Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü il tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

1) DGK-gömrükxana;  
2) gömrükxana rəisi - gömrükxana şöbələri; 
 3) gömrükxana şöbəsi - gömrükxana şöbəsi (digər); 
 4) gömrükxana - gömrük postu;  
5) gömrük postu - gömrük postu (digər); 
 6) gömrükxana - gömrükxana (digər); 
 7) gömrükxana - DGK.  
Belə qarşılıqlı münasibətlərin mərkəzində rəisi, şöbələri və gömrük postları ilə gömrükxana dayanır. Bu 
da təsadüfi deyil, çünki gömrük fəaliyətinin əsas məsələləri burada həll edilir.  
İdarəetmə strukturu çərçivəsində idarəçilik prosesi baş verir ki, onun iştirakçıları arasında idarəetmə 
vəzifələri və funksiyaları, nəticə etibarilə onların icrasına görə hüquqlar və  məsuliyyət bölüşdürülür. Bu 
baxımdan idarəetmənin təşkilati strukturu qarşıya qoyulmuş  məqsədlərin  əldə edilməsinə yönəlmiş idarəetmə 
prosesinin baş verdiyi idarəçilik fəaliyyətinin bölüşdürülmə (bölgü) və kooperasiya forması kimi nəzərdən 
keçirilə bilər.  
Gömrük orqanlarında idarəetmənin həlqələri və səviyyələri arasında qarşılıqlı münasibətlərin aşağıdakı 
növləri təşəkkül tapır:  
- şaquli idarəçilik münasibətləri (DGK - gömrükxana; gömrükxana rəisi - gömrükxana şöbələri; 
gömrükxana - gömrük postu; DGK - gömrükxana);  
«Мцвяггяти идхал вя ихраъ» МБ 
(Мцвяггяти идхал вя ихраъ кими 
рясмиляшдирилмиш 
 ЙЭ
 
 й
) 
 
Статистика вя 
АИС шюбяси 
«Сярбяст дюв-
риййяйя 
бурахылан 
маллар» МБ
Статистика вя 
ИТ 
Баш идаряси 
«Тядбир эюрцл-
мяйян маллар» 
МБ
Статистика вя 
АИС шюбяси 
«Ихраъ 
режимин- 
дя  эери гай-
тарылан
 
маллар» МБ
 
Эюмрцк гайдаларынын по-
зулмасы вя гачагмалчылыг 
иля мцбаризя шюбясиы 
«Нязарятя эютцрцлян
 
маллар» МБ
 
Йцк шюбяси 
«Вахты 
узадылан 
Малиййя-тариф 
шюбяси 
Дюври рцсумларын 
щесабланмасы цчцн 
програм модулу
«Мцвяггяти идхал вя ихраъ» МБ 
( ЙЭБ-ляр ясасында йарадылмыш мяркязи 
 мялумат базасындан алынмышдыр) 
Статистика вя 
ИТ 
Баш идаряси 
«Сярбяст дюв-
риййяйя  бура-
хылан маллар»
Статистика 
вя 
АИС 
шюбяси 
«Тядбир
 эю-
рцлмяйян
Статистика вя 
ИТ 
Баш идаряси 
«Ихраъ режи-
миндя эери 
гайтарылан 
маллар» МБ
 
Гачагмалчылыг вя 
эюмрцк гайдаларынын 
позулмасы иля 
мцбаризя Баш идаряси 
«Нязарятя
 эютцрмяк» 
МБ
Статистика вя 
ИТ 
Баш идаряси 
«Вахты 
узадылан
Малиййя-тариф вя 
Валйута Нязаряти  Баш 
идаряси Дюври 
рцсумларын 
щесабланмасы цчцн
  
Реэионал эюмрцк 
Бяйаннамяляри «ЙЭБ» МБ 
Йцк Эюмрцк Реэионал Эюмрцк 
Идарясинин Статистиак вя АИС 
б
Дювлят Эюмрцк Комитяси 
Мяркязи «ЙЭБ» МБ  
Дювлят Эюмрцк Комитясинин Статистика вя 
Информасийа Технолоэийалары Баш 
И

157 
 
- üfüqi idarəçilik münasibətləri (gömrükxana şöbəsi - gömrükxana şöbəsi; gömrük postu - 
gömrük postu; gömrükxana - gömrükxana);  
- diaqonal idarəçilik münasibətləri (post - qarşılıqlı əlaqəli göndərən və ya təyinat gömrükxanası; 
DGK-nın şöbəsi - DGK-nın qarşılıqlı əlaqəli İdarəsi).  
Bu qarşılıqlı münasibətləri bir qədər ətraflı nəzərdə keçirək.  
Şaquli münasibətlər, hər  şeydən öncə, rəhbərlər və onun tabeliyində olanlar arasında qarşılıqlı 
münasibətləri nəzərdə tutur, bu zaman xətti subordinasiya (tabelilik) üzə  çıxır; səviyyələr üzrə bütün aşağı 
idarəetmə həlqələri daha yuxarı idarəetmə səviyyəsində yerləşən rəhbəri tabeliyində olur. Bu xətti münasibətlər 
adlanır.  
Gömrük orqanları sistemində şaquli münasibətlər təkcə təşkilati strukturun xətti həlqələri arasında deyil, 
eyni zamanda subordinasiya (tabelilik) münasibətləri ilə bağlı olan funksional həlqələr arasında da mövcuddur. 
Belə münasibətlər reallaşdırılması onların peşə (xidməti) fəaliyyətinə (maliyyə, hüquq mühafizə, kadr və b.) 
daxil olan müəyyən idarəetmə funksiyasını yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulan idarəçilik həlqələri analoji 
olaraq yuxarı idarəçilik həlqəsinin funksional (peşə  fəaliyyəti növü üzrə) tabeliyində yerləşən zaman ortaya 
çıxır.  
Məsələn, gömrükxananın maliyyə şöbəsinin rəisi gömrükxana rəisi müavininin, gömrükxana rəisinin və 
digər yuxarı xətti rəhbərlərin xətti tabeliyində yerləşir (şaquli xətti qarşılıqlı münasibətlər). 
Üfüqi münasibətlər iki kateqoriyaya bölünə bilər. Birincisi, kollegial - bir rəisin tabeliyində olan bir 
şöbənin  əməkdaşları arasındakı münasibətlərdir.  İkicisi, paralel - təşkilatda eyni mövqe tutan, bir-biri ilə 
informasiya, fikir və mülahizələri mübadilə etmək zərurətinin meydana çıxdığı müxtəlif şöbələrin əməkdaşları 
arasındakı münasibətlərdir (məsələn, gömrükxana şöbəsi - gömrükxana şöbəsi, gömrük postu - gömrük postu, 
gömrükxana - gömrükxana kimi üfüqi paralel qarşılıqı münasibət kanalları). 
Diaqonal münasibətlər idarəetmə sisteminin müxtəlif səviyyələrində yerləşən, birbaşa tabelilik 
münasibətində olmayan, lakin yuxarı  səviyyələrin qərarlarını icra etməkdə bir-biri ilə qarşılıqlı  əlaqəli olan 
idarəetmə  həlqələri arasında meydana gələn münasibətlərdir. Belə münasibətlərə nümunə olaraq malların 
çatdırılmasında qarşılıqlı  məlumatlandırmanı, hüquq mühafizə funksiyalarının həyata keçirilməsi məsələləri 
üzrə icrası məcburi olan sorğuların göndərilməsini və s. göstərmək olar.  
Xətti və funksional təşkilati idarəetmə strukturları  şaquli idarəçilik münasibətləri üçün daha 
xarakterikdir.  
 
18.2. İdarəetmə strukturlarına verilən tələblər  
Gömrük orqanları sistemindəki təşkilati idarəetmə strukturlarının təhlili onlara verilən aşağıdakı 
tələbləri formalaşdırmağa imkan verir:  
1) Sadəlik və  qənaətcillik (qənaət).  Məlumdur ki, olduqca mürəkkəb təşkilati struktur idarəetmə 
orqanlarının işini mürəkkəbləşdirir və onun saxlanması üçün xərclərin artmasına səbəb olur. Ona görə  də 
gömrük orqanlarında yeni struktur birləşmələri elə hallarda yaradılır ki, onların hansısa xidməti funksiyanı 
reallaşdırmağının səmərəliliyi başqa birləşmələrdə  işləyən  əməkdaşlar tərəfindən bu funksiyanın həyata 
keçirilməsinin səmərəliliyi ilə müqayisədə açıq-aşkar daha yüksək olsun. Məsələn, gömrükxanalarda 
narkotiklərin qaçaqmalçılığı ilə mübarizə  şöbələrinin yaradılması bu planda həmin funksiyanın müxtəlif 
xidmətlərin və birləşmələrin  əməkdaşları  tərəfindən həyata keçirildiyi dövrlə müqayisədə gömrükxanaların 
fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.  
Əməkdaşların işinə  həyata keçirilən nəzarət və stimullaşdırma minimal səylər və iqtisadi itkilər 
(məsrəflər) tələb etməlidir.  
İdarəetmənin təşkilati strukturu öz-özünə nəzarətə və işçilərdə daxili təhrikin (motivasiyanın) olmasına 
kömək etməlidir, yəni təşkilati-idarəçilik məsələlərinə əməkdaş minimum miqdarda vaxt sərf etməlidir.  
Təşkilatın qənaətcilliyinin formalaşdırılmasına nə kömək edir? Hər  şeydən öncə, təşkilati struktur öz-
özünə deyil, fəaliyyətin inkişafı prosesində inkişaf etməli və formalaşmalıdır.  
2. Aydınlıq (açıqlıq). Gömrük orqanının hər bir bölməsi, hər bir əməkdaşı harada yerləşdiyini, 
informasiya üçün kimə müraciət etməli olmasını, kimin idarəçilik qərarlarını  qəbul etdiyini dəqiq bilməlidir. 
Strukturun aydınlığını sadəliklə qarışdırmaq olmaz. Əksinə, mürəkkəb strukturlar da aydın ola bilər.  
Aydınlığı olmayan struktur münaqişələr yaradır,  əməkdaşları boş-boşuna vaxt keçirməyə vadar edir, 
onlara mənfi təsir edir, qərar qəbul etməyi ləngidir.  
3. Müəyyənlik. Təşkilati struktur hər bir əməkdaşa özünün vəzifəsini başa düşməkdə kömək etməlidir. 
Bunun üçün təşkilati struktur iderəetmənin yuxarı  səviyyələrindən aşağı  səviyyələrinə  qədər ötürülmə 
zamanında informasiyanın minimum itkisini təmin etməlidir.  
4.  İdarə oluna bilmə.  Təşkilati struktur qərar qəbul etmə prosesini sadələşdirməlidir. Pis təşkilati 
strukturda qərar “yuxarıdan-aşağıya”, yaxşı strukturda isə “aşağıdan-yuxarya” qəbul olunur.  

158 
 
5. Sabitlik. Təşkilati struktur eyni vaxtda stabil (sabit) olmalıdır. Yəni ətrafda baş verən fırtınadan asılı 
olmayaraq o “işləməlidir”. Hər bir işçi müəyyən yer tutduğu ünsiyyətdə müəyyən dairəyə malik olmalıdır. İnsan 
özünü daim vağzalda olan kimi hiss etməklə işləyə bilməz. Təşkilat zaman etibarilə sabitlik, öz-özünə yeniləşmə 
və öz-özünə inkişaf qabilyyətinə malik olmalıdır. Buna isə, hər  şeydən öncə, mütəxəssislərin, yeni liderlərin 
peşakarlığının və şəxsiyyətinin inkişaf etdirilməsi hesabına nail olmaq olar.  
6. Çeviklik. Çeviklik anlayışı yalnız son zamanlarda meydana çıxmış  və açıq sosial sistemlər üçün 
səciyyəvidir.  
Təşkilati idarəetmə strukturu, hətta  ən böyüyü və mürəkkəbi  belə, “donuq”, birdəfəlik və  həmişəlik 
müəyyən olmamalıdır. Çevik struktur təşkilata (müəssisəyə) xarici şəraitin dəyişməsinə cəld reaksiya vermək və 
ona uyğunlaşmaq imkanı verir. Sözsüz, bu o demək deyildir ki, istənilən cüzi dəyişiklik bütün strukturun 
yenidən nəzərdən keçirilməsi ilə  nəticələnməlidir. Buna, məsələn, sənaye firmasında heç də  həmişə  zərurət 
olmur. Qeyd edək ki, bir sıra firmalar dəqiq müəyyən olunmuş  dəyişməz struktura malik olmaya bilər. Belə 
firmalar müvəqqəti yaradıcılıq kollektivləri (MYK) prinsipi üzrə işləyir.  
7. Təşkilati idarəetmə strukturunun göstəricisi olan homeostatiklik, yəni daxili tarazlığın 
saxlanması üzrə sistemin avtomatik reaksiya işləyib hazırlamaq qabiliyyəti sabitlik və çeviklikdən törəmədir. 
Müxtəlif növ “birdəfəlik” həyəcanlanmalara görə strukturda sapmalar (kənaraçıxmalar) nə  qədər az meydana 
gəlirsə, bu struktur bir o qədər sabit olur. Eyni zamanda struktur öz inkişafının dinamik şərtlərini nəzərə almalı 
və “böyük hesablar üzrə” təkmilləşməlidir, yəni  əhəmiyyətli, təsadüfi olmayan, böyük, çoxdəfəli və eynitipli 
(birtipli) birdəfəlik həyəcanlamalar zamanı şəklini dəyişməlidir.  
8. Struktur nə qədər mürəkkəbdirsə, onda şaxələnmələr (budaqlar) bir o qədər çox olur və aşağıdakı 
amillər idarəetmədə bir o qədər çox rol oynayır:  
- səlahiyyətlərin ötürülməsi (verilməsi).  Məsələn, gömrükxana rəisi bütün gömrük orqanının 
fəaliyyətinə  məsuliyyət daşıyır. Lakin o, funksiyalarının bir hissəsini gömrükxana rəisinin müavinlərinə, 
gömrükxananın  şöbə  rəislərinə  və gömrük postlarının rəislərinə verməyə  məcburdur. Onlar da öz növbəsində 
ayrı-ayrı  vəzifələri tabeliyindəki qruplara və ya gömrük işinin konkret mütəxəssislərinə tapşırırlar ki, həmin 
şəxslər də bu vəzifələrin yerinə yetirilməsinə görə onların qarşısında hesabat verirlər;  
- koordinasiya (əlaqələndirmə). Qarşıya qoyulmuş  vəzifələrin icra edilməsində  nə  qədər çox sayda 
mütəxəssis iştirak edirsə, onların səyləri bir o qədər çox razılaşdırılmalıdır. Burada isə informasiya bir 
səviyyədən digərinə ötürülür və üfüqi istiqamət üzrə informasiya mübadiləsi aparılır;  
- səlahiyyətlilik (səriştəlilik). Gömrük orqanının hər bir əməkdaşının məsuliyyət dairəsi ciddi olaraq 
müəyyən edilməlidir. Rəhbərin səlahiyyətliliyi (səriştəliliyi) onun öz bölməsinin və ya bütövlükdə gömrük 
orqanının işini necə təşkil edə bilməsində ifadə olunur. Rəhbər öz əməkdaşlarının səriştəsinə inanmalıdır.  
- mərkəzləşdirmə. Gömrük orqanı (bölməsi) rəisinin “əlində” funksiya və bilavasitə tabe mütəxssislər 
nə qədər çox olarsa, onun idarəçilik fəaliyyətinin mərkəzləşmə səviyəsi bir o qədər yüksək olar. Hər bir rəhbər 
idarəetmənin aşağı struktur həlqələri ilə birlikdə özü üçün müəyyənləşdirməlidir ki, səlahiyyətlərin hansı həcmi 
onun üçün qalır, hansı isə aşağı həlqələrə verilir.  
 
 

159 
 
Mövzu 19.  
Gömrük orqanları sistemində idarəetmə prosesi  
 
19.1. İdarəetmə prosesinin mahiyyəti və məzmunu  
İdarəetmə sisteminin mühüm komponenti idarəetmə prosesidir. İdarəetmə prosesi müvafiq idarəetmə 
metodlarından və prinsiplərindən istifadə edilməklə müəyyən funksiyaları reallaşdırmaq yolu ilə sistemdə 
birləşdirilmiş idarəetmə subyektlərinin (xətti və funksional rəhbərlərin, eləcə də digər idarəçilik heyətinin) idarə 
edilən obyektin keyfiyyəti vəziyyətlərinin dəyişdirilməsinə, kollektivin məqsədlərinin  əldə edilməsinə 
yönəldilmiş fəaliyyətidir.  
İdarəetmə prosesi metodoloji, funksional, iqtisadi, təşkilati, sosial və informasiya aspektlərinin seçildiyi 
spesifik məzmunu ilə fərqlənir.  
Metodoloji aspekt ondan ibarətdir ki, idarəetmə prosesi mərhələlər üzrə müəyyən ardıcıllıqla: məqsədi 
gümanetmə, vəziyyəti qiymətləndirmə, problemi müəyyən etmə, idarəçilik qərarını hazırlama üzrə reallaşdırılır. 
Məqsəd - idarə edilən sistemin necə olması barədə gömrük orqanı rəhbərlərinin təsəvvürüdür.  
İdarəçilik şəraiti - konkret idarəetmə sahəsində müəyyən zamanda meydana çıxan və rəhbərin müvafiq 
hərəkətini tələb edən bütün (daxili və xarici, obyektiv və subyektiv) şərtlərin məcmusudur.  
İdarəçilik qərarının hazırlanması - problemin həlli yollarının axtarışı, eləcə də tapılmış yolun praktiki 
reallaşdırılması ilə bağlı təşkilati işdir.  
Funksional aspekt ümumi idarəetmə funksiyalarının müəyyən ardıcıllıqla reallaşdırılmasıdır.  
İqtisadi aspekt idarə edilən sistemin resurslarının tələbatını müəyyən etməklə  və onlardan istifadəni 
qiymətləndirməklə bağlı idarə edən sistemin fəaliyyəti ilə müəyyənləşdirilir.  
Təşkilati aspekt - təşkilati - sərəncamverici metodlardan idarə edilən sistemə nizamlama, 
normalaşdırma, təlimatlandırma və məsuliyyət ardıcıllığı ilə istifadə edilməsindən ibarətdir.  
İdarəetmə prosesinin sosial aspekti idarəetmənin avtomatlaşdırılmasının bu və ya digər dərəcəsindən 
asılı olmayaraq onun bütün mərhələlərində insanın iştirakı ilə müəyyən edilir.  
İnformasiya aspekti idarəetmə prosesində informasiyanın  şəklini dəyişməsi üzrə  əməliyyatların 
müəyyən ardıcıllığından ibarətdir (informasiyanın axtarışı, toplanması, çeşidlənməsi, ilkin işlənməsi və 
ötürülməsi). 
İdarəetmə prosesinə xas olan bütün çoxsaylı əməliyyatları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:  
1) məqsədi müəyyənetmə (gümanetmə) əməliyyatları;  
2) informasiya işi əməliyyatları;  
3)analitik iş və qərar variantlarının layihələndirilməsi əməliyyatları; 
 4) fəaliyyət variantını seçmə əməliyyatları;  
5) təşkilati-təcrübi iş əməliyyatları. 
 
19.2. Gömrük orqanlarında məqsədin müəyyən edilməsi  
Gömrük orqanlarının idarə edilməsinin ümumi və konkret məqsədləri Azərbaycan Respublikasının 
Gömrük Məcəlləsində, Azərbaycan Prezidentinin, hökumətinin və həmçinin, DGK-nın digər qanunvericilik və 
hüquqi normativ sənədlərində müəyyən edilmişdir.  
Məqsəd nəzəri cəhətdən  əsaslandırılmış, müəyyən edilmiş, kəmiyyətcə ölçülə bilən, aydın, mənalı  və 
əldə edilə bilən olmalıdır. Müəyyən idarəetmə situasiyasında məqsədin məzmunu, daha yüksək idarəetmə 
pilləsinə nail olmaq məqsədi, yəni idarəetmənin daha yüksək səviyyəsini əldə etmək məqsədi olmalıdır.  
Gömrük fəaliyyəti ölkənin daxili və xarici siyasətinin qovuşuğunda yerləşir və onun ən mühüm sosial-
iqtisadi və xarici iqtisadi proqramlarının və planlarının icra edilməsi ilə birbaşa  əlaqəlidir. Gömrük orqanları 
sistemində idarəetmənin başlıca məqsədi, yəni strateji idarəetmənin məqsədi Azərbaycan Respublikasının 
iqtisadi siyasətinin reallaşdırılmasını təmin etməkdir. İndiki zamanda bu, məqsədyönlü xidməti fəaliyətin keçid 
dövründə əldə edilməsi arzu olunan nəticəsidir.  
İdarəetmənin bu məqsədinin əldə edilməsi aşağıdakı şəkildə reallaşdırılır:  
- büdcə  gəlirlərinin formalaşdırılması üzrə  əsas fiskal orqan kimi gömrük orqanına verilən 
tapşırıqların icrası ilə;  
- hüquq-mühafizə orqanı kimi gömrük xidmətinin rolunun artırılması ilə; 
 -  Azərbaycan gömrük xidmətinin digər dövlətlərin gömrük xidmətləri ilə inteqrasiyasının 
möhkəmləndirilməsi üzrə iş ilə;  
-  gömrük xidməti  əməkdaşlarının sosial tələbatlrının daha da təmin edilməsi ilə bağlı müvafiq 
kompleks vəzifələrinin həlli.  
Məqsədin idarəetmə prosesində oynadığı roldan asılı olaraq, bir neçə idarəetmə tipləri fərqləndirilir. 
Gömrük orqanlarında  ən çox “kənaraçıxmalar üzrə  idarəetmə”, “proqram idarəetməsi”  və  “məqsədli 
idarəetmə” tətbiq edilir.  

160 
 
Kənaraçıxmalar üzrə idarəetmə gömrük orqanlarının idarə edilməsi iyerarxiyasının bütün 
səviyyələrində vardır, çünki, başlıca olaraq, mövcud vəziyyətlərə görə qurulur. İdarəetmənin bu tipində məqsədə 
böyük əhəmiyyət verilmir.  
Proqram idarəetməsi verilmiş proqramın idarəetmə sisteminin səviyyələri üzrə bölünməsi və onun icra 
edilmə ardıcıllığının göstərilməsi ilə  ətraflı  işlənib hazırlanmasına  əsaslanır.  İdarəetmənin bu tipi, yuxarıda 
göstərilənlə bərabər, gömrük orqanlarının idarəçilik fəaliyyətində tez-tez tətbiq edilir. İdarəetmənin bu tipi daha 
qabarıq  şəkildə büdcənin gəlir hissəsini formalaşdırmaq üzrə fiskal-nəzarət vəzifələrin həllində, gömrük 
idarələrinin inkişaf etdirilməsində, gömrük sərhədindən avtokeçidlərin yaradılmasında və  təchizatında və s. 
nəzərdən keçirilir.  
Məqsədli idarəetmədə  məqsəd  əsas rol oynayır və idarəçilik xarakterini və gedişini müəyyən edir. 
Məqsədli idarəetmənin məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:  
-  idarəetmə problemləri müəyyənləşdirilərkən onun müstəsna dərəcədə yüksək analitikliyi;  
- idarəetmə məqsədinin son dərəcə ciddi və dəqiq formalaşdırılması;  
- idarəetmə probleminin strukturizasiyası, “məqsədlər ağacı”nın qurulması;  
 “Məqsədlər ağacı”nın “vəzifələr ağacı” ilə  dəqiq uyğunlaşdırılması,  “məqsədlər  ağacı”, “vəzifələr 
ağacı” və təşkilati idarəetmə strukturu arasında kifayət qədər yüksək korrelyasiya (qarşılıqlı asılılıq) idarəetmə 
sisteminin təşkilati strukturunun hər bir həlqəsi daha yüksək qəbildən olan digər həlqələrlə birləşməlidir.  
Məqsədli idarəetmədə proqnozlaşdırma böyük rol oynayır. İdarəetmə təcrübəsində onun tiplərinin birgə 
tətbiq edilməsi halları az deyildir. Ən səmərəli uzlaşdırma idarəetmənin proqram və  məqsədli növlərinin 
birləşdirilməsidir ki, bu da proqram-məqsədli idarəetmə adını almışdır. Bu tip idarəetmə indiki dövrdə gömrük 
orqanları üçün müstəsna dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İndiki dövrdə gömrük sistemində idarəetmənin 
dinamik xarakteristikalarının, hər  şeydən öncə,  AİS  və idarəetmənin informasiya texnologiyasının tətbiqi 
hesabına təkmilləşdirilməsi müşahidə edilir. 
19.3. İdarəetmə prosesinin təşkili  
Gömrük orqanları sistemində idarəetmə prosesinin təşkili onun həyata keçirilməsinin dəqiqliyini, 
ardıcıllığını və yol verilən hədlərini müəyyənləşdirən hərtərəfli nizama salınmasıdır.  
İdarəetmə prosesinin təşkilinə onun müxtəlif dövrələrinin, mərhələlərinin, pillələrinin və idarəçilik 
işlərinin (əməliyyatlarının) icra edilməsinin zəruri ardıcıllığını; müəyyən növ idarəçilik işlərinin 
(əməliyyatlarının) icra edilməsinin müvəqqəti hədlərini və onların qruplaşdırılmasını; idarəetmə prosesinin hər 
bir mərhələsini və onun bütün idarəçilik işlərini normal və vaxtında həyata keçirmək üçün zəruri və kifayət 
qədər informasiyanın dəqiq daxil olmasını; idarəetmə sisteminin müxtəlif həlqələrinin idarəetmə prosesi 
mərhələləri üzrə  iştirak qaydasını; məcburi idarəçilik işləri (razılaşdırma, müzakirə, viza vermə, təsdiqetmə, 
məlumatlandırma və s.) kimi idarəetmə prosesi qayda və üsullarını müəyyən etmək daxildir.  
İstənilən idarəetmə prosesi öz məzmununa görə dövrlərdən, mərhələlərdən, pillələrdən və fazalardan 
ibarətdir.  
İdarəetmə dövrü dedikdə idarəetmənin bütün ümumi funksiyalarının analiz (təhlil) və 
proqnozlaşdırma, planlaşdırma, təşkiletmə, tənzimetmə, uçot və nəzarət) tam reallaşdırılması üçün zəruri olan 
zaman kəsiyi başa düşülür.  İdarəetmə dövrlərinin reallaşdırılması üçün normativ bazaya, planlaşdırma 
sisteminə, uçot sisteminə,  əməkdaşların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və stimullaşdırılması sisteminə, 
informasiya və kadr təminatına malik olmaq lazımdır.  
Dövr mərhələlərdən ibarətdir. Mərhələlər dedikdə, bir halda qarşıdakı fəaliyyət sisteminin yaradıldığı 
digərində isə onun fəaliyyət göstərməsi ilə idarəetmənin həyata keçirildiyi zaman kəsikləri nəzərdə tutulur.  
Hər mərhələ pillələrdən ibarətdir. Pillə dedikdə idarəetmənin hər hansı bir ümumi funksiyasının tam 
reallaşdırılması üçün zəruri olan vaxt (zaman) başa düşülməlidir. Buna uyğun olaraq idarəetmə prosesi pillələri 
təhlil və proqnozlaşdırma pilləsi, planlaşdırma pilləsi, təşkiletmə pilləsi, tənzimetmə pilləsi, uçot pilləsi və 
nəzarət pilləsi adlandırılır.  
 
19.4. İdarəetmə prosesində qərar qəbul edilməsi  
Gömrük orqanlarının işinin məhsuldarlığı idarəetmənin bütün səviyyələrində  qəbul edilən qərarların 
keyfiyyətindən çox asılıdır.  İdarəçilik qərarı  hər  şeydən öncə, idarəetmə sisteminin bu və ya digər hərəkət 
variantının idarəetmə subyekti tərəfindən seçilən fikri-iradə aktıdır. 
Qərarda idarəetmə obyektləri qarşısında dayanan məqsəd və  vəzifələr xülasə edilir, onlar üçün yol 
verilən hərəkətlər ölçüsü nəzərdə tutulur, məqsəd və  vəzifələrin reallaşdırılması üçün hansı resursların lazım 
olması müəyyənləşdirilir. Beləliklə, idarəçilik qərarı idarəetmənin idarə edilən sisteminin məqsəd və 
proqramından ibarətdir. Məhz buna görə gömrük orqanlarında idarəçilik qərarlarının keyfiyyətindən və vaxtında 
qəbul olunmasından onların idarə edilməsinin, hər şeydən öncə, uğuru və uğursuzluğu asılıdır.  
İdarəçilik qərarlarını müxtəlif  əlamətlərə görə  təsnif etmək qəbul olunmuşdur. Buna baxmayaraq, 
qərarın qəbul edildiyi şərait müəyyənedici andır. Adətən, qərarlar müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik (risk) 

161 
 
şəraitində  qəbul edilir. Müəyyənlik  şəraiti, bir qayda olaraq, standart qərarların, qeyri-müəyyənlik  şəraiti - 
standart olmayan qərarların qəbulunu əvvəlcədən müəyyən edir.  
Standart elə  qərarlardır ki, kənaraçıxmalarla birgə  qərarın özünün strukturu və onun qəbul edilməsi 
prosedurası işlənir. Adətən, onlar mövcud situasiyanın ayrı-ayrı kəmiyyət parametrlərinin dəyişdirilməsinə, icra 
müddətinə və icraçıların yerləşdirilməsinə yönəldilir, onun ümumi strukturu isə əvvəlki kimi qalır. Belə qərarlar 
kifayət qədər tez, xüsusi hazırlıq olmadan (məsələn, kadrların işə  qəbulu və  işdən azad edilməsi haqqında 
əmrlər) qəbul edilə bilər.  
Standart olmayan qərarlar, bir qayda olaraq, yaradıcı qərarlardır. Qeyri-müəyyənlik, deməli, həm də risk 
şəraitində belə qərarlara ehtiyac, şübhəsiz, xeyli artır. Bu daim dəyişməkdə olan gömrük şəraitinə uyğunlaşmaq 
və həm daxili, həm də nəzarət edilməyən xarici faktorların təsiri altında resurslarla manevr etmək zərurəti ilə 
bağlıdır.  
Qərar qarşıya qoyulmuş  məqsədlərə yetmək üçün əməkdaşların birgə  hərəkətlərini təşkil edən, 
istiqamətləndirən və stimullaşdıran direktiv aktdır.