Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü il tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

11.2. Gömrük dəyərinin təyin edilməsi üsulları  
 
11.2.1. Gömrük dəyərinin gətirilən malların sövdələşmə qiyməti ilə müəyyən edilməsi üsulu  
 
Gömrük dəyərinin gətirilən malların sövdələşmə qiyməti ilə müəyyən edilməsi üsulu dəyər  əsasında 
malik (alınan mala görə hesablaşma pul ödənişləri vasitəsilə  həyata keçiriləndə) olan alqı-satqı xarici ticarət 
bağlaşmalarına uyğun olaraq gətirilən mallara tətbiq edilir. Hesablaşma forması (inkasso, akkreditiv) prinsipial 
əhəmiyyət kəsb etmir. Gömrük rəsmiləşdirilməsi anına ödəniş  sənədlərinin olmaması I üsulun tətbiqindən 
imtina edilməsinə və digər üsullardan istifadə edilməsinə əsas ola bilməz. Əgər fakturada göstərilən və deklarant 
tərəfindən bəyan edilən gömrük dəyəri gömrük orqanları tərəfindən ödəniş sənədləri olmadan qəbul edilmirsə, 
bu zaman şərti buraxılış rejimindən istifadə edilə bilər.  
Gömrük dəyərinin müəyyən edilməsinin sadələşdirilməsi və unifikasiyası  məqsədi ilə  şərti dəyər 
bağlaşmaları (pul vəsatilərinin real hərəkəti olmayan) ilə gətirilən malların gömrük dəyərinin I üsulla təyininə 
yol verilir. Belə bağlaşmalara mübadilə, kompensasiya göndərişləri, zəmanət hesabına və  əvəzsiz göndərişlər 
(məsələn, bağışlamalar) aid edilə bilər. Bu halda, müvafiq sənədlərdə (müqavilə, saziş), preforma hesablarda, 
gətirilən ölkənin gömrük bəyannaməsində bu əməliyyat üzrə malların hər birinin dəyəri göstərilməlidir.  
Eyni zamanda müqavilə - komissiya və ya konsiqnasiya (birinci halda mülkiyyətçinin - “komtinent” və 
ya  “konsiqnant”ın öz mallarını digər firmanın anbarlarında yerləşdirilməsidir.  İkinci halda isə, vasitəçilərin 
konsiqnasiya anbarları vasitəsilə malların satılması vasitəsidir. Mal satılana qədər mülkiyyətçi malı ixrac edən 
sayılır. Ümumilikdə, konsiqnasiya malın satıldıqdan sonra pulunun ödənilməsi deməkdir)  əsasında gətirilən 
mallara bu üsul tətbiq edilməməlidir. Çünki bu halda malın mütləq alqı-satqısı deyil, yalnız satış üzrə xidmətlər 
göstərilməsindən danışıla bilər.  
Gömrük tarifi haqqında qanunun 18-ci maddəsinin birinci bəndinə görə Azərbaycan Respublikasının 
gömrük ərazisinə gətirilən malın gömrük dəyəri malın gömrük sərhədindən keçirildiyi anda bu mal üçün faktiki 
ödənilmiş və ya ödəniləcək sövdələşmə qiymətidir.  
Sövdələşmə qiyməti müəyyən edilmiş  əlavələr və hesabdan çıxmalar nəzərə alınmaqla dəqiqləşdirilir. 
Faktiki ödənilmiş  və ya ödənilməli olan qiymət - alıcının satıcıya idxal malları üçün ödədiyi, yaxud 
ödəyəcəyi, lakin gömrük rəsmiləşdirilməsi anınadək hələ ödəməmiş olduğu ödəniş məbləğlərinin cəmidir. 
Ödəniş köçürmə, akkreditiv, inkasso, qarışıq və digər qanuni hesablaşma formasında ola bilər.  
Xarici ticarət müqaviləsində ümumiliklə  qəbul edilmiş göndəriş  şərtləri (o cümlədən  İnkotermslə 
müəyyən edilmiş) öz əksini tapmışsa, gətirilən malların gömrük dəyərinin sövdələşmə qiyməti  əsasında təyin 
edilməsi üsulu tətbiq edilə bilər.  
Birinci üsul, həmçinin, xarici ticarət müqavilələrinin ümumilikdə  qəbul edilmiş  və sövdələşmə 
qiymətinə təsir etməyən aşağıdakı şərtləri üçün də keçərli ola bilər:  
- “ekspert rəyi əlavə edilməklə alqı-satqı”;  
- “müəyyən tarixə qədər mal göndərişi”;  
- “alıcıya tarixə qədər mal göndərişi”;  
 I üsuldan istifadə etməyə yönəlmiş  ən mühüm tələblərdən biri gömrük dəyərinin təyin edilməsi 
məqsədi ilə deklarant tərəfindən təqdim edilən məlumatların sənədli təsdiqidir. Gömrük dəyəri birinci üsulla o 
zaman təyin edilə bilər ki, onun gömrük dəyər bəyannaməsində göstərilən bütün elementləri müvafiq sənədlərlə 
təsdiq edilmiş olsun. Sövdələşmə qiyməti - hesab-faktura (invoys), şərti dəyər bağlaşmaları üçün - hesab 
preforma, bank ödəniş sənədləri və alqı-satqı müqaviləsi ilə təsdiq edilməlidir.  

113 
 
Qiymətə  əlavələr və ya çıxarışlar müvafiq ödəniş, mal-müşayiət, sığorta, gömrük və digər sənədlərlə 
təsdiq edilməlidir.  
Müqavilə  iştirakçıları qarşılıqlı-asılı  şəxslər olduqda I üsul istifadə edilə bilməz.  “Gömrük tarifi 
haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu sövdələşmə iştirakçıları arasında qarşılıqlı asılılığını 1979-cu il 
GATT sazişinin VII maddəsinin tətbiqi barədə Sazişlə müəyyən edilmiş qaydada reqlamentləşdirir. 18-ci 
maddəsinin 2-ci bəndində göstərilən  əlamətlərdən heç olmazsa birinə malik olan müqavilə  iştirakçıları bir-
birindən qarşılıqlı asılı hesab edilir.  
Satıcı  və alıcının qarşılıqlı asılılığı barədə  məlumat gömrük dəyər bəyannaməsində göstərilməlidir. 
Gömrük orqanı qarşılıqlı asılılığın olub-olmaması barədə  bəyan edilən məlumatları yoxlama və  təhqiqat 
nəticəsində  əldə etdiyi, həmçinin nəşr edilmiş  məlumatların analizi nəticəsində  əldə etdiyi məlumatlarla 
tutuşduraraq qərar qəbul edir. Əgər gömrük orqanına bəyan edilməmiş belə  əlaqə müəyyən edirsə, bu barədə 
idxalatçıya xəbər verir, ona əksini sübut etməyə və bəyan edilmiş dəyəri sənədli təsdiq etməyə imkan yaradır.  
Bu zaman qarşılıqlı asılılığın xüsusi yoxlama zərurəti yükün saxlanılmasına  əsas vermir. Yük adi 
qaydada göndərilir, keçirilən yoxlamanın nəticələrinə  əsasən gömrük dəyəri yenidən hesablanır, rüsumun və 
digər vergilərin ödənilməmiş miqdarı tutulur.  
Konkret  şübhə olduqda xarici ticarət bağlaşmasının məlumatları xüsusi nəzarətə götürülür. Gömrük 
orqanları keçirdikləri yoxlamanın gedişində  tərəflər arasında  əvvəllər həyata keçirilən bağlaşmaların olub-
olmadığı, yaxud onlara nöqsanlar tutulub-tutulmadığı aşkarlanır.  
Birinci üsuldan istifadənin mümkünlüyü müəyyən edildikdən sonra, sövdələşmə qiyməti dəqiqləşdirilir, 
“Gömrük tarifi haqqında” qanunla müəyyən edilmiş komponentlər ona əlavə edilir.  
Sövdələşmə qiymətinin dəqiqləşdirilməsi üçün birinci komponent malın gömrük ərazisindəki hava, 
dəniz limanına və ya digər gətirilmə yerinə qədər çatdırılmasına çəkilən xərclərdir. 
Gömrük dəyərinin təyin edilməsi məqsədləri ilə gətirilmə yeri dedikdə aşağıdakılar başa düşülür:  
1) aviadaşımalar üçün - malları daşıyan təyyarənin onların boşaldılması üçün endiyi təyinat və ya 
ilk hava limanı;  
2) dəniz daşımaları üçün Azərbaycan Respublikası  ərazisində birinci yükboşaltma limanı 
(daşınma faktı bu limanda fəaliyyət göstərən gömrük orqanı tərəfindən təsdiq edilməlidir);  
3) digər nəqliyyat vasitələri ilə daşımalar üçün gömrük sərhədindəki buraxılış məntəqəsi;  
4) poçt göndərişləri üçün beynəlxalq poçt mübadiləsi məntəqəsi.  
Daşınma xərcləri, malların boşaldılması, yüklənməsi, yenidən yüklənməsi və başqa yerə daşınması 
xərcləri, sığorta məbləğləri malın çatdırılma məsrəflərinə daxil edilir.  
Ölkənin gömrük ərazisinə  gətirilən malların gömrük dəyərinin təyin edilməsi zamanı  həmin malın 
müəyyən edilmiş  gətirilmə yerinədək çatdırılması üçün faktiki olaraq meydana çıxan xərclər də  nəzərə alınır. 
Daşınmanın dəyərinə fraxt, mal müşayiət sənədlərinin rəsmiləşdirilməsinə çəkilən xərclər, daşınma müddətində 
malın keyfiyyətinin və tamlığının müəyyən səviyyədə saxlanılması üçün (müvafiq temperatur rejimi, nəmlik və 
s. səviyyələri üçün) çəkilən xərclər də daxil edilir.  
Malın gömrük ərazisinə  əvəzsiz qaydada malgöndərən tərəfindən və alıcının öz nəqliyyat vasitəsi ilə 
çatdırıldığı hallarda sərbəst, lakin eyni nəqliyyat növü ilə daşınmanın tarif qiymətlərinə əsasən müəyyən edilən 
məbləğ gömrük dəyərinə daxil edilir. Əgər belə  məlumatlar yoxdursa, nəqliyyat xərcləri mühasibat uçotunda 
kalkulyasiya hesablamaları qaydasında mühüm elementlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.  
Əgər daşınma sənədləri gömrük orqanına təqdim edilməmişsə, birinci üsuldan istifadə edilmir və digər 
üsullara müraciət olunur.  
Gömrük məqsədləri üçün istifadəyə  ən rahat olan malgöndərmə  şərtləri SİF (dəyər, sığorta və farxt) 
hesab olunur. CİF qiyməti gömrük dəyərinin strukturuna uyğun gəlir. Digər göndəriş  şərtlərində müəyyən 
dəqiqləşdirmələrin aparılması labüddür. Məsələn, DAF baza şərtlərində (sərhədə  qədər göndəriş) sığorta və 
göndəriş yerinə  qədər olan xərclər qiymətə  əlavə edilməlidir. EXW (zavoddan), FAS (gəmidə  sərbəst) 
şərtlərində daşınma xərclərində alıcının ixrac ölkəsindən malların çıxarılmasına görə çəkilən gömrük xərcləri də 
nəzərə alınır.  
Alıcının məsrəflərinə:  
a) komissyon və broker haqqları (mal tədarükündəki komissyon xərclərdən başqa);  
b) konteynerlərin və digər çox dövriyyəli taranın dəyəri (əgər mal nomenklaturası  nəzərdə 
tutursa);  
c) qablaşdırma xərcləri, o cümlədən qablaşdırma materiallarının dəyəri və qablaşdırma işlərinin 
dəyəri aid edilir.  
Beləliklə, gömrük dəyərinə komissyon və digər haqlar da daxil edilir. Özü də gömrük dəyərinə yalnız 
mal satılması üzrə komission haqları, yəni alıcının tapılıb malın ona satılması üçün ödənən haqlar daxil edilir. 
Bir qayda olaraq, onlar malın qiymətində öz əksini tapır. Lakin əgər hər hansı  səbəbdən bu xərclər malın 
qiymətinə əks etdirilməmişsə, müvafiq sənədlər əsasında bu əlavələr edilməlidir. Malın satılması üzrə xərcləri 

114 
 
malın alınması üçün çəkilən xərclərdən ayırmaq lazımdır, çünki sonuncuları alıcı ödəyir və gömrük rüsumuna 
cəlb olunmur.  
Çoxdövriyyəli taradan istifadə edildikdə onun dəyəri çoxdəfəlik mal göndərişlərində  hər partiyadakı 
malın miqdarına mütənasib olaraq bölüşdürülür.  
Belə mütənasib bölgü gömrük orqanı  tərəfindən müqavilədə  və ya digər sənədlərlə  təsdiq edilmiş 
olduqda qəbul edilir.  
Çoxdövriyyəli taranın geri qaytarılmasına görə çəkilən məsrəflər tara xərclərinə aid edilmir.  
Sövdələşmə qiymətinin dəqiqləşdirilməsinin üçüncü konponenti I üsulda qiymətləndirilən malların 
istehsalı və ya satışı ilə bağlı olaraq, istifadə üçün alıcı tərəfindən pulsuz, yaxud aşağı qiymətə bilavasitə və ya 
dolayı yolla təqdim edilən mal və xidmətlərin dəyərinin müəyyən hissəsidir.  
Bu dəyər aşağıdakı kimi paylaşdırılır:  
1) xammal, material, detal, yarımfabrikat və digər komplektləşdirici hissələr;  
2) alətlər və digər yardımçı avadanlıq (ştamp, forma və s.);  
3) dəyərləndirilən malların istehsalı prosesində sərf edilmiş materiallar (sürtgü yağları, yanacaq 
və i.a.);  
4) mühəndis və təcrübə-konstruktor layihələri, dizayn, çertyoj və s. 
I üsulda sövdələşmə qiymətinin dəqiqləşdirilməsinin dördüncü komponenti alıcının dəyərləndirilən 
malların satış şərti kimi bilavasitə və ya dolayısı ilə həyata keçirməli olduğu intellektual mülkiyyətdən istifadəyə 
görə icazə və digər ödənişlərdir.  
Gömrük dəyərləndirilməsi məqsədi ilə icazə və digər ödənişlər aşağıdakılardan istifadəyə görə ödənən 
haqlar başa düşülür:  
a) gətirilən malların, o cümlədən onların sənaye nümunələrinin hazırlanması, nou-hau və s.; 
b) gətirilən malların ixracda satılması, o cümlədən mal nişanları və nümunələri;  
c) patent, müəlliflik hüququ (ədəbiyyat, kino, elmi əsərlər və s.), istehsal texnologiyası da daxil 
olmaqla gətirilən malların istifadəsi və ya başqasına satılması.  
İcazə  və analoji digər ödənişlərin sövdələşmə qiymətinə  əlavə edilməsi o vaxt gerçəkləşdirilir ki, bu 
ödənişlər gətirilən mala aid olsun, alıcı ilə satıcı arasında bağlanan müqavilənin  şərtləri ilə müəyyən edilmiş 
olsun. Bu zaman alıcının ödədiyi icazə haqları satıcıya, yaxud onun nəfinə üçüncü bir şəxsə ödənmiş olmalıdır.  
Sövdələşmə qiymətinin I üsulda dəqiqləşdirilməsinin beşinci komponenti Azərbaycan Respublikası 
ərazisində qiymətləndirilən malların istifadə olunmasından, verilməsindən və ya təkrar satışından satıcının 
birbaşa, yaxud dolayı yolla əldə etdiyi gəlirin bir hissəsidir.  
Bir qayda olaraq satıcının gəlirinin bu hissəsi xarici ticarət müqaviləsində təsbit edilir. Əgər müqavilə 
ilə alıcının gəlirinin 10 %-i satıcıya qaytarılmalı  nəzərdə tutulmuşsa onda gəlirin bu hissəsinə uyğun məbləğ 
gömrük dəyərinə əlavə edilir və dəyər bəyannaməsində göstərilir.  
Əgər gömrük rəsmiləşdirilməsinə  qədər gəlirin məbləği bəlli deyilsə, gömrük dəyər bəyannaməsində 
gözlənilən təqribi məbləğ yazılır və onun təyini üçün müstəqil ekspert cəlb edilməsinə imkan verilir. Gözlənilən 
gəlirin miqdarı gömrük orqanı  tərəfindən təsdiq edilməlidir.  Əgər gəlirin məbləği müəyyən oluna bilmirsə, 
gömrük dəyərinin I üsulla təyininə yol verilmir.  
Sadalanan komponentlər Gömrük Tarifi haqqında qanunla əlavə ödəmələr kimi müəyyən edilir. Gömrük 
dəyəri təkcə  əlavə ödənişlər hesabına deyil, həmçinin müəyyən məbləğlərin çıxarılması hesabına da 
dəqiqləşdirilə  bilər. Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisi daxilində gətirilmə məntəqəsindən çatdırılma 
yerinə qədər çəkilən xərclər müvafiq sənədlərlə təsdiq edilməklə sövdələşmə qiymətindən çıxarılır.  
Bu məsrəflər aşağıdakılardır:  
1) mallar gətirildikdən sonra quraşdırma, yığma, sazlama və ya texniki köməyə görə xərclər;  
2) gətirilmə yerindən təyinat yerinə qədər çəkilən nəqliyyat xərcləri;  
3) idxal gömrük rüsum, vergi və yığımlarının ödənilməsinə görə xərclər.  
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu xərclər sövdələşmə qiymətindən o zaman çıxarılır ki, bütün işlər 
müqavilədə  əks etdirilmiş olsun və hesab-fakturada bu xərclər ayrıca göstərilsin.  Əgər hesab-fakturada 
nəqletmənin müxtəlif mərhələlərində xərclər ayrıca göstərilmirsə, “idxal yeri-təyinat məntəqəsi” sahəsindəki 
nəqliyyat xərclərini yalnız gömrük orqanına müvafiq sənədlər təqdim edildikdən sonra çıxmaq olar. “Franko-
sərhəd”  xərcləri  “franko-təyinat yeri”  xərclərindən çox aşağı olduğu sübut edilməlidir.  Əgər xarici ticarət 
müqaviləsi ilə DDP və DEQ göndəriş  şərtləri müəyyən edilmişdirsə, idxal gömrük rüsumu, digər vergi və 
gömrük yığımları şəklində ödənilmiş məbləğlər malın qiymətindən çıxılmalıdır.  
 
11.2.2. Eyni (identik) malların sövdələşmə qiyməti üsulu 
 

115 
 
“Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunda nəzərdə tutulduğu kimi, gətirilən 
malların sövdələşmə qiymətinə  əsaslanan üsulundan istifadə edilməsi mümkün olmayan hallarda II üsul - 
identik (eyni) malların sövdələşmə qiymətinə əsaslanan üsul tətbiq edilir (19-cu maddə). 
İdentik mallar dedikdə əsas eyniləşdirilmə əlamətləri eyni cür olan mallar başa düşülür. Belə əlamətlərə 
aşağıdakılar aid edilir: 
1) fiziki xüsusiyyətlər;  
2) keyfiyyət və bazardakı reputasiyası;  
3) mənşə ölkəsi; 
4) istehsalçısı.  
Qanunla müəyyən edilmişdir ki, xarici əlamətlərindəki cüzi, əhəmiyyətsiz fərqlər mallara eyni mallar 
kimi baxılmasından imtina etməyə əsas vermir, bir şərtlə ki, bu mallar yuxarıda göstərilən əsas xüsusiyyətlərə 
görə eyni cür olmalıdır.  
Baxılan malın istehsalçısı tərəfindən istehsal edilən eyni mallar barədə məlumatlar olmadıqda müxtəlif 
şəxslər tərəfindən istehsal edilmiş mallar o zaman identik (eyni) hesab edilə bilər.  
İdentik mal kimi sökülmüş (yığılmamış) halda olan mallar da baxıla bilər, çünki yığıldıqdan 
(quraşdırıldıqdan) sonra eyni olacaqdır.  Əgər mallar eyni ölkədə istehsal edilməmişsə, həmçinin onların 
layihəsi, təcrübə  sınaq işləri və s. həmin ölkədə yerinə yetirilməmişsə, belə mallar qiymətləndirilən mallarla 
identik hesab edilə bilməz. 
II üsuldan istifadə edildikdə gömrük dəyər bəyannaməsində bu üsuldan istifadə  əsaslandırılmalı, I 
üsuldan imtinanın səbəbləri və  məlumat mənbələri göstərilməlidir. Aşağıdakı  şərtlər daxilində gömrük orqanı 
identik mallar üzrə gömrük dəyər bəyannaməsini II üsul üzrə qəbul edə bilər:  
1) bu mallar Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilmək üçün satılmış olmalı;  
2. qiymətləndirilən mallarla eyni vaxtda və ya 30 gündən çox olmayan müddət ərzində gətirilmiş 
olmalı;  
3. qiymətləndirilən mallarla təqribən eyni miqdarda və ya eyni kommersiya şərtləri daxilində 
gətirilmiş olmalıdırlar.  
Beləliklə, qiymətləndirilən mallarla identik (eyni) kimi qəbul ediləcək mallar arasındakı keyfiyyət 
xüsusiyyətlərinə  və göndəriş kommersiya şərtlərinə görə  fərqlərin olması ikinci üsuldan imtina etməyə  əsas 
vermir. Belə hallarda malın qiyməti bu fərqlər nəzərə alınmaqla təshih edilir. Təshih hesablamaları gömrük 
orqanına təqdim edilən və belə təshihin məqsədə uyğunluğu və dəqiqliyini təsbit edən sənədli sübutlar əsasında 
aparılır.  
Bundan başqa gömrük dəyərinin ikinci üsulla dəqiqləşdirilməsi zamanı I üsulda (gətirilən malların 
sövdələşmə qiyməti üsulu) araşdırdığımız xərclər də  nəzərə alınmalıdır. Təshihlər GDB-2-nin 12 və 13-cü 
qrafalarında əks etdirilir.  
İkinci üsul tətbiq edilərkən eyni mallar üzrə birdən artıq sövdələşmə qiyməti aşkar edilərsə, gömrük 
dəyəri kimi ən aşağı olan götürülür.  
 
11.2.3. Eynicinsli malların sövdələşmə qiyməti üsulu  
 
Eynicinsli malların sövdələşmə qiymətinə  əsaslanın III üsulun mahiyyəti gətirilən malların gömrük 
dəyərinin təyini üçün bu mallarla eynicinsli olan mallara aid sövdələşmələrdəki qiymətin əsas götürülməsidir. 
Gömrük qanunvericiliyində eynicinsli mallar olaraq, bütün xassələri ilə eynicinsli olmasa da, ümumi 
xüsusiyyətlərə malik olan, tərkibi oxşar komponentlərdən ibarət olub dəyərləndirilən mallarla eyni funksiyaları 
yerinə yetirən və kommersiya nöqteyi-nəzərindən qarşılıqla  əvəz edilə bilən mallar nəzərdə tutulur (GT 
haqqında qanun, 20-ci maddə). 
Beləliklə, malların eynicinsli olmasını müəyyən edən əsas meyarlar aşağıdakılardır:  
1) texniki (oxşar xassə və komponentlərə malik olması);  
2) funksional (eyni funksiyalar yerinə yetirmələri);  
3) ticari (ticarətdə qarşılıqlı əvəzedilə bilən olmaları).  
Təcrübədə malların eynicinsliyinin təyini üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:  
- keyfiyyət, əmtəə nişanı və bazardakı reputasiyası;  
- mənşə ölkəsi;  
- istehsalçısı.  
Misal üçün, iki müxtəlif mal eyni keyfiyyətə malikdir, eyni standartlara cavab verir, bazarda eyni 
reputasiyaya malikdir və eyni funksiya yerinə yetirirlər, amma müxtəlif ticarət markaları var. Ticarət markasının 
fərqliliyi ona gətirir ki, bu malları eyni (identik) qəbul etməyə, 2-ci üsulu tətbiq etməyə imkan vermir, amma 
onlar eynicinsli hesab edilir və 3-cü üsul tətbiq edilir.  

116 
 
İdentik mallarda olduğu kimi, qiymətləndirilən mallarla eyni ölkədə istehsal olunmayan mallar 
eynicinsli hesab edilə bilməz. Bundan başqa, digər, yəni həmin malın bilavasitə istehsalçısı olmayan şəxslər 
tərəfindən istehsal olunan mallar o zaman eynicinsli hesab edilə  və 3-cü üsul tətbiq edilə bilər ki, bilavasitə 
istehsalçının eynicinsli mallar istehsal etdiyi bəlli olmasın. 3-cü üsuldan istifadə zamanı da gömrük tarifi 
haqqında qanunun 19-cu maddəsinin 2-4-cü bəndlərindəki qaydalar tətbiq edilir.  
 
11.2.4. Dəyərin çıxılması üsulu  
 
Dəyərin çıxılmasına  əsaslanan dördüncü üsul özündən  əvvəlki üsulların tətbiq edilməsinin mümkün 
olmadığı hallarda tətbiq edilir (“GT haqqında” qanun, 21-ci maddə). 
Məsələn: birinci üsulda baxılan sövdələşmə qarşılıqlı asılılığı olan şəxslər arasında bağlanmış  və bu 
asılılıq malın qiymətinə təsir etmişdir, lakin bu təsirin dəyər kəmiyyətini aşkar etmək mümkün olmamışdırsa; 
ikinci üsulda gömrük orqanı və deklarant baxılan identik mallara aid məlumat kifayət qədər məlumat yoxdursa; 
dördüncü - dəyərin çıxılması üsülundan istifadə edilir. Bu zaman ümdə  şərt - qiymətləndirilən, identik və ya 
eynicinsli malların ilk vəziyyəti dəyişdirilmədən Azərbaycan Respublikası ərazisində satılması şərtidir.  
Beləliklə 4-cü üsul gətirilən malın idxalçı ölkənin daxili bazarında alqı-satqı əqdlərinə yönəlmişdir. Bu 
üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, gömrük dəyərinin təyin edilməsi üçün əsas olaraq gətirilən malların ilkin 
vəziyyəti dəyişilmədən daxili bazarda satıldığı qiymətlər götürülür. Bu halda gömrük dəyərinin hesablanma 
bazası kimi qiymətləndirilən malların gətirilmə anına yaxın müddətdə satıldığı böyük partiyalardakı mal 
vahidinin qiyməti götürülür. Eyni zamanda, alıcının satıcıdan asılı olmaması şərtinə riayət olunmalıdır.  
Qiymətləndirilən identik və ya eynicinsli malların daxili bazarda gətirilmə anındakı halda satılması 
faktları  yoxdursa, deklarantın xahişinə verilmiş mal vahidinin qiyməti götürülə bilər. Bu halda emal prosesində 
əlavə edilmiş  dəyərin  əsas dəyərdən çıxarılması belə emalın dəyəri barədə obyektiv və  kəmiyyətcə müəyyən 
edilə biləcək məlumat əsasında aparılmalıdır.  
4-cü üsuldan istifadə edildikdə gömrük dəyərinin  əsaslandırılması üçün məlumat mənbəyi kimi 
müqavilələri  əvvəllər idxal edilmiş  və ya dəyərləndirilmiş malların qiyməti barədə  məlumatlardan, yaxud 
malların daxili bazarda iri partiyalarla satıldığı qiymətləri təsdiq edə biləcək digər sənədlər yararlı ola bilər.  
 
 
11.2.5. Dəyərin toplanması üsulu  
 
Dəyərin toplanmasına  əsaslanan 5-ci üsuldan istifadə zamanı gömrük dəyərinin təyin edilməsi üçün 
baza olaraq malın aşağıdakı komponentin cəmlənməsi yolu ilə hesablanan qiyməti götürülür:  
1) materialların və qiymətləndirilən malın istehsalı ilə əlaqədar olan digər məsrəflərin dəyəri;  
2) ixracatçı ölkədən Azərbaycan malının satılması üçün səciyyəvi olan eyni növ mallara görə 
ümumi xərclər, o cümlədən, nəqliyyat, yükləmə-boşaltma, sərhədi keçənədək sığorta və s. xərclər;  
3) ixracatçının, adətən, Azərbaycana belə mal göndərməsinə görə əldə etdiyi gəlir.  
5-ci üsuldan istifadə edildikdə gömrük dəyər bəyannaməsində gömrük dəyərinin təyini üçün istifadə 
edilən məlumatların mənbəyi göstərilməlidir.  
5-ci üsulla gömrük dəyəri həm idxal ölkəsində  əldə edilən məlumat, həm də  dəyərləndirilən malların 
istehsal məsrəfləri barədə üçüncü ölkələrdən əldə edilən məlumatlar əsasında həyata keçirilir.  
Bu üsuldan istifadədə, adətən, istehsalçı gömrük orqanlarına lazım olan məlumatı təqdim edir. Yalnız 
istehsalçının təqdim etdiyi məlumat məsrəflərin hesablanması üçün əsas götürülə bilər. Bu məlumat ticarət 
hesablarına əsaslanmalı və malların istehsal edildiyi ölkədə tətbiq edilən uçot prinsiplərinə uyğun olmalıdır.  
İdxal ölkəsində həyata keçirilən elementlərin dəyəri yalnız bu xərclərin istehsalçı tərəfindən ödənildiyi 
həcmdə nəzərə alınmalıdır.  
Dəyərin toplanmasına əsaslanan üsulla gömrük dəyəri təyin edilərkən heç bir məsrəf iki dəfə hesablana 
bilməz. İxracatçının Azərbaycana mal göndərdiyinə görə əldə etdiyi gəlir, ixracatçının verdiyi məlumata əsasən 
də müəyyən edilə bilər. Gömrük orqanları bu məlumatı eyni sinfə  və ya növə  məxsus malların satışını 
səciyyələndirən digər məlumatlarla müqayisədə istifadə edirlər. Gətirilən malların tərkib elementlərinin 
dəyərlərinin cəmlənməsi ilə hesablanmış, dəyəri, GDB-2də 11-ci qrafada əsas etdirilir.  
 
11.2.6. Ehtiyat üsul  
 
Əvvəlki 5 üsul gömrük dəyərini təyin etməyə imkan vermirsə axırıncı - altıncı üsuldan istifadə olunur. 
Bu üsul ehtiyat üsul adlandırılır və qiymətləndirilən malların gömrük dəyərinin dünya təcrübəsi nəzərə 
alınmaqla təyin edilməsinə  əsaslanır. Baxmayaraq ki, 6-cı üsul köməkçi üsuldur və müstəsna hallarda tətbiq 
edilməlidir, təcrübə göstərir ki, bu üsul 2-5-ci üsullardan daha çox istifadə olunur. Bir çox hallarda yerli gömrük 

117 
 
orqanları eyni və eynicinsli mallar, xarici istehsalçının istehsal və satış  məsrəfləri barədə kifayət qədər 
məlumata malik olmurlar.  
Diqqət edilməlidir ki, 6-cı üsulla gömrük dəyərinin təyin edilməsində istifadə edilən ilkin qiymət 
göstəricilərinə başlıca tələb onların konkretliyi və ya ünvanlı olmasıdır. Yəni qiymət konkret mala uyğun olmalı 
və ümumi məlumat çətinlik çəkmədən və birmənalı şəkildə eyniləşdirilməyə imkan verməlidir (malın ticari adı, 
təvsiri, istehsalçı barədə məlumat, material, texniki parametrlər və s.). 
Əvvəlki 5 üsulda gömrük dəyərinin təyini üçün istifadə olunan bazarların təsviri verilmişdir. Bununla 
bərabər elə hallar olur ki, qiymətləndirmə variantlarından heç biri əsas baza kimi götürülə bilmir.  
Ümumi şəkildə bu hallar aşağıdakılardır:  
- müvəqqəti idxal;  
- birinci üsulun tətbiq oluna bilmədiyi barter əməliyyatları;  
- icarə müqaviləsi və muzdlu xidməti nəzərdə tutan bağlaşmalar;  
- təmir və ya forması dəyişildikdən sonra təkrar idxal edilən mallar;  
- nadir məhsullar və incəsənət əsərləri;  
- identik və eynicinsli malların gətirilmədiyi hallar;  
- idxal ölkəsində malların təkrar satılmaması;  
- istehsalçının nəmalum olması və ya tələb olunan məlumatı təqdim etməməsi. 
Bu hallar üçün 6-cı üsul yeganə vasitə olur. Gömrük tarifi haqqında qanunun 23-cü maddəsi bu üsulla 
dünya təcrübəsindən istifadəni nəzərdə tutur. Nəzərə alsaq ki, dünya təcrübəsi dedikdə bilavasitə QATT/ÜTT-
nin gömrük dəyəri barədə Sazişi başa düşülür, bu anda Sazişin VII maddəsinin əhəmiyyəti bir daha aydın olur.  
6-cı üsul malın gömrük dəyərinin müəyyən edilməsində xüsusi vəsiqə müəyyən etmir, amma bu üsul 
çərçivəsində qiymətləndirmədə bir sıra prinsiplərin nəzərə alınmasını tələb edir.