=0),  yəni  əsas  valın 

yuxarı  sərhəddi  həmişə  sıfır  xəttinin  üzərinə  düşür.  Əsas  deşiyin 

müsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda, əsas valın müsaidə sahəsini 

sıfır xəttindən aşağıda, yəni materialın daxilinə qoyurlar. 

Deşik  və  val  sisteminin  bu  və  ya  digər  oturtma  üçün  qəbul 

edilməsi  konstruktiv,  texnoloji  və  iqtisadi  mülahizələrə  görə 

müəyyənləşdirilir.  Məlumdur  ki,  dəqiq  deşikləri  bahalı  kəsici 

alətlərlə (zenkerlərlə, genişkənlərlə, dartılarla) emal edirlər. Bunların 

hər  birini  müəyyən  müsaidə  sahəsinə  malik  eyni  ölçülü  deşiyin 

emalında  istifadə  edirlər.  Vallar  ölçülərindən  asılı  olmayaraq  eyni 

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər. Deşik sistemində hədd 

V

alın müsaidə 

sahələri

 

 

0 

0 

 

D

eşiklərin müsaidə 

sahələri 

 

Əsas deşiyin 

müsaidə sahəsi 

 

Əsas valın müsaidə 

sahəsi 

 

a) 

b) 

362 

 

ö

lçülərinə  görə müxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır. 

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək üçün lazım olan kəsici alətlərin 

sayı da az olur. Buna görə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi 

daha çox geniş yayılmışdır. 

Bununla  bərabər  bəzi  hallarda  konstruktiv  mülahizələrə  görə 

val sis

teminin  seçilməsi  vacib  olur  (məsələn  eyni  nominal  ölçüyə 

malik bir neçə deşiyi müxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən). 

Şəkil 12.9. a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli, 2 çəngəli ilə 

hərəkətsiz  oturtma  əmələ  gətirdiyi  birləşmələr  göstərilmişdir. 

Gö

ründüyü  kimi  belə  birləşmələrin  deşik  sistemində  deyil  (şəkil 

12.9, b) 

val sistemində (şəkil 12.9, v) verilməsi daha məqsədə 

 uy

ğundur.  Oturtma sistemlərini seçərkən məmulların standart 

detal

larının  və  tərkib  hissələrinin  müsaidələrini  nəzərə  almaq 

lazımdır.  Məsələn:  valları  diyircəkli  yastıqların  daxili  həlqələrində 

yerləşdirərkən  deşik  sistemində,  gövdədə  diyircəkli  yastığın 

yerləşəcəyi deşiyi isə val sistemində hazırlamaq lazımdır. 

Müsaidə  sistemləri  qurmaq  üçün  müsaidə  vahidi  i  (I)  təyin 

edilir. 

Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal  

dəqiqliyinin  tədqiqinə  əsaslanaraq  İSO  sistemi  üçün  aşağıdakı 

müsaidə vahidləri müəyyənləşdirilmişdir: 

 

Şəkil 12.9. Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli 

və çəngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr 

             

500mm-

ə qədər ölçülər üçün 

 

a) 

b) 

v) 

1 

2 

3 

363 

 

D

D

i

001

,

0

45

,

0

3

+

=

 ;                            (12.9) 

 

      500mm-

dən 10000mm-ə qədər ölçülər üçün 

I=0,004D+2,1.                                    (12.10) 

 

Burada  D

,  hər  bir  intervalın  kənar  ölçülərinin  orta  həndəsi 

qiyməti, mm; i(1) müsaidə vahididir və mkm ilə ölçülür. 

İstənilən kvalitet üşün müsaidə 

 

 

                      

T=ai

                                          

(12.11) 

 

ifadəsi ilə təyin edilir. 

Burada T - 

müsaidə, a - müsaidə vahidinin qiyməti, i - müsaidə 

vahididir. 

İSO-ya görə  kənar  ölçülərin  orta  həndəsi  qiyməti  aşağıdakı 

ifadədən hesablanır: 

 

max

min

D

D

D

⋅

=

. 

 

3 mm-

ə qədər nominal  ölçülər üçün 

3

=

D

  götürülür. a-

nın 

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb 

olunduğunu müəyyən etmək olar 

 

;

001

,

0

45

,

0

3

1

1

D

D

T

+

=

α

 

 

     

3

2

2

001

,

0

45

,

0

D

D

T

+

=

α

. 

 

Əvvəlcədən  hansı  valın  daha  dəqiq  hazırlanmasının  tələb 

olunduğunu  demək  çətindir.  Buna  görə  də  müsaidənin  elə  bir 

364 

 

vahidini  tapmaq  lazımdır  ki,  o  müxtəlif  ölçülərin  müsaidəsinə  eyni 

miqdarda daxil olsun. 

 

12.4. Hamar silindrik 

birləşmələrin müsaidə və 

oturtm

aları sistemi 

 

Hamar 

silindrik 

birləşmələri  hərəkətli  və  hərəkətsiz 

birləşmələrə  ayırırlar. Məsul  hərəkətli  birləşmələrə  verilən  əsas 

t

ələbatlar:  yağlayıcı materialla sürtünməni təmin etmək, valla deşik 

arasında  ən kiçik ara boşluğu  yaradaraq quru sürtünmənin qarşısını 

almaq; m

aşınların uzun müddətli istismarı zamanı  yastığın verilmiş 

daşıyıcılıq  qabiliyyətini  və  ara  boşluğu  müəyyən  hədd  daxilində 

art

dıqda,  sürtünmənin  verilmiş  növünü  saxlamaq;  yüksək  dəqiqlikli 

(pretsizion) 

birləşmələr  üçün  isə  dəqiq  mərkəzləmə  və  valın 

münt

əzəm fırlanmasını təmin etməkdir.  

Hərəkətsiz  birləşmələrə  verilən  əsas  tələbatlar:  dəqiq 

m

ərkəzləməni  təmin  etmək; maşınların  uzun  müddətli  istismar 

zam

anı zəmanətli gərilməni və yaxud detalları işgillərin, dayandırıcı 

vint

lərin və s. köməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma 

moment

lərinin və ox boyu qüvvələrin ötürülməsini təmin etməkdir. 

Ən  böyük  uzunömürlülüyü  təmin  etmək, maşın  və  mexanizmlərin 

bütün 

birləşmələri üçün ümumi tələbatdır.  

Əsas  sapmalar.  Beynəlxalq  İSO  sistemində  müxtəlif  ara 

boşluqlu  və  gərilməli  oturtmaların  500 mm-ə  qədər  olan  ölçüləri 

üçün 

valların  və  deşiklərin  əsas  sapmalarının  27  variantı  nəzərdə 

tutulm

uşdur.  Əsas  sapma,  sıfır  xəttinə  nəzərən  müsaidə  sahəsinin 

vəziyyətini  müəyyənləşdirmək  üçün  istifadə  olunan  iki  sapmadan 

(

yuxarı və aşağı) biridir. Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır 

(

şəkil 12.10.).  

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının böyük hərfləri ilə, 

valların  əsas  sapmalarını  isə  latın  əlifbasının  kiçik  hərfləri  ilə  işarə 

edirlər.  Əsas  deşiyi  H,  əsas  valı  h  ilə  işarə  edirlər.  A-H  (a-h) 

sapm

aları  ara  boşluqlu  oturtmalarda,  J

s

-N  (j

s

-n)  sapm

aları  keçid 

oturtm

alarında,  P-ZC (p-zc)  sapmaları  gərilməli  oturtmalarda 

m

üsaidə sahələrini qurmaq üçün təyin olunmuşdur. 

365 

 

Hər bir hərf, qiyməti nominal ölçüdən asılı olan əsas sapmaların 

sırasını göstərir. Valın hər bir əsas sapmasının mütləq qiymətini və 

işarəsini (a-h valları üçün yuxarı es və ya j-zs valları üçün aşağı ei) 

emprik düsturlarla t

əyin edirlər (cədvəl 12.1.). Valın Cədvəl 12.1.  

Diametri 500 mm-

ə qədər olan valların əsas sapmalarının düsturları 

(DÜIST 25346-82) 

Yuxarı sapma es 

Aşağı sapma ei 

a 

-265+1,30D; D

≤120 üçün  j5-

dən 8-ə qədər 

düstur yoxdur 

-3,5D; D>120 üçün 

k4-

dən k7-yə 

qədər 

0,6

 

R, 3 kvalite

tə 

qədər və 7-dən 

çox 

0 

b 

Təqribən 

(-1140+0,85D); 

D

≤160 üçün 

m 

+(IT7-IT6) 

n 

+5D

0,34

 

Təqribən -1,8D; 

D>160 üçün 

p 

+IT7+(0....5) 

r 

 

p və s üçün ei-nin 

orta həndəsi qiyməti 

c 

-52D

0,2

; D

≤40 üçün 

 

-(95+0,8D); D>40 üçün 

s 

+IT8+(1...4); 

D

≤50 üçün 

cd 

c və d üçün es-in orta 

həndəsi qiyməti 

+IT7+0,4D; D>50 

d 

-16D

0,44

 

t 

+IT7+0,63D 

e 

-11D

0,41

 

u 

+IT7+D 

ef 

e və f üçün es-in orta 

həndəsi qiyməti 

v 

+IT7+1,25D 

x 

+IT7+1,6D 

F 

-5,5D

0,41

 

y 

+IT7+2D 

fg 

f və g üçün es-in orta 

həndəsi qiyməti 

z 

+IT7+2,5D 

za 

+IT8+3,15D 

d 

-2,5D

0,34

 

zb 

+IT9+4D 

h 

0 

zc 

+IT10+5D 

3

D

366 

 

Q e y d : j

s

   

üçün hər iki hədd sapması 

-

ə bərabərdir. 

es 

və ei-mkm-lə, D mm-lə ölçülür. 

 

əsas  sapması  kvalitetdən  asılı  deyil  (düsturda  IT müsaidəsi  olduğu 

halda 

belə).  

Deşiklərin  əsas  sapmaları,  deşik  sistemindəki  oturtmalara 

uyğun  olaraq,  val  sistemində  oturtmaların  təmin  olunması  üçün 

qurulm

uşdur.  Onlar  eyni  hərflə  işarə  edilmiş  valların  əsas 

sapm

alarının  mütləq  qiymətlərinə  bərabər  və  işarəcə  əksdirlər. 

Deşiklərin  əsas  sapmalarının  müəyyən  edilməsinin  ümumi  qaydası: 

d

eşiyin  eyni  hərflə  işarə  edilmiş  əsas  sapması  sıfır  oxuna  nəzərən 

valın əsas sapmasına (kiçik hərflə işarə edilmiş) simmetrik olmalıdır. 

Bu qaydadan ölçüsü 3 mm-

dən çox deşiklərin J, K, M və N sapmaları 

üçün 8-ci kvalitet

ə qədər və P-ZC sapmaları üçün 7-ci kvalitetə qədər 

istisnalar 

edilm

işdir. 

Bunlar 

üçün 

xüsusi 

qayda 

m

üəyyənləşdirilmişdir. 

 

ES=-ei+

∆. 

 

Burada 

∆=IT

n

-IT

n-1 

IT

n 

- 

baxılan  kvalitetin  müsaidəsi;  IT

n-1 

- 

ən  yaxın  dəqiq 

kvalitetin m

üsaidəsidir.  

M

üsaidə  sahəsi. Müsaidə  sahəsi,  əsas  sapmaların  biri  ilə, 

kvalitet

lərin  hər  hansı  birinin  müsaidəsinin  uzlaşması  nəticəsində 

yaranır.  Buna  uyğun  olaraq, müsaidə  sahəsini  əsas  sapmanın 

göst

ərildiyi  hərflə  (bəzən  ikisi  ilə)  və  kvalitetin  nömrəsi  ilə  işarə 

edirlər. Məsələn: val üçün h6, d11, ef9; deşik üçün H6, D11, CD10. 

M

üsaidə  sahəsi  əsas  sapma  ilə  təyin  olunan  üfqi  xətlə  məhdudlaşır 

(

şəkil 12.10.). Verilmiş müsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa, 

onda val üçün 

yuxarı sapma es=ei+IT, deşik üçün ES=EI+IT

 

(ei, es, 

EI, ES 

sapmalarını işarəni nəzərə almaqla götürürlər) olur. Müsaidə 

sahələri  İSO-nun  P286  və  P1829  saylı  məsləhətləri  əsasında 

müəyyənləşdirilmişdir.  

2

IT

+

367 

 

1 mm-

dən  kiçik  olan  ölçülər  üçün  müsaidə  sahələrinin  sırası 

368 

 

DÜIST 25347-82-

yə  görə  müəyyənləşdirilmişdir. 500-dən  -  10000 

mm-

ə qədər olan ölçülər üçün müsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış 

sayı  təyin  edilmişdir  və  onlar  daha  kobud  kvalitetlərə  tərəf 

sürüşdürülmüşdür  (1mm-dən  500 mm-ə  qədər  olan  ölçülərlə 

m

üqayisədə).  Bundan  başqa  gərilməli  oturtmalar  üçün  deşiklərin 

m

üsaidə  sahələrinin  sayı  azaldılmışdır  (onların  val  sistemində 

qurulm

ası  məqsədə  uyğun  deyildir). 3150-dən  10000 mm-ə  qədər 

olan 

ölçülər  üçün  (DÜIST 25348-82)  gərilməli  oturtmalar  yalnız 

deşik sistemində nəzərdə tutulmuşdur.  

369 

 

 

Şəkil 12.10 qədər olan əsas sapmalarda EI=-es 

 J-

dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei 

 

İSO-nun  məsləhətlərinə  görə  1-dən  500 mm-ə  qədər  olan 

ö

lçülər üçün müsaidə sahələrinin əsas sıralarından üstələyici müsaidə 

sahələri  ayrılmışdır.  Onlar  tətbiq  olunan  oturtmaların  90-95%-ni 

t

əşkil  edirlər. 500 mm-dən  böyük  və  1 mm-dən  kiçik  ölçülər  üçün 

üst

ələyici müsaidə sahələri ayrılmamışdır.  

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiçik nominal 

ö

lçülərin  müxtəlif  intervallarında  müsaidə  sahələrinin  tətbiqi 

barəsində məsləhətlər verilmişdir. 

  Oturtm__aların_qurulması'>Oturtm

aların qurulması. Birləşən detallar üçün yalnız əsas 

sapm

aların  qiymətləri  müəyyənləşdirilmişdir.  Ara  boşluqlu 

oturtmalar  üçün  t

ətbiq  edilən  valların  müsaidə  sahələrinin  yuxarı 

sapm

aları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-

ə qədər) mütləq qiymətlərinə görə eyni götürülür. Yəni val və 

deşik  sistemində  eyni  adlı  oturtmalarda  ara  boşluğunun  qiyməti 

eynidir. 

İSO sisteminə görə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar 

üçün m

üsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki, deşik sistemindəki valların 

yuxarı sapmaları mütləq qiymətlərinə görə val sistemindəki deşiklərin 

aşağı  sapmalarına  bərabərdir.  Yəni  val  və  deşik  sistemlərində  ən 

böyük 

gərilmələr  bərabərdir  (hər  iki  sistemdə  eyni  kvalitetdəki 

m

üsaidələr bərabər olduqları üçün) (şəkil 12.11). 

Oturtm

aların vahidləşdirilməsi birləşmələr üçün konstruktiv 

t

ələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini 

asanlaşdırmağa  imkan  verir.  Iqtisadi  nöqteyi-nəzərdən  oturtmaların 

deşik  sistemində  verilməsi  val  sistemində  verilməsindən  daha 

sərfəlidir.  Belə  ki, 1-dən  3150 mm-ə  qədər  ölçülər  üçün  deşiklərin 

m

üsaidələri  valların  müsaidələrindən  bir-iki  kvalitet  çoxdur. 

M

əlumdur  ki, texnoloji  nöqteyi-nəzərdən  dəqiq  deşiklərin  alınması 

dəqiq valların alınmasından daha çətindir. Bəzən kiçik diametrlərdə 

(1 mm-

dən  az) texnoloji  cəhətdən  dəqiq  valların  emalı  dəqiq 

deşiklərin  emalından  çətin  olur.  Buna  görə  1 mm-dən  az  olan 

ölçülərdə  valın  və  deşiyin  müsaidələri  bərabər  götürülür.  Eyni  şərt 

0 

370 

 

ölçüləri  3150-dən  10000  mm-ə  qədər  olan  oturtmalar  üçün  də 

gözlənilir. 

 

 

Şəkil 12.11. Oturtmaların qurulmasını göstərən müsaidə sahələrinin 

İSO sistemində yerləşməsi sxemi 

 

12.5. H

ədd sapmalarının və oturtmaların 

c

izgilərdə göstərilməsi 

 

371 

 

Xətti ölçülərin hədd sapmalarını cizgilərdə müsaidə sahələrinin 

şərti (hərflə) işarələri və  ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə, 

yaxud 

hədd  sapmalarının  ədədi  qiymətlərini  sağ  tərəfdə  dırnaq 

içərisində verməklə müsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə göstərirlər 

(

şəkil  12.12.a-b).  Detalları  yığılmış  şəkildə  cizgilərdə  göstərərkən, 

onların  oturtmalarının  və  ölçülərinin  hədd  sapmalarını  kəsrlə 

göst

ərirlər.  Kəsrin  surətində  deşiyin  hərfi  işarəsini  və  ya  hədd 

sapm

alarının  ədədi  qiymətini,  yaxud  sağ  tərəfdə  ədədi  qiymətini 

dırnaq içərisində verməklə onun hərfi işarəsini, məxrəcində isə valın 

oxşar  müsaidə  sahələrini  göstərirlər  (şəkil  12.12.q,d).  Bəzən 

oturtm

anı  işarə  etmək  üçün  qovuşan  detalların  birinin  hədd  sap-

m

alarını göstərirlər (şəkil 12.12e). 

Aşağıdakı  hallarda  şərti  işarələrdə  hədd  sapmalarının  ədədi 

qiym

ətlərini  mütləq  göstərmək  lazımdır:  nominal  xətti  ölçülər  sıra-

sına daxil edilməmiş ölçülər üçün, məsələn: 40,6N7 (+0,025); ГОСТ  

25347-82-

yə  görə  şərti  işarə  nəzərdə  tutulmamış  hədd 

sapm

alarını təyin edərkən, məsələn plastmas detallar   üçün     (şəkil 

12.12.j). 

Hədd   sapmaları işçi cizgidə qoyulmuş bütün ölçülər üçün,  

o cüm

lədən  qovuşmayan  və  az  məsul  ölçülər  üçün  də  təyin 

etm

ək  lazımdır.   Əgər     ölçülərin    hədd    sapmaları  təyin 

edilm

irsə, 

Şəkil 12.12. Müsaidə sahələrinin və oturtmaların 

c

izgilərdə göstərilməsi sxemi 

 

onda material 

sərfi ilə bağlı əlavə xərclər ortaya çıxa bilər. 

Eyni  nominal  ölçülü 

sahələrə  və  müxtəlif  hədd  sapmalarına 

malik 

səthlər üçün bu sahələr nazik bütöv xətlərlə sərhədlərə ayrılır 

372 

 

və  hər  bir  sahə  üçün  hədd  sapmaları  ilə  nominal  ölçülər  göstərilir. 

Dəqiqlik  siniflərinə  görə  müsaidələr  t

1

, t

2

, t

3

 

və  t

4

-

lə  işarə  edilir  və 

uyğun  olaraq  "dəqiq", "orta", "kobud"  və  "çox  kobud"  sinifləri 

xarakt

erizə edirlər.  

Valların  və  deşiklərin  ölçüləri  üçün  göstərilməyən  hədd 

sapm

alarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar. Deşiklərin və 

valların  elementlərinə  aid  olmayan  ölçülər  üçün  yalnız  simmetrik 

sapmalar t

əyin edilir. Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və 

ya - IT) 

və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar. 

12-ci  kvalitet

ə  "dəqiq", 14-cü  kvalitetə  "orta", 16 kvalitetə 

"kobud", 17-ci  kvalitet

ə  "çox  kobud"  siniflər  uyğun  gəlir. 

Göst

ərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də  verilmişdir.  Kəsmə  ilə  emal  olunmuş  metal  materialdan  olan 

det

alların  göstərilməyən  hədd  sapmalarını  14-cü  kvalitetdə  təyin 

etm

ək 

m

əqsədəuyğundur. 

Buc

aqların, 

radiusların 

dəyirmiləşdirilməsini və haşiyələrin göstərilməyən hədd sapmalarını 

ГОСТ 25670-83-ə görə təyin edirlər.