Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

4.2.1.  Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin 
ənənəvi metodları (üsulları) 
Ən məşhur və geniş tətbiq edilən üsullan təbii ehtiyatların 
renta və xərc (məxaric, sərfetmə) üsullandır ki, keçmiş SSRİ-də, o 
cümlədən Azərbaycanda istifadə olunmurdu. Bu üsullar əsas etibarı 
ilə  torpaqların,  meşələrin  və  s.  qiymətləndirilməsində  tətbiq 
edilirdi. 
Renta  üsulu  (yanaşmalar)  vasitəsilə  ehtiyatın  qıtlığı 
(azlığı) və  əhəmiyyəti nəzərə alımr. Renta təbii  ehtiyatların təklif 
edilməsinin məhdudluğu və qeyri-elastikliyinin, habelə mülkiyyət 
subyektlərinin  təsərrüfat  və  sosial  sahələrə  bölünməsinin 
mövcudluğu  şəraitində  ortaya  çıxır.  Ehtiyatlara  tələbat  qiymətin 
fəal təyinedicisidir, eyni zamanda dəyişən amildir. Təbii ehtiyatın 
qiyməti  «kapitallaşmış»  renta  formulu  (disturu)  ilə  o  şərtlə  təyin 
edilir ki, resurs qeyri-müəyyən müddətə istismar olunsun: 
61 

---

P= ( R/r) 
X 
100; 
Burada 
R-illik rcntadır 
r-ssuda faizidir. 
Renta  mütləq  və  differensial  formalardan  ibarətdir. 
Mütləq  renta  mülkiyyətin  ehtiyat  üzərində  monopoliyası  və  onun 
məhdudluğu  ilə  əlaqədardır.  Əgər  resurs  məhduddursa,  onda 
həmişə  mütləq  forma  mövcud  olacaqdır.  Əgər  bazara  giriş 
azaddırsa 
differensial 
renta 
təbii 
ehtiyatların 
müxtəlif 
keyfiyyətlərində 
yaranır 
(məhsuldarlıqda, 
yerləşmədə, 
intensivləşmədə  və  s.).  Differensial  renta  I  yüksək  keyfiyyətli 
ehtiyatların məhdudiyyəti sayəsində yaranır və ona görə də bununla 
yanaşı  yararsız  sahələr  də  istismar  edilir.  Differensial  renta  əlavə 
xərclər  (investisiya)  qoyulmaqla  renta  11  ilə  bərpa  olunan 
ehtiyatların (meşə və s.) intensiv istifadəsi zamam yaranır. 
Yuxarıdakı  qiymətləndirmə  düsturu  o  vaxt  tətbiq  edilə 
bilər ki, əgər ehtiyat bərpa olandır (torpaq, meşə və.s) və illik renta 
dəyişməzdir. Renta zaman keçdikcə dəyişə bilər. Lakin Rı-in dəqiq 
qiymətini bilməklə, bərpa olunan və bərpa olunmayan ehtiyat üçün 
aşağıdakı disturu tətbiq etmək olar: 
R, 
t = l(l + r) 
Əgər mənimsənilməmiş təbii ehtiyatları,  yəni hələ renta 
gətirməyən  ehtiyatları  qiymətləndirmək  lazımdırsa,  o  zaman 
istismardan əldə ediləcək gözlənilən gəlirdən (Rı) və mənimsəmə 
xərclərindən  (Kı)  danışmaq  mümkündür.  Bu  zaman  ehtiyatın 
qiyməti aşağıdakı disturla təyin edilir: 
a+r)' 
62 

---

Əgər  qiymətləndirmə  müsbətdirsə,  o  zaman  həmin 
ehtiyatı  təsərrüfat  fəaliyyəti  sferasına  cəlb  etmək  məqsədə 
uyğundur.  Təbii  obyektin  mənimsənilməsi  üçün  üsulların  çox 
olduğu  halda,  o  zaman  ən  yaxşı  qiymətə  malik  variantı  seçmək 
lazımdır. 
Renta  qiymətləndirməsi  müqayisəli  məhsuldarlığı,  eyni 
adlı  ehtiyatların  istifadəsinin  səmərəliliyini  əks  etdirir.  Onlar 
aşağıdakı təsərrüfat  vəzifələrinin (məsələlərinin)  həlli  üçün tətbiq 
edilir: 
-  təsərrüfat şəraitinin yaradılması və təbii ehtiyatların dif- 
ferensial renta mülkiyyətçisinin xeyrinə ayniması; 
-  layihənin ən yaxşı variantımn əsaslandırılması; 
-  təbii ehtiyatlara görə bazar qiymətlərinin və ödəmələrin 
(ehtiyatlann) əsaslandırılması. 
Renta gəliri təmiz halda təbii ehtiyatlann yalnız istehsal 
faktoru  kimi  qiymətləndirilməsinə  yönəldüir.  Sosial,  estetik  və  s. 
keyfiyyətləri nəzərə aimmır. 
Ehtiyatların  qiymətləndirilməsinin  xərc  (məxaric)  üsulu 
aydın  və  başa  düşüləndir.  Bu  üsul  təbii  rifah  amillərinin  onların 
tənəzzülü  və  ya  itirilməsi  zamanı  bərpa  edilməsinin  dəyərinin 
qiymətləndirilməsi  üçün  istifadə  edilir.  Eyni  zamanda 
kompensasiyaedici potensial xərclər nəzərdə tutulur. Həmin xərclər 
itirilmiş  və  ya  zədələnmiş  ehtiyatlar,  onların  əvəzedici-  ləri 
(identik)  ilə  əvəz  olunmalıdır.  Torpaqların  qiymətləndirilməsinin 
xərc konsepsiyasını bəzən 1 hektar xam torpağın mənimsənilməsi 
üçün nəzərdə tutulur. Eyni  zamanda, xərc üsulunda su təsərrüfatı 
sistemlərində alınmış suya görə ödəmələr də nəzərə alınır. 
Təbii  ehtiyatlann  istifadəsi  ilə  əlaqədar  olan  xərclər  üç 
elementi özündə birləşdirir: 
-  birbaşa xərclər-məhsulun hasilatı (çıxarılması), istehsalı, 
yaxud toplanması ilə əlaqədar olurlar; 
-  istənilən zahiri, ekoloji (dolayısı) xərclər; 
-  istifadə xərcləri-tükənmə xərclərinin eynidir və gələcəkdə 
məhsulun dəyərinin azalmasını nəzərdə tutur. 
63 

---

Hər  üç  element  ilk  növbədə  qurtaran  (tükənən) 
resursların istifadəsi zamanı ortaya çıxır (özünü göstərir). 
Bu  metodun  başlıca  cəhəti  aşağıdakılardan  ibarətdir: 
resurs keyfiyyətcə nə qədər yaxşıdırsa onun qiymətləndirilməsi bir o 
qədər asandır, belə 
ki, 
hazırlığa 
və 
istifadəyə az xərc tələb olunur; 
bəzən bu xərclər üsulunu qapayıcı xərclər üsulu adlandırırlar. 
Qapayıcı  xərclər  ictimai  bəraət  qazanmış  xərclərin 
həddidir.  Bu  hədd  həyati  əvəzolunmaz  təbii  rifah  ehtiyatlarının 
alınması  üçün  eksponensial  funksiya  kimi  artır.  Bu  isə  təbii 
ehtiyatların iqtisadi qiymətinin artmasına aparır. Yəni bu xərclər ən 
çox qapayıcı  xərclərdir.  Qapayıcı xərcləri təyin  etmək üçün həddi 
(xüsusi)  xərclərin  dərəcəyə  görə  sıraya  düzülməsi  tələb  olunur. 
Sonra  resursa  tələbatı  təyin  edirlər.  Tələbat  artdıqca,  həddi  yol 
verilən  (qapayıcı)  xərclər  artır.  Qapayıcı  xərclər  vasitəsilə  rentanı 
təyin etmək olur. Bunun üçün həddi xərclərdən fərdi xərcləri çıxmaq 
lazımdır: Rı=(Cz- Cf) qı. Rentanı daha dəqiq qiymətləndirmək üçün 
ehtiyatın məhsuldarlıq əmsalını, eyni zamanda gələcək xərclərin və 
nəticələrin də əmsalım bilmək zəruridir.