Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü il tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

16.3.2. Gömrük orqanlarının əməliyyat bölmələrinin əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin istiqamətləri  
Müasir mərhələdə gömrük işi sahəsində  əməliyyat-axtarış üsulunun tətbiqi və  təşkilatlanma 
mexanizminin formalaşması prosesi çox ağrılı keçir. Bu gömrük orqanlarına qarşı keçmiş sovet 
münasibətlərinin hələ də aradan qaldırıla bilməməsi ilə bağlıdır. Hələ də gömrük orqanlarını, hüquq-mühafizə 
orqanı kimi çox “qısqanclıqla” qəbul edirlər.  
Lakin bu çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikası gömrük orqanları, gömrük xidmətinin 
inkişaf etdirilməsinin real tələblərinə cavab vermək üçün əməliyyat-axtarış fəaliyyətini aşağıdakı istiqamətlərdə 
aparırlar:  
1) gömrük orqanlarının  şəxsi təhlükəsizliyini təmin etmək üçün aparılan  əməliyyat-axtarış 
fəaliyyəti;  
2) gömrük işi sahəsində qaçaqmalçılıq və digər cinayətlərlə mübarizə  məqsədi ilə aparılan 
əməliyyat-axtarış fəaliyyəti.  
Gömrük orqanlarının  əməliyyat-axtarış  fəaliyyəti ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük 
Komitəsinin və Naxçıvan MR Gömrük Komitəsinin müvafiq idarələri məşğul olur.  
Gömrük orqanlarında şəxsi təhlükəsizliyi qoruyan bölmə aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:  
a) gömrük işi qaydaları və onların həyata keçirilməsinə qarşı cəhdləri zərərsizləşdirmək;  
b) gömrük işi aparılan yerlərə cinayətkar fikirlər daşıyan və ya cinayətkarların əlaltılarının daxil 
olmasının (daxil olmağa cəhd göstərilməsinin) qarşısını almaq;  
v) gömrük orqanı  işçilərinin və onların ailə üzvlərinin, həmçinin  əməliyyat-axtarış  fəaliyyətində 
iştirak edən vətəndaşların təhlükəsizliyinə qəsd hərəkətlərinin qarşısını almaq;  
q) informasiya təhlükəsizliyini təmin etmək və  məlum dərəcədə qorunan məxfi məlumatların 
ötürülməsinə qarşı mübarizə aparmaq;  
d) digər hüquq-mühafizə orqanlarının  əməliyyat bölmələri ilə qarşılıqlı  əməkdaşlıq və 
koordinasiya təşkil etmək və həyata keçirmək (şəxsi təhlükəsizlik maraqlarını təmin etmək üçün).  
Əməliyyat bölməsinin  əməkdaşları  şəxsi təhlükəsizliyi təmin etmək üçün, ayrı-ayrı gömrük orqanı 
işçilərinin vəzifədən sui-istifadə  məqsədlərinin qarşısını alır və onlara xəbərdarlıq edilir. Əgər gömrük 
orqanında çalışan şəxs, yenə də öz əməlindən əl çəkməzsə, onun gömrük orqanlarından kənarlaşdırılması üçün 
rəhbərliyinə yazılı müraciət edir.  

145 
 
Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinə görə, gömrük orqanı  işçilərinin həyatı  və sağlamlığı 
üçün təhlükə törənəndə xüsusi vasitələr (əl qandalları, rezin dəyənəklər, gözyaşardıcı maddələr və s.) və odlu 
silah tətbiq olunmasına icazə verilir.  
Gömrük pozuntuları ilə mübarizə üzrə bölmələr gömrük işi sahəsində qanunun pozulmasına edilən 
cəhdlərdən vaxtında xəbər tutmaq, onları  aşkar edib, qarşısını almağa xidmət edirlər. Bunun üçün hərtərəfli 
informasiya axını təşkil etmək tələb olunur. Bu məlumat toplanıb analiz olunmalı, qaçaqmalçılıq və baş verəcək 
digər cinayətlərin hazırlanmasından xəbər verən informasiyalar bir daha yoxlanmalı  və cinayətin vaxtında 
qarşısının alınması üçün adekvat tədbirlər hazırlanmalıdır.  
 
Mövzu 17. Gömrük orqanlarında idarəetmənin əsasları  
 
17.1. İdarəetmə anlayışı  
 
Ayrı-ayrı icraçılar və ya insanlar qrupu şəklində insan amilindən ibarət hər bir sistemin səmərəli 
fəaliyyəti yalnız onu idarə edən - təşkiledici başlanğıc olduqda mümkündür. Gömrük orqanlarının bütün 
əməkdaşlarının hərəkət birliyinə nail olunması gömrük orqanlarında idarəetmə sisteminin başlıca məqsədidir. 
Sistem bir istiqamətdə  işləməli və qarşısında qoyulmuş  vəzifələrin həllini təmin etməlidir. Bunun üçün onun 
daxilində dəqiq idarəetmə tələb olunur.  
Təcrübə göstərir ki, xüsusi idarəçilik biliyi olmadan idarəetmə  bəzən gömrük orqanlarında  əməliyyat 
xidməti fəaliyyətində xeyli səhvlərlə  nəticələnir, dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və onun 
iqtisadi mənafelərinin qorunması işinə müəyyən ziyan vurur.  
Azərbaycan Respublikası gömrük orqanlarının üzərinə qoyulmuş  vəzifələrin və funksiyaların yerinə 
yetirilməsini optimal təşkil etmək üçün idarəetmənin mahiyyət və  məzmununu açan əsas nəzəri müddəaları 
bilmək zəruridir.  
İdarəetmə dedikdə nə başa düşülməlidir? Ədəbiyyatda gömrük orqanlarının da aid olduğu sosial-iqtisadi 
sistemlərlə  “idarəetmə” anlayışının çoxsaylı  tərifləri vardır. Gömrük orqanlarında idarəetməyə xas olan 
əlamətləri nəzərə alaraq müxtəlif fikirləri ümumiləşdirməklə ona aşağıdakı tərifi vermək olar.  
İdarəetmə - gömrük orqanları  əməkdaşlarına elə fasiləsiz informasiya təsiri prosesidir ki, 
idarəçilik qərarlarının qəbul olunması  və  həyata keçirilməsi vasitəsilə  dəyişən xarici və daxili şəraitdə 
onların məqsədyönlü davranışını təmin edir.  
Məcmu halda idarəetmə subyekti, idarəetmə obyekti və onlar arasında qarşılıqlı  əlaqələr gömrük 
orqanlarında idarəetmə sistemini əmələ gətirir.  
Gömrük orqanlarında idarəetmə subyektlərinə idarəetmə  qərarları  qəbul etmək, tabeliyindəki 
əməkdaşlara və kollektivlərə tapşırıq vermək və onların icrasını  tələb etmək səlahiyyəti olan bütün rəhbərlər, 
yəni məqsədyönlü təsiri həyata keçirən gömrük postunun, gömrükxananın, gömrük idarəsinin və Dövlət 
Gömrük Komitəsinin bütün elementləri və yarımsistemləri aiddir.  
İdarəedən yarımsistemin qərarlarının,  əmrlərinin, tapşırıqlarının icraçıları, gömrük işi mütəxəssisləri, 
gömrük kollektivləri, təşkilati strukturlar, texnoloji gömrük proseduraları, eləcə də gömrük orqanlarının üzərinə 
qoyulmuş funksiyaların həyata keçirilməsi üzrə bütün fəaliyyət növləri, gömrük fəaliyyəti resursları  və s. 
gömrük orqanlarında idarəetmə obyektləri kimi çıxış edir.  
İdarəetmə subyekti idarəetmə obyektinin faktik vəziyyəti və onu əhatə edən xarici mühit haqqında 
informasiya alır. Bu informasiya idarəetmə subyekti tərəfindən işlənir ki, bunun da nəticəsi olaraq qərar qəbul 
edilir. Məzmunu birbaşa əlaqə kanalı üzrə idarəetmə obyektinə ötürmək üçün həmin qərara idarəçilik qərarının 
formalarından (əmr, göstəriş, qətnamə  və s.) biri verilir. Bu qərarın icrası haqqında informasiya və eləcə  də 
idarəetmə obyektinin (idarəedilən sistemin) yeni vəziyyəti haqqında informasiya yenidən əks əlaqə kanalı üzrə 
idarəetmə subyektinə daxil olur. Beləliklə, idarəetmə nisbi və fasiləsiz prosesdir. Gömrük orqanları tərəfindən 
idarəetmənin fasiləsiz xarakteri onlardan keçən informasiya proseslərinin daimiliyi və arasıkəsilməzliyi ilə 
şərtlənir. 
İdarəetmə prosesinin fasiləsizliyi onun dövriliyi haqqında, yəni müxtəlif idarəetmə həlqələri tərəfindən 
və müxtəlif formalarda icra edilən eyni növ idarəçilik işlərinin və ya idarəetmə mərhələlərinin icra edilməsinin 
müəyyən ardıcıllığı və təkrarlanması haqqında danışmağa imkan verir. 
Gömrük orqanlarında idarəetmə sistemi aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: idarəetmə mexanizmi, 
idarəetmə strukturları, idarəetmə prosesi və idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilmə mexanizmi. 
İdarəetmənin mexanizmini aşağıdakılar təşkil edir:  
- idarəetmə qanunları;  
-  prinsipləri;  
-  məqsədləri;  
-  metodları;  

146 
 
-  funksiyaları.  
İdarəetmə orqanları, idarəetmə kadrları və texniki idarəetmə vasitələri idarəetmənin strukturuna daxildir.  
İdarəetmə prosesi - idarəetmənin məqsədlərinə çatmaq üçün bütün idarəetmə  həlqələrinin 
göstərdiyi fəaliyyətdir.  
İdarəetmə sisteminin təkmilləşdirilmə mexanizmini idarəetmə obyektinin inkişafı nəticəsində ona edilən 
dəyişikliklər təşkil edir.  
Gömrük orqanlarında idarəetmə  həm obyektiv iqtisadi qanunlara və idarəetmə qanunlarına, həm də 
onların  əsasında formalaşan  əməliyyat-xidmət fəaliyyətinin bütün iştirakçılarının ictimai, kollektiv və  şəxsi 
maraqlarının vahid sisteminə  əsaslanır.  İdarəetmənin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, gömrük 
fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində yaradıcı rol oynayır.  
 
17.2. İdarəetmə qanunları  
İdarəetmə qanunları idarəetmə sistemi elementləri və yarımsistemləri, onda baş verən proseslər və xarici 
mühit arasında ümumi, əhəmiyyətli və zəruri əlaqələrin əks etdirir. Onlar obyektivdir və insanların şüurundan və 
iradəsindən asılı deyildir. İdarəetmə qanunlarını bilmək idarəetmə sistemlərinin yaradılmasında və onların 
fəaliyyətinin təşkil edilməsində idarəetmə qanunlarının tələblərini nəzərə almağa imkan verir.  
Onlara aşağıdakılar aiddir:  
-  idarəetmə sisteminin vahidliyi qanunu;  
-  mütənasiblik (proporsionallıq) qanunu; 
 - idarəetmə funksiyalarının mərkəzləşdirilməsinin optimal nisbəti qanunu;  
- idarəedən və idarə olunan sistemlərin nisbəti qanunu və s.  
İdarəetmə sisteminin vahidliyi qanununun  təsiri dövlət idarəetmə sisteminin yuxarı orqanlarından 
onun aşağı  həlqələrinə  qədər idarəetmə münasibətlərinin qırılmaz zəncirində; idarəetmə prosesinin bütün 
səviyyələrinin,  əməliyyatlarının və  mərhələlərinin arasıkəsilməzliyində, ritmikliyində  və uzlaşmasında; 
insanların qlobal məqsədlərinin və mənafelərinin bütün tərkib hissələri ilə idarəetmənin vahidliyində; idarəetmə 
funksiyalarının və və metodlarının vahidliyində; idarəetmə aparatı əməkdaşlarına tələblərin vahidliyində təzahür 
edir.  
Professional (peşə) fəaliyyətin və  idarəetmənin mütənasibliyi (proporsionallığı) qanunu müəyyən 
edir ki, idarəetmənin  ən mühüm vəzifəsi idarə edən və idarə olunan sistemlərin fəaliyyətinin optimal 
proporsionallığını  təmin etmək, sistemin tərkib hissələrinin fasiləsiz  əlaqəsini təşkil etməkdir. Mütənasiblik 
(proporsionallıq) onunla ölçülür ki, sistemin əsas fəaliyyəti - gömrük rəsmiləşdirilməsi və gömrük nəzarəti, 
digər funksiyaların həyata keçirilməsi idarəetmə ilə nə dərəcədə tam və dəqiq təmin olunur ki, minimal mümkün 
məsrəflərlə lazımi effekti (səmərəni) versin.  
Mərkəzləşdirmənin optimal nisbəti qanunu elə idarəetmə sisteminin qurulmasını  və onun 
fəaliyyətinin elə  təşkilini nəzərdə tutur ki, bu zaman gömrük orqanlarının hər bir aşağı  həlqəsinin mərkəzi 
idarəetmə orqanlarına arasıkəsilməz və kifayət qədər sabit tabeliliyi mövcud olsun.  
Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemin bütün həlqələrinin fəaliyyətini son dərəcə sərt nizamlamaq demək 
deyildir. Sistemin hər bir inkişaf mərhələsi üçün özünün optimal mərkəzləşdirilmə  səviyyəsi mövcuddur ki, 
onunla idarəetmənin mərkəzləşdirilmiş formalarının sistemin inkişaf səviyyəsini ifadə edən real tələbatlara 
maksimum uyğunluğu nəzərdə tutulur.  
İdarə edən və idarə olunan sistemlərin nisbəti qanununun mahiyyəti idarə edən sistemin idarə 
olunanla uyğunluğunun təmin edilməsi tələbindən ibarətdir.  
Bu nisbətin dəyişməsi müxtəlif, başlıca olaraq, təşkilati və iqtisadi amillərin təsiri ilə baş verir. Hər 
şeydən öncə, idarə edən sistemin inkişaf və  fəaliyyət səviyyəsi idarə olunan sistemin əməliyyat-xidmət 
fəaliyyəti səviyyəsinə uyğun gəlməlidir.  
Qanunlar vasitəsilə idarəetmə  nəzəriyyəsinin məzmunu, idarəetmə prosesinin əsas funksiyaları, 
metodları  və strukturları, eləcə  də xüsusiyyətləri üzrə  çıxarılır. Buna görə  də, sistemli yanaşma idarəetmə 
qanunlarının istifadəsində əsasdır. Sistemli yanaşma onların tələblərini sistemli şəkildə ifadə etməyə və bütün 
sistemin optimal fəaliyyət və inkişaf variantını müəyyən etməyə imkan verir.  
Gömrük orqanlarında idarəetmə  həm idarəetmənin obyektiv qanunlarına, həm də onların  əsasında 
formalaşan vahid prinsiplər sisteminə əsaslanır.  
 
 
17.3. İdarəetmənin prinsipləri  
İdarəetmənin prinsipləri dedikdə idarə edən sistemin əsaslandığı  rəhbər ideyalar, qaydalar, əsas 
müddəalar və davranış normaları başa düşülür.  
İdarəetmə  təcrübəsində gömrük orqanları  tərəfindən ümumi, xüsusi və  təşkilati-texnoloji prinsiplər 
tətbiq edilir.  

147 
 
İdarəetmənin ümumi prinsipləri strateji idarəetmə normalarıdır və onlar gömrük orqanlarının bütün 
sahələrində və yarımsistemlərində fəaliyyət göstərir. Lakin onlar hər bir idarəçilik sistemində spesifikdir. Hətta 
idarəetmənin  əsas ümumi prinsiplərinin sadalanması (məsələn, sistemlilik, əks  əlaqə, informasiyanın kafiliyi, 
optimallıq, bərabər tabelik və b.), eləcə  də  onların gömrük orqanlarında idarəetmə sisteminə dialektik təsiri 
bunu təsdiq edir.  
Sistemlilik idarəetmənin aparıcı prinsipidir. Gömrük orqanlarının idarə edilməsində sistemlilik sistemin 
struktur və funksional vahidliyini təmin edir və təkmilləşdirir.  
Gömrük orqanları qarşısında dayanan vəzifələr nə qədər mürəkkəbdirsə, sistemin əks əlaqə prinsipi bir o 
qədər böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiya idarəetmə subyektinə, sistemə  təsir etmək və idarəçilik 
qərarlarının icrasını  təmin etmək məqsədilə  hər bir zaman anında sistemin vəziyyəti haqqında, qoyulmuş 
məqsədin əldə edilməsi haqqında təsəvvür əldə etməyə imkan verir.  
İnformasiyanın kafiliyi prinsipi o deməkdir ki, gömrük sistemində, o cümlədən idarəçilik sistemində 
informasiya həcmlərinin görünməmiş dərəcədə artması şəraitində informasiya proseslərinin intensivləşdirilməsi 
olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir.  
Qarşıya qoyulmuş  məqsədin mümkün olan daha qısa müddətlərdə  ən az maddi, maliyyə  və  əmək 
məsrəfləri ilə  əldə edilməsi gömrük orqanlarında idarəetmənin optimallığı prinsipinin mahiyyətini təşkil edir. 
İdarəetmənin optimallığı gömrük sistemində müxtəlif metodlarla və vasitələrlə təmin edilir. İdarəetmənin digər 
ümumi prinsipləri də gömrük sistemində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Gömrük orqanlarında idarəetmənin xüsusi prinsipləri iki böyük qrupa bölünür: gömrük fəaliyyətinin 
iqtisadi, sosial-siyasi və  mənəvi sahələrində  tətbiq edilən prinsiplər və Azərbaycan Respublikasının iqtisadi 
təhlükəsizliyini öz səlahiyyətləri çərçivəsində  təmin edən dövlət hüquq mühafizə  təşkilatı olaraq gömrük 
orqanları sistemində mövcud olan prinsiplər.  
İdarəetmənin xüsusi prinsiplərinə aşağıdakılar  aid edilir:  
- qanunçuluq;  
- səmərəli (məntiqəuyğun) mərkəzsizləşdirmə ilə birgə mərkəzləşdirmə;  
- fasiləsizlik;  
- operativlik;  
- çeviklik;  
- məsuliyyət;  
- varislik; 
 - son nəticəyə istiqamətlənmə və s.  
İdarəetmənin təşkilati-texnoloji prinsipləri gömrük orqanları  rəhbərlərinin təşkilati-sərəncamverici və 
inzabati-icraedici fəaliyyətinin əsasında dayanır. Onlara aşağıdakı idarəetmə prinsipləri aiddir:  
-  vahid rəhbərlik;  
- konkretlik;  
- əməyin bölgüsü, skalyar;  
- iyerarxiya (xidməti vəzifələrin tabeçilik qaydasında yerləşdirilməsi);  
- sərəncamvermənin vahidliyi və tək rəhbər;  
- səlahiyyətlərin ötürülməsi;  
- idarəetmə diapozonu və s.  
Vahid rəhbərlik (təkbaşınalıq) prinspinin əhəmiyyəti xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Bu prinsip, bir 
tərəfdən, idarəetmənin kollegiallığını, digər tərəfdən, isə icraedici funksiyalara görə ciddi fərdi məsuliyyətin 
müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Kollegiallıq tapşırılan işə görə  hər bir gömrük əməkdaşının məsuliyyətini 
istisna etmir, əksinə onun üçün şəxsi məsuliyyət nəzərdə tutur.  
Vahid rəhbərlik prinsipi üzrə gömrük orqanları sisteminə DGK-nın Sədri rəhbərlik edir. Gömrük işinə 
rəhbərliyin  ən mühüm məsələləri DGK kollegiyasının iclaslarında baxılır. Kollegiyanın iclaslarında qəbul 
edilən, DGK-nın Sədrinin əmri ilə rəsmiləşdirilən qərarların bütün gömrük orqanları və əməkdaşları tərəfindən 
icra edilməsi məcburidir.  
DGK-nın tabeliyindəki digər təşkilatların rəhbərləri vahid rəhbərlik (təkbaşçılıq) prinsipi üzrə fəaliyyət 
göstərirlər. Gömrükxanaların və gömrük postlarının rəisləri öz idarəçilik fəaliyyətində vahid rəhbərlik prinsipini 
həyata keçirirlər.  
İdarəetmənin konkretliyi prinsipi situasiyanın konkret təhlilini tələb edir ki, bunun üçün idarəetmə 
sistemi haqqında və onun xarici mühiti haqqında keyfiyyətli elmi informasiya lazımdır.  
Əməyin bölgüsü prinsipində  nəzərdə tutulur ki, idarəetmənin təşkili üzrə bütün fəaliyyət icrası 
idarəetmə sisteminin konkret həlqələrinə tapşırılan  ən sadə  əməliyyatlara ayrılır. Gömrük orqanı idarəetmə 
sisteminin hər bir həlqəsinin dəqiq, konkret vəzifəsi olmalıdır.  

148 
 
İyerarxiya prinsipi aşağı əməkdaşın və ya bölmənin yuxarıdakına tabe olmalı olduğunu nəzərdə tutur. 
İnzibati iyerarxiyanın hər bir əməkdaşı yuxarıdakının qarşısında təkcə özününkü yox, həm də özünün 
tabeliyində olan bütün əməkdaşların qərarlarına və hərəkətlərinə görə cavab verir.  
Sərəncamvermənin vahidliyi və vahid rəhbər prinsipi müəyyən edir ki, hər bir əməkdaş yalnız bir 
rəhbərdən əmr və sərəncamlar alır, çünki bu fəaliyyət birliyinin zəruri şərtidir və heç bir əməkdaş özündən daha 
yuxarı birdən artıq rəhbərə məruzə etməməlidir.  
Səlahiyyətlərin ötürülməsi (verilməsi) prinsipi nəzərdə tutur ki, rəhbərin fəaliyət sahəsindən vəzifənin 
tabe  şəxsə verilməsi zamanı onun həlli üçün hüquqlar da verilməli, tabe şəxs isə onlara görə  məsuliyyəti öz 
üzərinə qəbul etməlidir.  
İdarəetmənin dipozonu prinsipi yuxarı vəzifəli şəxsin ciddi müəyyən olunmuş, optimal sayda şəxslərin 
fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşımalı olduğunu nəzərdə tutur.  
17.4. İdarəetmənin funksiyaları  
İdarəetmənin funksiyası - həyata keçirilməsi üçün müəyyən idarəçilik işləri (əməliyyatları) tələb 
olunan konkret idarəçilik fəaliyyəti növüdür.  
Gömrük orqanlarının idarə edilməsində idarəetmə funksiyaları çox mühüm yer tutur, çünki onlar bütün 
səviyyələrdə idarəçilik fəaliyyətinin mahiyyətini və  məzmununu açıqlayır və idarəetmə sahəsində  vəzifələrin 
bölgüsünü əks etdirir, nəzərdə tutulmuş nəticələri əldə etmək üçün onların həyata keçirilməsi zamanı müəyyən 
növbəlilik və fəaliyyət birliyi tələb edir.  
Gömrük orqanları sistemində idarəetmə funksiyalarını  təsnif etməklə, onları idarəetmə prosesinin 
mərhələlərini  əks etdirən ümumi idarəetmə funksiyalarına və gömrük orqanlarının  əməliyyat-xidmət 
fəaliyyətinin konkret növlərinin spesifik (konkret) idarəetmə funksiyalarına bölmək olar. 
İdarəetmənin ümumi funksiyaları idarəetmənin mahiyyətini üzə  çıxarır: onlar istənilən obyektin idarə 
edilməsi prosesini xarakterizə etdiyinə görə universaldır.  
İderəetmənin ümumi funksiyalarının tərkibini müəyyən edərkən onların dialektik vahidliyi, eləcə  də 
idarə edən və idarə olunan sistemlərin vahidliyi nəzərə alınmalıdır.  İdarəetmə funksiyalarının tərkibi idarə 
olunan sistemin vəziyyətinin istənilən dəyişmələrini idarə edən sistemin reaksiya göstərməsinin effektivliyini 
təmin etməlidir.  
İdarəetmənin ümumi funksiyalarına aşağıdakılar aiddir:  
1) Əməliyyat-xidmət şəraitinin təhlili və proqnozlaşdırılması;  
2) Planlaşdırma;  
3) Təşkiletmə;  
4) Tənzimetmə;  
5) Uçot və nəzarət.  
Gömrük  əməliyyat-xidməti  şəraiti dedikdə iqtisadi, siyasi, sosial, hüquqi, regional və digər  şərtlərlə 
(faktorlarla) dialektik inkişafda olan, gömrük fəaliyyətinə  əhəmiyyətli dərəcədə  təsir edən qarşılıqlı  əlaqəli 
elementlər məcmusu nəzərdə tutulur.  
Gömrük əməliyyat-xidməti şəraitinin əsas elementləri bunlardır:  
- xarici iqtisadi fəaliyyətin (XİF) xidmət edilən iştirakçıları - Azərbaycan və xarici fiziki və hüquqi 
şəxsləri, gömrük orqanının fəaliyyət zonasında mal axınının (hərəkətinin) növləri, həcmləri və 
istiqamətləri, onların zaman, məkan (yer), nəqliyyat növləri üzrə bölgüsü;  
- gömrük qanunvericiliyini qəsdən pozan XİF iştirakçılarının və onların köməkçilərinin; 
qaçaqmalçıların və onların köməkçilərinin; gömrük orqanlarına mənfi təsir göstərməyə  cəhd edən 
gömrükətrafı kriminal strukturların və onların köməkçilərinin olması; gömrük qaydalarının pozulması 
və cinayətlərin törədilməsində onların məqsədləri, planları, niyyətləri, vaxtı, yeri, strategiya və taktikası 
haqqında məlumatlar;  
- gömrük orqanlarının qüvvə və vəsaitləri, onlara həvalə edilmiş funksiyaların və vəzifələrin icra 
edilməsində onların imkanları;  
- Azərbaycan Respublikasının iqtisadi təhlükəsizliyinin təminatının və iqtisadi mənafelərinin 
qorunmasının ümumdövlət tədbirləri;  
- gömrük orqanlarının fəaliyyət zonsında qaçaqmalçılıqla və gömrük qaydalarının pozulması 
üzrə digər hüquq-mühafizə orqanlarının, idarələrin və  təşkilatların olması, gömrük orqanları 
vəzifələrinin həlli üçün onlardan istifadə imkanları;  
- gömrük fəaliyyətinin həyata keçirildiyi mühit. 
Planlaşdırma idarəetmənin elə  əsas funksiyasıdır ki, onun vasitəsilə  gələcək fəaliyyətin təşkilati 
başlanğıcı işlənib hazırlanır. Planlaşdırma vasitəsilə sistemin inkişaf məqsədləri və istiqamətləri müəyyən edilir, 
mövcud problemləri realizə edilməsi vasitəsi olan metodlar işlənib hazırlanır, sistemin inkişaf tempi müəyyən 
edilir.  İdarəetmə subyekti icraçıların gələcək fəaliyyət planını tutur, planda göstərilən məqsədlərə çatmağın 
yollarını, üsullarını, vasitələrini və müddətlərini əsaslandırır.  

149 
 
Təşkiletmə dedikdə, idarəetmənin elə əsas funksiyası nəzərdə tutulur ki, onun reallaşdırılması vasitəsilə 
planlaşdırma prosesində  işlənib hazırlanmış planların yerinə yetirilməsi üçün şərait yaranır. Bu funksiyanın 
mahiyyəti qüvvə  və vasitə yaradılmasından, icraçılar arasında zəruri  əlaqə  və münasibətlərin qurulmasından, 
onların fəaliyyətinin rasional (səmərəli) forma və metodlarının müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Bu 
funksiyanın reallaşdırılması prosesində idarəetmə subyekti tərəfindən qəbul olunmuş  qərarların, o cümlədən 
təsdiq edilmiş planların uğurlu həyata keçirilməsi üçün zəruri olan şərait yaradılır.  
Tənzimetmə dedikdə idarəetmənin elə  əsas funksiyası başa düşülməlidir ki, onun vasitəsilə tabelikdə 
olan  şəxslərin fəaliyyətinin səmərəliliyi yüksəlir və ya planlşdırma zamanı verilmiş parametrlərdən 
kənarçıxmalar aradan qaldırılır. Tənzimetmə  əks  əlaqənin nəticələri  əsasında həyata keçirilir. O, ayrı-ayrı 
əməkdaşların və kollektivlərin qarşılıqlı  əlaqələrinin saxlanması,  əlaqələn-dirilməsi, qüvvələrin (səylərin) 
yenidən bölgüsü, eləcə  də motivasiyası  (əsaslar, sübutlar, səbəblər) və stimullaşdırılması yolu ilə reallaşdırıla 
bilər.  
Uçot funksiyasının mahiyyətini idarə olunan sistemin cari vəziyyəti haqqında onun hərəkət istiqamətləri 
və templəri, əldə edilən nəticələr və dəyişən problemlər haqqında informasiyanın toplanması, sistemləşdirilməsi 
və ilkin işlənməsi təşkil edir.  
Planların yerinə yetirilməsinin düzgünlüyünü, onların icrasının  şərait və  nəticələrinin necə olduğunu 
müəyyən etmək üçün nəzarət mövcuddur.  
Nəzarət idarəetmənin elə  əsas funksiyasıdır ki, onun reallaşdırılması vasitəsilə gömrük orqanlarının 
vahid sisteminin fəaliyyəti prosesi üzərində müşahidə  həyata keçirilir, bu və ya digər zaman momentində 
tabeçilikdə olanların fəaliyyətinin gedişi, şəraiti, vəziyyəti və nəticələri haqqında məlumatlar toplanır.  
Qəbul olunmuş  qərarların reallaşdırılmasına nəzarət gömrük fəaliyyətinin qoyulmuş  vəzifələrə 
uyğunluğunun üzə  çıxarılmasına,  şəraitin dəyişməsindən asılı olaraq əvvəl qəbul edilmiş  qərarlara və  təsdiq 
olunmuş planlara vaxtında zəruri düzəlişlər edilməsinə istiqamətlənir. 
Nəzarətin əsas vəzifəsi planlaşdırma zamanı verilmiş parametrlərdən kənaraçıxmaların üzə çıxarılması, 
onları doğuran səbəblərin, eləcə  də  gələcəkdə inkişaf etdirilməsi gömrük orqanının bütün fəaliyyətinin 
səmərəliliyini xeyli dərəcədə artırmağa kömək edə biləcək müsbət momentlərin ortaya çıxarılmasıdır.