Dərsliyi iqtisad elmləri doktoru, professor Kərim Paşa oğlu Paşayevin

SFERASI

§ 6.1. Malların alışının həyata keçirilməsi

Kommersiyanı həyata keçirmək üçün, birinci, mala malik olmaq, ikincisi isə - onu ucuz alıb baha satmaq imkanına malik olmaq lazımdır. Ancaq bu halda mənfəət əldə etmək olar. Buradan belə çıxır ki, kommersiya fəaliyyəti sonradan yenidən satılmaq üçün ilk əvvəl malların alışından başlamalıdır.

Malgöndərən kimi həm daxildə, hə mə xaricdə fəaliyyət göstərən əmtəə məhsullarının istehsalçıları, vasitəçilər, topdansatış yarmarkaları və bazarları, əmtəə birjaları, hərraclar (auksionlar) çıxış edirlər.

Malların alışını ticarət müəssisələri - topdansatış və ya xırda topdansatış mal dövriyyəsinin həyata keçirilməsi prosesi zamanı hüquqi şəxslər və yaxud fərdi sahibkarlar - fiziki şəxslər yerinə yetirirlər.

Alışın planlaşdırılması və həyata keçirilməsi zamanı lazımdır;

• 
  alınan mallara alıcılıq tələbini nəzərə almaq;
  
• 
  malların istehsalçıları və satıcılarının bu mallara olan təklifini nəzərə almaq;
  
• 
  malın real bazar konyunkturuna uyğun gələn qiymətinə istiqamətlənmək;
  
• 
  mal istehsalçılarına və topdan satıcılara alıcılıq tələbinin daha yaxşı nəzərə alınması istiqamətində təsir etmək;
  
• 
  ticarət müəssisəsinin mənfəətli ticarətin təşkili üzrə maraqlarını nəzərə almaq;
  
• 
  malların çeşidinin formalaşdırılması zəruriyyətinin nəzərə alınması;
  
• 
  qabaqcadan işlənilmiş kommersiya strategiyasına əsasən hərəkət etmək.
  

Yuxarıda qeyd edilən tələblərdən asılı olaraq mal alışı fəaliyyəti aşağıdakı mütləq şərtlərə riayət edilməsi ilə həyata keçirilməlidir:

• 
  mal göndərənlərin rəqabəti;
  
• 
  mal göndərənin sərbəst olaraq seçilməsi;
  
• 
  qiymətin sərbəst olaraq seçilməsi;
  
• 
  mülkiyyət formasından, dövlətə məxsusluğundan, müəssisənin formasından asılı olmayaraq alqı-satqı sövdələşmələri zamanı
  

tərəf-müqabillərin (partnyorlarm) bərabərliyi;

• 
  sövdələşmə üzrə tərəf-müqabillərin bir-birləri qarşısında maddi və mənəvi (etik) məsuliyyəti;
  
• 
  malın alışını həyata keçirən kommersiya işçisinin müstəqilliyi.
  

Alışların həyata keçirilməsi zamanı mal istehsalçılarına, iri topdan malgöndərənlərə, həmçinin mötəbər xarici firmalara üstünlük (prioritet) verilməlidir.

Xırda malgöndərənlərdən malın alışını xırda partiyalarla və geniş çeşidin formalaşdırılması və saxlanılması məqsədilə əsasən yeni malların alınması ilə həyata keçirmək lazımdır.

Malların alışı aşağıdakı kommersiya işinin aparılmasını tələb edir: - alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması;

• 
  əsas malgöndərənlərin axtarılıb tapılması və öyrənilməsi, onlarla əlaqədar olan mal təklifinin müəyyən olunması;
  
• 
  malgöndərənlərlə imkan daxilində daimi əlaqələri sahmana salmaq;
  
• 
  malgöndərənlərə sifarişlərin və tələbnamələrin rəsmiləşdirilməsi;
  
• 
  mal göndərişi üzrə müqavilələrin hazırlanması və bağlanılması;
  
• 
  malların istehsalçılardan, vasitəçilərdən, topdan mal satanlardan və digər mümkün olan malgöndərənlərdən alışının təşkil olunması; - mal alışı fəaliyyətə nəzarət, uçotun və təhlilin təşkili.
  

Adları çəkilən tədbirlərin qısaca məzmununu nəzərdən keçirək.

Alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması marketinqin fəaliyyət sahəsidir. Bu işlə müvafiq marketoloq mütəxəssislər məşğul olurlar.

Kommersantm vəzifəsi - buna hərtərəfli yardım etməkdir. Bunun üçün malların hərəkəti və satışının daimi uçotunu aparmaq, ticarət müəssisələrinin tələbnamələrini və sifarişlərini sistemləşdirmək, ödənilməmiş tələbin səbəblərini təhlil etmək, alıcılarla işləmək lazımdır.

Malgöndərənlərin axtarılıb tapılması mal istehsalçılarının daimi monitirinqi (müşahidəsi), onlarla israrlı, təkidli işin aparılması, onlarda mah alan müəssisə ilə işdə marağın yaradılması yolu ilə əldə edilir. Bu zaman, müntəzəm olaraq topdansatış yarmarka və sərgilərini, əmtəə birjalarını, hərraclara (auksionlara) baş çəkmək, kütləvi informasiya vasitələrində verilən reklam elanlarını öyrənmək, xüsusi mətbuatı, birja kataloqlarını və preyskurantlarmı (qiymət cədvəllərini) izləmək lazımdır.

Malgöndərənlərlə sıx əlaqələrin yaradılması uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərinin formalaşmasını, birbaşa əlaqələrin həyata keçirilməsini, vasitəçilərin inştirakı olmadan sabit alışların aparılmasını nəzərdə tutur.

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

Pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən malgöndərənlərə ilkin tələbnamələrin və sifarişlərin verilməsi mal alışı fəaliyyətinin sabitləşdirilməsi formalarından biridir ki, bu da tələbin və təklifin qabaqcadan bilinməsi effektini gücləndirər və bununla da kommersiya işinin səmərəliliyini artırar.

Tələhnamə - ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və müəssisənin konkret dövr üçün konkret mala olan tələbatı haqqında məlumatdır. Ciddi olaraq tələbmanə nə ticarət müəssisəsini, nə də ki, malgöndərəni heç bir şeyə məcbur etmir. Əlbəttə ki, bu zaman kommersiyada heç də son rol oynamayan mənəvi, etik öhdəliklər istisna edilmir.

Sifariş, tələbnamədən fərqli olaraq ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və onun tərəfindən müəyyən müddət ərzində alınacaq müəyyən malların siyahısını özündə cəmləşdirən rəsmi tələbdir. Lakin sifariş heç də mal göndərilməsi müqaviləsi deyildir. Onu müqavilədən- qabaq sənəd kimi nəzərdən keçirmək daha düzgün olardı. Sifariş mal- göndərən tərəfindən icraya qəbul olunan kimi, o, mal göndərilmə müqaviləsi hüququnu alır (sonradan bundan irəli gələn nəticələrlə).

Tələbnamələr və xüsusilə sifarişlər yazılı formada verilir və uçota alınmalıdır. Ayrı-ayrı hallarda, məsələn sadə çeşidli malların satışı, telefon və teleqraf (faks) üzrə sifarişlə yerinə yetirilə bilər.

Mal göndərişi müqaviləsinin hazırlanması və bağlanılması, həmçinin müxtəlif növ malgöndərənlərdən mal alışının həyata keçirilməsi irəlidə nəzərdən keçiriləcəkdir.

Alış fəaliyyətinin təhlili, uçotu və ona nəzarət operativ olaraq yerinə yetirilməlidir və aşağı məqsədlərə malik olmalıdır:

• 
  tərəflərin mal alışı müqaviləsinə uyğun olaraq müddətlər üzrə öhdəliklərə əməl etmələrinin müşahidə olunması;
  
• 
  göndərilən malların miqdarının və çeşidinin yoxlanılması;
  
• 
  göndərilən malların keyfiyyətinin, xüsusilə uzaq yerlərdən nəql olunmasından sonra, yoxlanılması;
  
• 
  göndərilən malın göndəriş müddətinə, miqdarı, keyfiyyəti və çeşidi üzrə malgöndərənə iddiaların verilməsi üçün materialların toplanması;
  
• 
  uğursuz mal göndərişinin təcrübəsində kommersiya fəaliyyətinin dəqiqləşdirilməsi üçün əsaslandırılmış tövsiyələrin verilməsi.
  

Bütün hallarda alış fəaliyyətinin nəzarəti, uçotu və təhlili ancaq o həcmlərdə yerinə yetirilməlidir ki, bu, kommersiya fəaliyyətinin effektivliyinin artmasına, mənfəətin artmasına səbəb olur. Həddindən artıq uçot, nəzərət və təhlil çox vaxt zərərlidir.

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

§ 6.2. Alış-müqavilə fəaliyyətinin təşkil olunması

Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət zalının işçiləri də iştirak edir.

Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr ölkədə fəaliyyət göstərən qanunveriçiliyə uyğun gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanılmış hesab edilir ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa gəlmiş olsunlar.

Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı-müəssisələrin birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri tərəfindən imzalanır.

Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz öhdəsinə götürür.

Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmalıdır:

♦ malların göndərilmə müddəti;

♦ göndərilmə qaydası;

♦ göndərişin təşkili;

♦ tam göndərilməmənin yerinin doldurulması;

♦ malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;

♦ alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul saxlanılmaya qəbul edilməsi;

♦ tara və qablaşdırma; hesablaşma qaydası;

♦ lazımi keyfiyyətdə və tam dəstləşdirilməmiş malların göndərişi zamanı iddiaların nizamlanması;

♦ malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud göndərilməməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);

♦ müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan zərərlərin hesablanması qaydası; ♦ mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.

Mal göndərişinin daha uzun müddətə bağlanılması zamanı əgər göndərilən malın dəqiq miqdarını və onun qiymətini müəyyən etmək mümkün olmursa, bu zaman müvafiq spesifikasiya (malların siyahısı)

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

əlavə olunmaqla müqavilənin nəzərdə tutulan ümumi məbləği göstərilməlidir.

Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi kontrakt adlandırılır. Kontraktda aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:

• 
  malın adı; bu, alqı-satqı müqaviləsinin predmetini təşkil edir;
  
• 
  malın miqdarı; bu, göndərişin ölçüsünü təşkil edir;
  
• 
  malın keyfiyyəti; onun müəyyən edilməsi üsulları nəzərdə
  

tutulmalıdır;

• 
  malın qiyməti; həm malın vahidinin qiyməti, həm də onun ümumi dəyəri göstərilməlidir;
  
• 
  göndəriş şərtləri; bu, başqa sözlə, göndərilmənin bazis şərtləri adlanır;
  
• 
  kontraktın ümumi dəyəri;
  
• 
  ödəniş şərtləri; ödəniş formaları və bunun üçün tələb olunan sənədlər göstərilir;
  
• 
  göndəriş müddəti;
  
• 
  qablaşdırma və markalanma;
  
• 
  malın qəbul edilib təhvil verilməsi; malın qəbuledilmə (təhvil verilmə) proseduru təsvir olunur;
  
• 
  göndəriş üzrə zəmanətlər və onun şərtləri pozulan zaman tətbiq edilən sanksiyalar (cəzalandırmalar);
  
• 
  reklamasiyalar (iddiaların verilməsi); mal göndərişi üzrə iddiaların verilməsi qaydası müəyyən edilir;
  
• 
  mübahisələrin həll olunması qaydası (arbitraj);
  
• 
  fors-major; fövqəladə halların: yanğının, təbii fəlakətlərin (zəlzələ, daşqın, vulkan püskürməsi və s ), müharibələr və hərbi əməliyyatların, blokadaların və s. baş verdiyi zaman tərəflərin hərəkətetmə qaydaları müəyyən edilir;
  
• 
  malların daşınması şərtləri; - tərəflərin ünvanları; - tərəflərin imzaları.
  

Alqı-satqı müqaviləsini (kontraktı) öyrənən zaman kommersiya işçisi xüsusi diqqəti göndərişin «bazis şərtlərimi yetirməlidir. Bu şərtlər satıcı və alıcının malların çatdıniması öhdəliklərini və ən vacibi, malın məhv olması və yaxud zədələnməsi riskinin satıcıdan alıcıya keçməsi anını müəyyən edir.

Bazis şərtləri malın daşınması üzrə xərclərin kimin daşıdığını müəyyən edirlər ki, bunlar da bəzi hallarda malın dəyərinin 40-50%-ni təşkil edir. Bu xərclərə: malın daşınmağa hazırlanması xərcləri, yüklənmənin haqqının ödənilməsi, daşınma haqqının ödənilməsi, həmçinin sı

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

ğortalanma və malların yolda saxlanılma xərcləri aid edilir. Bundan başqa, dövlət sərhədini keçmə zamanı gömrük rüsumlarının, vergilərinin və yığımlarının haqqının ödənilməsi də nəzərə alma bilər.

Kontraktı satıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir:

• 
  mal, müqavilənin bütün şərtlərinə ciddi surətdə uyğun olaraq göndərilməli;
  
• 
  alıcı malın göndərilməsinə hazır olması barədə vaxtında məlumatlandırılmalı;
  
• 
  malın vəzifəli şəxslər tərəfindən yoxlanılması üzrə xərcləri öz hesabına ödəməli;
  
• 
  malın qablaşdırılmasmı, həmçinin gömrük rüsumlarını və
  

vergilərini öz hesabına ödəməli;

• 
  alıcıya, «təmiz sənəd» deyilən, yəni malın razılaşdırılmış şərtlərdə göndərişini təsdiq edən təqdim etməli («təmiz» - tara və qablaşdırmanm qüsürları barədə qeyd-şərtlərin olmaması deməkdir);
  
• 
  ixracat lisenziyasını almalı və onun haqqını ödəməli;
  
• 
  kontraktda müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə malın alıcıya keçmə anmadək bütün riskləri və xərcləri daşımalı.
  

Kontraktı alıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir:

• 
  malı kontrakt üzrə müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə qəbul etməli;
  
• 
  malın daşınması üzrə bütün riskləri və xərcləri daşımalı;
  
• 
  malın hərəkəti prosesində sənədlərin alınması zamanı yaranan bütün rüsumları və xərcləri ödəməli;
  
• 
  malın xaricə göndərilməsi üçün lazım olan lisenziyanın və digər sənədlərin alınmasını və haqqının ödənilməsini təmin etməli.
  

Komissiya üzrə müqavilənin bağlanılması zamanı satan tərəf komitent, alan tərəf isə - komissioner kimi çıxış edirlər.

Komissioner öz öhdəsinə götürür ki, komitentin tapşırığına əsasən müqavilə üzrə müəyyən edilmiş mükafatla öz adından, lakin komitentin hesabına bir və ya bir neçə alqı-satqı sövdələşməsini həyata keçirəcəkdir.

Öz üzərinə götürdüyü tapşırığı komissioner, komitent üçün əlverişli (sərfəli) şərtlərdə və onun göstərişlərinə uyğun olaraq yerinə yetirməlidir. Komissioner komitentin göstərdiyi əlverişli şərtlərdən fərqli olan şərtlər üzrə sövdələşməni həyata keçirərkən, əldə olunan əlavə xeyir komissioner ilə komitent arasında bərabər olaraq bölüşdürülür (əgər komissiya müqaviləsində başqa hallar nəzərdə tutulmayıbdırsa).

KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

Bağlanılmış müqavilələr məcburi qeydiyyata və uçota alınmalıdır. Müqavilələr və malların alışı ilə bağlı olan digər sənədlər onların müddətləri qutardıqdan sonra üç il ərzində saxlanılmalıdır.

§ 6.3. Sifariş olunan partiyanın optimal ölçüsü

Sifariş olunan mallann optimal partiyasının müəyyən edilməsi müəyyən maraq doğurur. Məsələ ondan ibarətdir ki, ticarət firması tərəfindən istehsalçı-müəssisədə sifariş olunan mallar, adətən, tam həcmlərdə deyil, bir neçə partiyalarla hazırlanırlar. Partiya anbara daxil olur, oradan da satışa. Sonrakı partiyanın daxil olması əvvəlki partiyanın satılıb anbarın boşaldılmasından sonra baş verir. Sifarişin dəyəri partiyanın ölçüsündən əhəmiyyətli olaraq asılıdır: partiyanın ölçüsü nə qədər böyükdürsə, məhsul vahidinin dəyəri də aşağı olur, çünki bu zaman partiyanın hazırlanmasına çəkilən xərclər də azalır. Lakin, digər tərəfdən, partiyanın ölçüsünün artması malın saxlanılması xərclərinin artımına gətirib çıxarır. Bu ziddiyyəti partiyanın optimal ölçüsünün hesablanması yolu ilə həll etmək olar ki, bunun da mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir. Xüsusi ifadələri göstərək:

D - sifarişin illik dəyəri;

C - mal partiyasının hazırlanması xərclərinin dəyəri;

T- malın saxlanılması xərclərinin dəyəri (malın partiyasına %-lə); P - malın partiyasının dəyəri.

optP - malın optimal ölçüsünün dəyəri.

Belə ifadə etmək olar ki, il ərzində sifariş olunan partiyaların sayı D/P bərabərdir, bu partiyaların hazırlanmasına çəkilən xərclərin dəyəri isə - D/P • C.

O biri tərəfdən, mal partiyasının orta gözlənilən dəyəri (dəyərin riyazi gözlənməsi) P/2-yə bərabərdir, həmin bu partiyaların hər birinin saxlanılma dəyəri isə - P/2 • T

Malın partiyasının ölçüsünün optimallaşma şərti mal partiyasının hazırlanma dəyəri ilə saxlanılma dəyərinin ölçülərinin bərabərliyinə uyğun gəlir, çünki ancaq bu halda malın partiyasının hazırlanması ilə saxlanılması arasında olan ziddiyyət öz həllini tapmış olur:

D/optP • C = optP/2 • T.

Buradan da optimallıq şərti yaranır:

op t P=^ 2 - D - CİT

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

§ 6.4. Malın keyfiyyəti

Kommersiya fəaliyyətinin sonrakı isiqaməti, mənfəətin artırılmasının əsas mənbələrindən biri məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Niyə məhz keyfiyyət? Hazırlanan məhsulun miqdarı da çox vacibdir.

Məsələ ondan ibarətdir ki, istehsalın artırılması heç də qarşıya qoyulan məqsəd deyildir. Əsas olaraq insan, əhalinin maddi və mənəvi səviyyəsinin daima qaldırılmasıdır. Bu isə o deməkdir ki: insanlar üçün nə istehsal edilirsə - qida və geyim, mənzil və nəqliyyat, kitablar və kinofılmlər, - bunların hamısı onu tam ödəməlidir, yəni ən yüksək keyfiyyətli olmalıdır. Keyfiyyət nədir və onu necə başa düşmək lazımdır?

«Keyfiyyət» anlayışı o qədər də sadə və axıra qədər aydın olan deyil. Keyfiyyət - elə bir şeydir ki, o, yaxşı və pis, birinci və yaxud aşağı sort, qəşəng və yaxud eybəcər ola bilər. Eyni bir filmi, kitabı, geyimi həm yaxşı, həm də pis qiymətlədirirlər. Və bu zaman deyirlər ki: «Zövqə, həvəsə görə mübahisə etmirlər». Deməli, keyfiyyət - zövqün, həvəsin işidir? Bəs onda məhsulların və yaxud məmulatların sortlarmm müəyyən edilməsi, yerinə yetirilmiş işlərin qiymətləndirilməsi, nəhayət, məktəb qiymətləri ilə nə etməli? Burada da zövqə, həvəsə, dada bel bağlamaq olarmı? Hətta meyvənin keyfiyyətini qiymətləndirən zaman dad yanaşması çox vaxt adamı çətinliyə salır: bəziləri şirin almaları dadlı sayırlar, o biriləri isə turşməzələri. Hansı almanın keyfiyyəti yüksəkdir? Sənaye məhsullarının, bir çox xalq istehlakı mallarının, mədəni, estetik dəyərlərin keyfiyyətinin müəyyən olunması daha mürəkkəbdir.

Bizim dövrdə müxtəlif məhsul növlərinin keyfiyyətini qiymətləndirən xüsusi elmi fənn - kvalimetriya yaranmışdır. Keyfiyyətə elmi yanaşmada birinci addım sadə bir sualın qoyuluşundadır: bu keyfiyyət nə üçün lazımdır, hansı tələbatları o ödəyir, bu keyfiyyətlə biz hansı məqsədə nail olmaq istəyirik? İşlənilmiş standartda keyfiyyətin açıqlanması verilmişdir. «Məhsulun keyfiyyəti - məhsulun xüsusiyyətlərinin elə bir toplusudur ki, bunlar da təyinatına uyğun olaraq onun müəyyən tələbatları ödəməyə yararlı olmasını şərtləndirir». Deməli, keyfiyyət haqqında ümumilikdə deyil, ancaq onun təyinatına əsasən danışmaq lazımdır: ayaqqabı geyilmədə, yağmurluq plaşı yağışlı havada, dəzgah işdə yaxşı olmalıdır.

Məhz yararlılıq tələbinə istinadən, məhsulun təyinatından, nəzərdə tutulan məqsəddən hərəkət edərək, metalın, bütün mümkün olan məh-

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

şulların, yaxşı qiymətlər almaq üçün lazım olan biliklərin həcminin və s. keyfiyyətini müəyyən etmək olar.

Keyfiyyətin müəyyən olunması üçün əsas götürülən məqsədi dəyişən kimi, qiymət də birdən dəyişilir. Mismar hazırlamaq üçün istifadə edilən metal, alətlərin hazırlanması üçün yaramır; insanların qidalanması və heyvanlara verilən eyni ərzağa qoyulan tələblər tamamilə müxtəlifdir. Riyaziyyat üzrə əla qiymət, məktəbli sinifdən-sinfə keçdikcə daha mürəkkəb məsələlərin həllinə görə verilir.

Məmulatın və yaxud məhsulun təyinatına görə keyfiyyətin qiymətləndirilməsi heç də məsələnin tam həlli deyildir. Problem ondan ibarətdir ki, praktiki olaraq elə bir obyektə rast gəlmək olmaz və yaxud demək olar ki, rast gəlinmir ki, onu hər hansı bir əlamətinə görə obyektiv qiymətləndirmək mümkün olsun. Əla sort alma təkcə dadlı deyil, həm də iri olmalıdır; metal - təkcə möhkəm deyil, həm də elastik olmalıdır və s. Deməli, keyfiyyət çoxüzlü olur. Bu zaman qiymətləndirməni həyata keçirmək üçün keyfiyyəti hər tərəfdən qiymətləndirməyi öyrənmək lazımdır.

Keyfiyyətin hərtərəfli qiymətləndirilməsi üçün Elmi-Tədqiqat Standartlaşdırma İnstitutu tərəfindən bütöv bir göstəricilər sistemi işlənib hazırlanmışdır. Bu sistemə aşağıdakılar aiddir:

• 
  təyinatlıq göstəricisi;
  
• 
  etibarlılıq göstəricisi;
  
• 
  təhlükəsizlik göstəricisi;
  
• 
  texnolojilik göstəricisi (məmulatın sənaye metodu ilə hazırlanması, ayrı-ayrı hissələrin və qovşaqların standartlaşdırılması, unifıka- siyanm onların qurğularının eyniləşdirilməsi imkanlarının olması);
  
• 
  estetiklik göstəricisi;
  

-zərərlilik dərəcəsi (onun istifadə və saxlanılma zamanı ətraf mühitə

təsiri);

• 
  rahatlıq və effektiv işləmə dərəcəsi;
  
• 
  iqtisadi göstəriciləri (maya dəyəri, məmulatın qiyməti, ondan alınan iqtisadi səmərə, istismara çəkilən xərclər və s.).
  

Göstəricilər sistemi müəyyən olunduqdan sonra qarşıya çıxan məsələlərdən biri bu göstəricilərin ölçülməsinin necə həyata keçirilməsidir.

Keyfiyyətin ölçülməsi xüsusi yanaşma tələb edir. Bu, müxtəlif təfsilat dərəcəsi, yəni müxtəlif dərəcə (şkala) ilə yerinə yetirilir. Daha az təfsilatlı ölçünü - ad dərəcəsi (başqa cür təsnifat dərəcəsi adlandırılır). Keyfiyyəti bu dərəcə ilə qiymətləndirmək üçün qiymətləndirilən əşyaları hər hansı bir əlamətləri: çəkisi, rəngi, ölçüsü üzrə bölmək - onlara təsnifat vermək kifayət edir . Bu zaman əşyalar hərfi və yaxud rəqəm işarəsi

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI

alır (məsələn, vitamin «C», məmulat A31 və s.). Bu dərəcə ilə təbii ki, hansı məmulatın yaxşı və ya pis olmasını müəyyən etmək mümkün deyildir. Əşyanın keyfiyyəti ancaq onun adı ilə bir araya gətirilir.

Ad dərəcəsi keyfiyyətin tam və hərtərəfli qiymətləndirilməsi üçün kifayət eləmir. Buna görə də obyektlərin hər hansı bir əlamətlərinə görə nizamlamaq imkanı yaranarsa, ardıcıllıq dərəcəsi tətbiq edilir. Bu dərəcə hər hansı bir xarakteristikanın digərlərin sırasında növbəliliyini, ardıcıllığını göstərir. Ardıcıllıq dərəcəsi keyfiyyət ölçüsü kimi təqribidir. Ona görə də o zaman tətbiq edilir ki, keyfiyyətin hər bir göstəricisinin sayca ölçüsünü dəqiq müəyyən etmək üçün məlumat çatışmır.

Keyfiyyətin hər bir əlamətinə müəyyən rəqəm yazmaq mümkün olan hallarda daha tam dərəcədən - intervallar dərəcəsindən istifadə edilir. Bu dərəcədə rəqəmlər və onlara uyğun olan obyektin xüsusiyyətləri arasında bərabər interval qurulur (məsələn, tibbi termometrdə olduğu kimi).

Müxtəlif dərəcələrə malik olduqdan sonra bizi maraqlandıran obyektin müxtəlif xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək olar. Lakin məmulatın xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi heç də onun keyfiyyətinin müəyyən edilməsi deyildir. Məmulatın müxtəlif, bəzən də bir-birinə zidd olan əlamətlərinin qiymətləndirilməsi - keyfiyyətin kompleks qaydada, ümumi qiymətləndirilməsini tələb edir.

Burda da vahid bir göstəriciyə gəlmək mümkün deyildir. Ümumi qiymətləndirməni hər hansı bir ümumiləşdirilmiş göstərici ilə (məsələn, «dadlı yemək», «rahat ayaqqabı» və s.), və yaxud keyfiyyətin tərkib göstəriciləri (ton-kilometr, adam-saat və s.), keyfiyyətin əsas göstəricisinə görə (skripka-yaxşı çalmalıdır, dərman-müalicə etməlidir və s.) müəyyən edilməsi təklifləri irəli sürülür.

Məmulatın keyfiyyəti bir deyil, bir neçə əsas göstərici ilə müəyyən edildikdə, orta qiymətləndirməyə əl atırlar. Özü də ayrı-ayrı göstəricilərə çəki əmsalları müəyyən edilir ki, bunlar da onların vaciblik dərəcələrini nəzərə almağa imkan yaradır.

Ümumiləşdirilmiş göstəricilərlə yanaşı keyfiyyətin nisbi göstəricisindən də istifadə edilir. Bu göstərici malın baza modelləri ilə müqayisəsi nəticəsində əldə olunur. Baza modeli kimi ortasəviyyəli dünya və yaxud yerli məmulatlar götürülür.

Göstəricilərin ölçüləri texniki ölçü vasitələri: ölçü cihazları, ölçü vahidləri və buna oxşar vasitələrlə həyata keçirilir. Bu, keyfiyyətin müəyyən edilməsinin eksperimental metodudur.

Keyfiyyətin qiymətləndirilməsində ekspert qiymətləndirilməsi xüsusi yer tutur. Ən çox istifadə edilən ekspert qiymətləndirilməsi metod-

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

larmdan - əhəmiyyət dərəcəsinə görə düzülmə (ranjir), ikili müqayisə, bilavasitə qiymətləndirmə.

Əhəmiyyət dərəcəsinə görə düzülmə (ranjir) zamanı qiymətləndirilən obyektlər bizi maraqlandıran əlamətlər üzrə sıraya düzülürlər və ardıcıllıq şkalasmm (dərəcəsinin) köməyi ilə həyata keçirilir. Lakin təcrübə göstərir ki, obyektlərin sayı 15-20-dən artıq olduqda ekspert qiymətləndirmədə çətinlik çəkir. Bu çatışmazlıq ikili müqayisə ilə aradan götürülür. Burada da həmçinin ardıcıllıq şkalasmdan istifadə edilir, lakin bütün obyektlər ikili (çüt) bir-birləri ilə müqayisə olunmaqla qiymətləndirilir.

Daha geniş yayılanı bilavasitə qiymətləndirmədir. Bu, bizim həyatda daha çox istifadə etdiyimiz «gözəyarı» qiymətləndirmədir. Havanın, məişət əşyalarının, yeni tanışın yaşının qiymətləndirilməsi - bütün bunlar bilavasitə qiymətləndirmədir. Ekspert-mütəxəssislər keyfiyyətin bilavasitə qiymətləndirilməsini və müxtəlif məmulatların dəyərini bilavasitə qiymətləndirir, məmulatın və avadanlığın aşılanma (köhnəlmə) faizini və s. müəyyən edirlər. Bu, ranjir və ikili müqayisədən daha yüksək qiymətləndirmədir. Bu qiymətləndirmə intervallar şkalasmm köməyi ilə mütləq rəqəmlərdə və ya faizlə yerinə yetirilir. Ekspert ən yüksək dərəcəyə malik olmalıdır.

Əgər ekspertizada bir neçə adam iştirak edirsə, qiymət onların hər biri sorğu olunandan sonra verilir. Sorğu diskussiya, anketləşdirmə və yaxud müsahibə (intervyu) formasında aparıla bilər.

Diskussiya adətən, ekspertizanın ilkin mərhələsində və işin ümumi istiqamətini müəyyən etmək üçün aparılır. Diskussiya prosesində ekspertlər özlərinin mövqelərini razılaşdırır, ekspertizanın xarakteri haqqında vahid rəyə gəlirlər. Lakin diskussiya özlüyündə iki təhlükəyə malik olur ki, bunlardan birincisi - ayrı-ayrı «utancaq» ekspertlərin rəylərinin fəal və inadlı, bəzən də daha aşağı ixtisaslı həmkarları tərəfindən yatırılması və ikincisi - ekspertlərin bir hissəsinin kor-koranə olaraq nüfuzlu avtoritetlər qarşısında baş əymələri (xüsusilə əgər onlar şəxsən ekspertizada iştirak edirlərsə) ilə bağlıdır. Bu iki təhlükəni ekspertlərin rəylərini anketləşdirmə yolu ilə dəf etmək olur: onlar öz qiymətlərini və əsaslandırmalarını anonim anket formasında verirlər.

Anketləşdirmə əks əlaqə ilə də həyata keçirilə bilər; bu halda qiymət, bir neçə mərhələdə və əvvəlki sorğunun nəticələrinin ekspertlərin diqqətinə çatdırılması yolu ilə verilir.

Müsahibə götürülməsi anketləşdirmədən onunla fərqlənir ki, burada suallar və cavablar şifahi formada verilir. Sorğu, ekspertizanın rəhbəri və yaxud onun köməkçisi tərəfindən əvvəlcədən hazırlanmış proq

KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

ram əsasında yerinə yetirilir. Sual və cavablar ekspromt (qabaqcadan hazırlıq olmadan) xarakteri daşıyır.

Sorğu qurtardıqdan sonra onun nəticələrinin işlənilməsinə başlayırlar. Bu iş, bir qayda olaraq, çox mürəkkəb işdir və xüsusi riyazi metodların köməyi ilə həyata keçirilir. Yekunda isə ekspertizanın son nəticəsi formalaşdırılır - obyektin keyfiyyətinin miqdarca qiymətləndirilməsi yerinə yetirilir.

§ 6.5. Vasitəçilərdən istifadə edilməsinin məqsədəuyğunluğu

Vasitəçilər əmtəə və xidmətlərin daxili və xarici bazarlarda tədavülünə yardımçı olan şəxslər və firmalardır. Onlar alqı-satqıya, məhsul göndərməyə, podrat üzrə müqavilələrin bağlanmasına, icarə və lizinq əməliyyatlarının inkişafına, istehsal və satış kooperasiyasının təmin edilməsinə, sığorta, nəqliyyat, turizm, məişət və başqa xidmətlərin göstərilməsinə şərait yaradır.

Kommersiya fəaliyyətinin, praktiki olaraq, vasitəçilərin həlledici rol oynamadığı əmtəə və xidmətlərin tədavülü ilə bağlı olan bir sahəsini tapmaq olmaz. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə vasitəçilərin sayı on, hətta yüz minlərlədir. Vasitəçi xidmətlərini həm bir fiziki şəxs, həm də illik dövriyyəsi Rusiyamn xarici ticarət dövriyyəsinə bərabər olan yapon soqo-sesya tipli nəhəng kompaniyalar da göstərə bilər.

Vasitəçilər istehsalçılardan, istehlakçılardan və başqa vasitəçi təşkilatlardan hüquqi cəhətdən asıh deyillər. Onları həmin təşkilatlarla müqavilə münasibətləri bağlayır. Bir hüquqi şəxsin tərkibindəki satış və tədarükat şöbələri vasitəçi hesab olunmur.

Həm istehsalçılar, həm də istehlakçılar tez-tez qız müəssisələri formasında vasitəçi təşkilatlar yaradırlar, bu müəssisələrə onlar nəzarət səhm paketi vasitəsilə sahiblik edir və praktiki olaraq belə müəssisələrə öz maraqlarına uyğun olaraq rəhbərlik edirlər, amma hüquqi nöqteyi-nəzərdən belə vasitəçilər müstəqil hesab olunurlar.

İqtisadi cəhətdən sivilizasiyah ölkələrdə inkişaf etmiş bazar münasibətləri ixtisaslaşmam stimullaşdırır və öz aralarından artıq halqaları çıxararaq və bununla da ümumi tədavül məsrəflərini azaldaraq optimal vasitəçi zəncirini qurur.

İstənilən vasitəçi fəahyyəti sahibkarlar tərəfindən mənfəət əldə etmək məqsədilə həyata keçirihr. Vasitəçilər öz xidmətlərinə görə mükafatlar götürsələr də onların cəlb edilməsi əmtəə və xidmətlərin istehsalçılarına, ahcı və satıcılarına aşağıdakı şübhəsiz üstünlükləri verir:

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

• 
  vasitəçilər bazarın müəyyən sektorunda fəaliyyət göstərərək, əmtəə və xidmətlərin müəyyən dəsti üzərində ixtisaslaşaraq vasitəçilərə nisbətən belə məhsulların alışı ilə maraqlı firmaları daha tez tapa bilər və bununla da
  

istehsal və ticarət kapitalının dövriyyəsini sürətləndirə bilirlər;

• 
  daimi olaraq bazar mühitində olmaqla, əmtəə və xidmətlər üzrə tələb və təklifin dinamikasını öyrənməklə vasitəçilər vaxtlı-vaxtında istehsalçıları əmtəə və xidmətlərin istehsahmn hansı istiqamətdə inkişaf etdirilməsi üzrə istiqamətləndirilə bilərlər, yəni vasitəçilər fasiləsiz olaraq bazarın marketinq monitorinqini aparırlar;
  
• 
  vasitəçilər tədavül sferasına şəxsi kapitallarını qoyurlar, yəni əmtəə və xidmət istehsalçıları üçün istehsal kapitalının dövriyyə sürətini artırmaq hesabına mənfəəti artırmaq üçün şərait yaradaraq onları asanlaşdırırlar;
  
• 
  vasitəçilər tez-tez əmtəə mübadiləsinin, kooperasiyanın, icarə- lizinq əməliyyatlarının və s. etibarlılığını artırmaqla tərəflərin ödəmə və başqa öhdəlikləri üzrə maliyyə zəmanətini öz üzərlərinə götürürlər;
  
• 
  vasitəçilər satıcıların, alıcıların, kooperasiya əlaqəsində olan tərəflərin və bazarın başqa iştirakçılarının istəyi ilə yüklərin nəqli, onların gömrük rəsmiləşdirilməsi və sığortalanmasının təşkilində yardımçı ola bilərlər;
  
• 
  vasitəçilər əmtəələrin göndərilmə müddətlərini ixtisar etmək yolu ilə onların satışını hazır məhsul anbarlarından həyata keçirərək əmtəələrin rəqabət qabiliyyətliliyini artırırlar;
  
• 
  vasitəçilər əmtəələrin satış öncəsi emalını və onlara zəmanət müddəti ərzində və zəmanət müddətindən sonra texniki xidmət göstərilməsini həyata keçirərək texniki səviyyə və keyfiyyət üzrə əmtəələrin rəqabət qabiliyyətliliyini artırırlar;
  
• 
  vasitəçilər bazarın milli və başqa xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla həyata keçirdikləri əmtəə reklamının effektivliyinin artmasına yol açırlar;
  
• 
  vasitəçilər müəyyən əmtəə dəsti ilə iş üzrə ixtisaslaşaraq əmtəə dövriyyəsinin böyük həcmi hesabına məhsul vahidi üzrə tədavül xərclərini azalda bilərlər.
  

Sabit sivilizasiyalı iqtisadiyyat şəraitində aşağıdakı kimi ifadə olunan bazar qanunu fəaliyyət göstərir: əmtəə və xidmətlərin satıcı və alıcıları vasitəçilərin köməyinə yalnız o zaman müraciət edirlər ki, vasitəçilərə ödənilən mükafat satıcı və alıcıların zəruri əmtəə və xidmətlərin müstəqil şəkildə təşkili zamanı mümkün xərclərindən daha az olsun.

Milli mənsubiyyəti və funksional vəzifələrinə görə, habelə vasitəçilik razılaşmasının əsası kimi qəbul olunan müqavilələlərin növlərini müəyyən edən kompleks öhdəliklərinə görə vasitəçilər bir sıra növlərə bölünürlər. Sxem əmtəələrin satışı üzrə sistemi əks etdirir. Əmtəələrin əldə edilməsinə şərait yaradan vasitəçilər sxemi prinsipial fərqlərə malik deyildir (şəkil 6.1).

Şəkil 6.1. Vasitəçilərin köməyilə ticarətin həyata keçirilməsi sxemi

Milli mənsubiyyətinə görə vasitəçilər daxili bazarda əmtəələrin tədavülünə şərait yaradan milli vasitəçilərə, milli xarici ticarət vasitəçilərinə və xarici vasitəçilərə bölünürlər. Milli vasitəçilərə xarici kapi

talın onlardakı iştirak payından asılı olmayaraq baş ofisləri ölkə ərazisində yerləşən vasitəçilər aid edilir.

Fəaliyyət xarakteri və sahibkarlarla münasibətlərin xüsusiyyətlərinə görə vasitəçilər aşağıdakı növlərə bölünür:

Kommersiya nümayəndələri - sahibkarların onlar üçün kommersiya partnyorlarmm axtarılması üzrə tapşırıqları yerinə yetirən və prinsipiallar tərəfindən müqavilə bağlanılması zamanı onların adından çıxış edən vasitəçilərdir.

Komissionerlər - sahibkarların (komitetlərin) tapşırığı ilə komisyon razılaşmalar çərçivəsində öz adından və komitentin hesabına üçüncü firmalarla müqavilələr bağlanılması yolu ilə əmtəələrin satışı və ya əldə edilməsinə şərait yaradan vasitəçilərdir.

Müvəkkillər - sahibkarların (vəkalətverən) tapşırığı ilə kommersiya əməliyyatlarının, o cümlədən öz adından və vəkalətverənin hesabına müqavilələrin bağlanılması yolu ilə əmtəələrin satışı və ya əldə edilməsi üzrə əməliyyatların həyata keçirilməsinə şərait yaradan vasitəçilərdir.

Agentlər - sahibkarların (prinsipialın) tapşırığı ilə hüquqi və başqa fəaliyyətlər, o cümlədən, öz adından və prinsipialın hesabına müqavilələrin bağlanılması yolu ilə əmtəələrin satışı və ya əldə edilməsi üzrə fəaliyyətlər həyata keçirilməsinə şərait yaradan vasitəçilərdir.

Distribüterlər - distribüter müqaviləsi çərçivəsində alqı-satqı müqavilələri bağlayaraq satıcılann əmtəələrini satan topdan ticarətçilərdir.

VII FƏSIL, KOMMERSIYA RISKI

§ 7.1. Kommersiya riski və onun xüsusiyyətləri

Risksiz sahibkarlıq ohnur. Bir qayda olaraq, ən yüksək mənfəəti yüksək risk dərəcəsinə malik bazar əməliyyatları gətirir. Ancaq hər şeydə ölçü lazımdır. Risk mütləq maksimal, yol verilə bilən hədd üçün hesablanmalıdır. Məlum olduğu kimi, bütün bazar qiymətləri çoxvariantlı xarakter daşıyır. Bazar fəaliyyətində buraxılan səhvlərdən qorxmamaq lazımdır, çünki heç kim onlardan sığortalanmarmş- dır, əsas məsələ bu səhvləri bir də buraxmamaq, mənfəətin maksimum mövqeyindən fəaliyyət sistemini daimi olaraq korreksiya etməkdir. Menecer bazardakı sərt döngələri yumşaltmaq üçün əlavə imkanları nəzərdən keçirməlidir. Menecmentin başlıca məqsədi, xüsusilə Azərbaycanın bugünkü şəraitində, ondan ibarət olmalıdır ki, ən pis halda söhbət mənfəətin müəyyən qədər azalmasından getsin və heç bir halda müflisləşmə haqqında söz açılmasın. Buna görə də riskin idarə edilməsinə, yəni risk-menecmentin daimi olaraq təkmilləşdi- rilməsinə xüsusi diqqət verilir.

Risk müasir idarəetmənin, kommersiya fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin spesifik fəahyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda dünya və yerh bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil olur və gözlənilməz dəyişikhklərlə müşayiət olunurlar. Riskli biznes sürətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəh olur, onu durğunluğa, rəqabət qabihyyətliliyinin itməsinə gətirib çıxarır. Riskh situasiyalar zonasımn genişlənməsi ilə, risk- menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.

Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri ilə bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş anlayışdır. Bu sahədə kom- mersantm əsas vəzifələri ümumən məlumdur: aşagı, yüksək risk sahəsini aşkar etmək, risk haqqında xəbərdarhq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi və s.

Təcrübə göstərir ki, aşağı (yüksək) risk ən müxtəlif şəraitlərdə, xüsusilə, qeyri-düzgün idarəetmə qərarı qəbul olunduqda, tabelikdə olanların öz tapşırıqlarım qeyri-qənaətbəxş şəkildə yerinə yetirdikləri zaman, icraçı uğursuz olaraq seçildikdə, marketinq proqnozunda

səhv olduqda, rəhbərlik menecerin radikal təklifini qəbul etməkdən imtina etdikdə mövcud ola bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçılar, alıcılar və satıcılar rəqabət mühitində müstəqil olaraq (yəni öz qorxu və riskləri ilə birlikdə) fəahyyət göstərirlər. Onların mahyyə gələcəyi bu səbəbdən gözlənilməz və az proqnozlaşdınlan olur. Risk-menecment riskin qiymətləndirilməsi, biznes prosesində ortaya çıxan riskin və maliyyə münasibətlərinin idarə edilməsi sistemini əks etdirir. Riskli hadisənin baş verməsini müəyyən dərəcədə proqnozlaşdırmağa və riskin dərəcəsini vaxth-vaxtmda azaltmaq üçün tədbir görməyə imkan yaradan müxtəhf vasitələrdən istifadə edərək riski idarə etmək mümkündür.

Respublika təcrübəsində sahibkar riski kəmiyyətcə kapital qoyuluşundan maksimal və minimal gəhrin (zərərin) gözlənilən ölçüsünün subyektiv qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Maksimal və minimal gəlir (zərər) arasındakı diapazon nə qədər çoxdursa, risk dərəcəsi də bir o qədər yüksəkdir. Risk özündə «bəxti gətirəcək-gətirməyəcək» prinsipi üzrə xoşbəxt sonluğa yönəlmiş fəaliyyəti əks etdirir. Riski öz üzərinə götürməyə sahibkarı təsərrüfat situasiyasının qeyri- müəyyənliyi, siyasi və iqtisadi şəraitin və şəraitin dəyişmə perspektivlərinin naməlumluğu vadar edir. Qərar qəbul edərkən təsərrüfat situasiyasının qeyri-müəyyənliyi nə qədər yüksəkdirsə, risk dərəcəsi də bir o qədər yuxarıdır.

Riskin dərəcəsi və kəmiyyətinə maliyyə mexanizmi vasitəsilə təsir etmək realdır və bu strategiya üsulları və maliyyə menecmentinin köməyi ilə həyata keçirilir. Riskin idarə edilməsinin bu özünəməxsus mexanizmi elə risk-menecmentdir. Risk-menecmentin əsasında riskin aşkar edilməsi və dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkili durur.

Riskin idarə edilməsi sistemi. Risk-menecment riskin idarə edilməsi və bu idarəetmə prosesində ortaya çıxan iqtisadi (hər şeydən əvvəl, maliyyə) münasibətlərinin idarə edilməsi sistemidir və özünə, həmçinin idarəetmə fəaliyyətlərinin strategiya və taktikasını daxil edir.

İdarəetmə sistemi kimi, risk-menecment iki alt sistemdən ibarətdir; idarə edilən alt sistem - idarəetmə obyekti və idarə edən alt sistem idarəetmə subyekti. Risk-menecmentdə idarəetmənin obyekti kimi riskli kapital qoyuluşu və riskin reallaşdırılması prosesində təsərrüfat subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlər hesab olunur. Belə iqtisadi münasibətlərə sığortalayan və sığortalanan, sığortalayan və kreditor, sahibkarlar, rəqiblər və s. arasındakı əlaqələr aid edilir.

Risk-menecmentdə idarəetmənin subyekti öz təsirlərinin müxtəlif variantları vasitəsilə idarəetmə obyektinin məqsədyönlü fəaliyyət gös tərməsini həyata keçirən rəhbərlər qrupudur (mahyyə meneceri, sığorta üzrə mütəxəssis və s.). Bu proses yalmz lazımi informasiyanın idarəetmənin obyekt və subyekti arasında sirkulyasiya (dövr) etməsi şərtilə həyata keçirilə bilər. Göstərilən informasiyaya bu və ya digər sığorta halının və ya hadisəsinin baş vermə ehtimalı, əmtəələr və kapital üzrə tələbin mövcud olması və kəmiyyəti, müştərilərin, part- nyorlarm, rəqiblərin və s. maliyyə dayamqhğı və ödəmə qabiliyyətliliyi haqqında məlumatlar daxil edihr. Təsərrüfat subyekti təkcə informasiyanı toplamağı yox, həm də onu saxlamağı və lazım olduqda onu tapmağı bacarmalıdır. İnformasiyanın toplanması üçün ən yaxşı kartoteka eyni zamanda həm yaxşı yaddaşa, həm də lazım olduqda informasiyanın sürətlə tapmağa imkan verən kompyuterdir.

Kommersantlar müəyyən funksiyalan yerinə yetirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  idarəetmə obyektinin funksiyaları, buraya riskə yol verilməsinin; riskli kapital qoyuluşlarının; riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin; riskdən sığortalanma prosesinin; təsərrüfat prosesinin subyektləri arasındakı iqtisadi münasibət və əlaqələrin təşkil edilməsi daxildir;
  
• 
  idarəetmə subyektinin funksiyaları, buraya proqnozlaşdırma, təşkiletmə, koordinasiya, tənzimləmə, stimullaşdırma və nəzarət daxildir.
  

Proqnozlaşdırma özündə ümumən obyektin və onun müxtəlif hissələrinin maliyyə vəziyyətinin dəyişmə perspektivlərinin işlənib hazırlanmasını əks etdirir. Proqnozlaşdırma müəyyən hadisələrin əvvəlcədən görülməsidir. Təşkiletmə riskli kapital qoyuluşu proqramını müştərək şəkildə reallaşdıran insanların müəyyən qayda və prosedurlar əsasında birləşdirilməsidir. Koordinasiya (əlaqələndirmə) riskin idarə edilməsi sisteminin bütün halqalarımn işinin uzlaşmasının təmin edilməsinin, stimullaşdırma mahyyə menecerlərində və başqa mütəxəssislərdə öz əməklərinin nəticəsinə qarşı maraq oyatmaq, nəhayət, nəzarət riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkilinin yoxlanılmasıdır.

Riskin hazır reseptləri ohnur və ola da bihnəz. Amma onun metodlarım, üsuUarım, bu və ya digər təsərrüfat məsələlərinin həlli yollarını bilərək konkret situasiyada nəzərə çarpan uğura nail olmaq olar. Riski hesablamaq qeyri-mümkün olduqda, riskh qərarların qəbulu evristikamn köməyilə həyata keçirihr ki, bu da özündə həqiqətin nəzəri olaraq tədqiqi və tapıhnasımn məntiqi üsulları çoxluğunu əks etdirir. Başqa sözlə desək, bu, xüsusi mürəkkəb məsələlərin həlli üsullandır. Risk-menecment risk şəraitində qərar qəbul etmək üçün özünün evristik üsullar sisteminə malikdir:

ŞƏXSİ kapitalın yol verdiyindən daha çox risk etmək olmaz; - hər zaman riskin nəticələri haqqında düşünmək lazımdır;

• 
  müsbət qərar yalnız şübhənin olduğu halda qəbul olunur;
  
• 
  az üçün çoxla riskə getmək olmaz;
  
• 
  şübhə olduqda mənfi qərar qəbul olunur;
  
• 
  elə düşünmək ohnaz ki, hər zaman yalnız bir yol var, ola bilsin, başqa variantlar da mövcuddur.
  

Riskh kapital qoyuluşu haqqında qərar qəbul etməzdən əvvəl maliyyə meneceri bu risk üzrə maksimal zərərin həcmini müəyyən etməli; onu sərmayə edilən kapitahn həcmi ilə müqayisə etməli; onu bütün şəxsi maliyyə resursları ilə tutuşdurmalı və bu kapital itkisinin investoru müflisləşməsinə gətirib çıxanb-çıxarmayacağmı müəyyən etməlidir. Kapital qoyuluşundan zərərin həcmi verilmiş kapitahn həcminə bərabər, ondan az və ya çox ola bilər.

Risk-menecmentin ayrılmaz elementi nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkilidir, yəni bu işlərin maliyyələşdirilməsi üzrə tədbirlərin, maliyyələşdirmənin həcmi və mənbələrinin, yerinə yetirilmə müddətlərinin müəyyən edilməsi və s.-dir. Nəzərdə tutulmuş proqrarmn yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət, riskli qərarın seçihniş variantının təhlili və nəticələrinin qiymətləndi- riməsi risk-menecmentin təşkilinin mühüm mərhələsidir.

Kommersiya riskinin təşkili riskin idarə edihnəsi orqanının müəyyən edilməsini nəzərdə tutur ki, bu da maliyyə meneceri, risk üzrə menecer və ya müvafiq idarəetmə aparatı, məsələn, riskli kapital qoyuluşları şöbəsi ola bilər və o da aşağıdakı funksiyaları həyata keçirməlidir:

• 
  vençur və portfel investisiyaları, yəni qüvvədə olan qanunvericiliyə və təsərrüfat subyektinin nizamanaməsinə müvafiq olaraq riskli sərmayə həyata keçirməli;
  
• 
  riskli investisiya fəaliyyəti proqranum işləyib hazırlamalı;
  
• 
  ətraf şərait haqqında informasiya toplamalı, təhlil etməli, işləməli və saxlamalı;
  
• 
  risklərin dərəcə və dəyərini, riskin idarə edilməsi strategiyası və üsullarını müəyyən etməli;
  
• 
  riskh qərarlar proqramını işləyib hazırlamalı və onun yerinə yetirilməsini təşkil etməli, o cümlədən, nəzarət və nəticələrin təhlilini aparmalı;
  
• 
  sığorta fəaliyyətini həyata keçirməh, sığortalama və yenidən sığortalama müqavilələri bağlamalı, sığortalama və yenidən sığortalama əməhyyatları aparmalı;
  

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

sığortalama və yemdən sığortalamanın şərtlərini işləyib hazırlamalı,

sığorta əməliyyatları üzrə tarif dərəcələrini təyin etməli;

• 
  milli və xarici kompaniyalara tapşırıq üzrə zəmanətlərin verilməsi, onların hesabına zərərlərin əvəzinin ödənilməsi, başqa şəxslərə analoji funksiyaların xaricdə icra edilməsinin tapşırılması;
  
• 
  riskli kapital qoyuluşları üzrə müvafiq mühasibat, statistik və operativ hesabdarlığm apanhnasıdır.
  

Kommersiya riskinin strategiyası qeyri-müəyyən təsərrüfat situasiyasında riskin proqnozlaşdırıhnasına və onun dərəcəsinin azaldılmasının müxtəlif üsullarına əsaslanan riskin idarə edihnəsi sənətidir. Bu strategiya özünə riskli qərarların və qərar variantının seçilməsi üsulunun qəbul olunduğu qaydaları daxil edir.

Riskin strategiyasına aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:

• 
  maksimum uduş;
  
• 
  nəticənin optimal ehtimah;
  
• 
  nəticənin optimal tərəddüdü;
  
• 
  uduş və riskin kəmiyyətinin optimal uyğunlaşdırıhnası.
  

Uduşun maksimumu qaydasımn mahiyyəti ondan ibarətdir ki, riskli kapital qoyuluşunun mümkün variantlarından investor üçün minimal və ya əlverişli risk dərəcəsində nəticənin ən böyük effektivliyini təmin edən variant seçilir.

Nəticənin optimal ehtimalına nail olunması ondan ibarətdir ki, mümkün qərarlardan eləsi seçilir ki, bu zaman nəticənin ehtimah investor üçün əlverişli olur. Təcrübədə nəticənin optimal ehtimalının tətbiqi adətən nəticənin optimal tərəddüdlüyü qaydası ilə uyğunlaşdırılır, sonuncunun mahiyyəti isə ondan ibarətdir ki, mümkün qərarlardan eləsi seçilir ki, bu zaman eyni riskli kapital qoyuluşu üçün udmaq və uduzmaq ehtimalı ən aşağı fərqə malik olur.

Uduşun ölçüsünün və riskin kəmiyyətinin optimal əlaqələndirilməsinə səy göstərmək ondan ibarətdir ki, menecer uduşun və riskin gözlənilən kəmiyyətlərini qiymətləndirir və gözlənilən uduşu təyin edən və eyni zamanda böyük riskdən qaçmağa imkan yaradan işə kapital qoyuluşu haqqında qərar qəbul edir. Riskli kapital qoyuluşu haqqında qərar qaydası qərar variantının müxtəlif seçim üsulları ilə tamamlanır. Sonuncu seçimlər arasında aşağıdakıları göstərmək olar:

• 
  mümkün təsərrüfat vəziyyətlərinin ehtimallarının məlum olması şərtilə qərar variantı;
  
• 
  mümkün təsərrüfat situasiyalarının ehtimallarının qeyri-məlum olması, lakin onların nisbi qiymətlərinin mövcud olması şərtilə qərar
  

variantı;

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

potensial təsərrüfat situasiyalarımn ehtimalı qeyri-məlum ohnası amma kapital qoyuluşunun nəticələrinin qiymətləndirilməsi istiqamətlərinin məlum olması şərtilə qərar variantı.

Birinci halda hər bir variant üzrə qoyulmuş kapital üzrə mənfəət normasının gözlənilən orta qiyməti müəyyən edilir və ən böyük mənfəət normasına malik olan variant seçilir. İkinci halda ekspert qiymətləndirməsi yolu ilə təsərrüfat situasiyalanmn dəyişmə ehtimalının qiyməti təyin edilir və qoyulmuş kapital üzrə gözlənilən orta mənfəət norması hesablanır. Üçüncü halda kapital qoyuluşunun nəticəsinin qiymətləndirilməsinin üç istiqaməti mövcud olur: minimal kəmiyyətdən maksimal nəticənin seçilməsi, maksimal risklərdən riskin minimal kəmiyyətinin seçilməsi, nəticənin orta kəmiyyətinin seçilməsi. Riskin qiymətləndirilməsi və kapital qoyuluşunun optimal variantının seçilməsi üzrə hesablamalar riyazi metodlar vasitəsilə hesablanır ki, bu da ekonometriya, maliyyə menecmenti və iqtisadi təhlil kimi fənlər tərəfindən öyrənilir.

§ 7.2. Kommersiya riskinin yaranma səbəbləri, növləri, onlann xüsusiyyətləri

Sahibkar bazardakı fəaliyyətləri prosesində ona risk dərəcəsini azaltmağa imkan verə biləcək strategiyanı seçməyə borcludur. Münaqişəli situasiyalarda strategiyanın seçilməsi üçün riyazi aparatı oyunlar nəzəriyyəsi verir ki, bu da sahibkara və ya menecerə rəqabət şəraitini daha yaxşı başa düşməyə və risk dərəcəsini minimumlaşdır- mağa imkan verir. Oyunlar nəzəriyyəsi üsullarının köməyilə təhlil sahibkarı həm öz fəaliyyətinin bütün mümkün alternativlərini, həm də partnyor və rəqiblərin strategiyalarını nəzərdən keçirməyə təhrik edir. Oyunlar nəzəriyyəsi yalnız problemin öz şərtlərindən ortaya çıxan bəzi məhdudiyyətləri olan ən yaxşı vəziyyətin seçilməsi və müəyyən edilməsi ilə bağlı bir çox iqtisadi problemləri həll etməyə yardımçı olur. Nəticə etibarilə, risk itkinin baş verməsinin riyazi ifadə olunmuş ehtimalı kimi çıxış edir və statistik məlumatlara istinad edir, habelə kifayət qədər yüksək dəqiqliklə hesablana bilər.

Sahibkarlıq riskinin qiymətləndirilməsi zamanı mərkəzi yeri sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı resursların mümkün itksinin təhili və proqnozlaşdırılması tutur. Bu zaman sahibkarlıq fəaliyyətinin xarakter və miqyası ilə obyektiv olaraq şərtlənən resurslar məsrəfi yox, sahibkarlığın real gedişinin işlənib hazırlanmış ssenaridən kənarlaşması nəticəsində ortaya çıxan təsadüfi, gözlənilməz, lakin potensial mümkün itkilər nəzərədə tutulur.

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI

Gözlənilməz variant üzrə hadisələrin inkişafı ilə şərtlənən bu və ya digər itkiləri qiymətləndirmək üçün, hər şeydən əvvəl, sahibkarlıqla bağlı olan bütün itki növlərini bilmək və onları əvvəlcədən hesablamaq və ya ehtimal olunan proqnoz kəmiyyətləri kimi hesablamaq lazımdır. Bu zaman hər bir itki növünü kəmiyyətcə qiymətləndirmək və onları bir araya gətirməyi bacarmaq arzusu təbiidir, lakin təəssüf ki, bunu heç də həmişə etmək nəsib olmur. Burada bir mühüm şəraiti nəzərə almaq lazımdır. Sahibkarlığın gedişi və nəticəsinə təsir göstərən hadisələrin təsadüfi inkişafı təkcə yüksək məsrəflər şəklində itkilərə yox, həm də son nəticənin azalmasına gətirib çıxarmaq qabiliyyətinə malikdir. O, bir növ resursun məsrəfinin artmasına, başqa bir növün məsrəfinin isə azalmasına gətirib çıxara bilər, yəni bir növ resursların yüksək məsrəfilə yanaşı, bir başqa növlərə qənaət edilməsi müşahidə oluna bilər.

Əgər təsadüfi hadisələr sahibkarlığın son nəticəsinə ikiqat təsir göstərirsə, əlverişli və qeyri-əlverişli nəticələrə malikdirlər sə, riskin qiymətləndirilməsi zamanı həm bu, həm də digəri nəzərə alınmalıdır. Başqa sözlə desək, məcmu mümkün itkilərin müəyyənləşdirilməsi zamanı hesablanmış itkilərdən onları müşayiət edən uduşları çıxmaq lazımdır.

Sahibkarlıq fəaliyyətində ola bilən itkiləri material, əmək, maliyyə, zaman və xüsusi itki növlərinə bölmək məqsədəuyğundur. İtkilərin material növü sahibkarlıq layihəsi tərəfindən nəzərdə tutulmayan əlavə xərclərdə və ya avadanlıqların, əmlakın, məhsulların, xammalın, enerjinin və s. birbaşa itkisində təzahür edir. Adları çəkilən hər bir itki üzrə onların öz ölçü vahidlərindən istifadə olunur. Material itkilərini material resursunun verilmiş növünün kəmiyyətinin ölçü vahidində, yəni fiziki vahidlərdə, çəki, həcm, sahə və s. ölçmək daha təbiidir.

Ancaq müxtəlif vahidlərdə ölçülən itkiləri bir araya gətirmək və onları bir kəmiyyətlə ifadə etmək mümkün olmur. Kiloqramı və metri müqayisə etmək mümkün deyil. Buna görə də itkiləri dəyər ifadəsində və pul vahidləri ilə hesablamaq qaçılmazdır. Bunun üçün fiziki ölçüdə olan itkilər müvafiq material resursunun qiymət vahidinə riyazi vurulması yolu ilə dəyər ifadəsinə gətirilir. Dəyəri məlum olan material resursları üçün itkiləri yerindəcə pul ifadəsində göstərmək olar. Hər bir material resursu üzrə dəyər ifadəsində itkilərin ehtimalının qiymətini bilərək, onları real olaraq bir araya gətirmək olar və bu zaman təsadüfi kəmiyyətlər və onların ehtimalları ilə işləmək qaydasına riayət etmək lazımdır.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

Əmək itkiləri özündə təsadüfi, gözlənilməz şəraitlərlə əlaqədar ortaya çıxan iş vaxtı itkisini əks etdirir. Birbaşa ölçülmədə əmək itkiləri insan-saatlarda, insan-günlərdə və ya iş vaxtı itkilərində ifadə olunur. Əmək itkilərinin dəyər ifadəsinə gətirilməsi əmək-saatların bir saatın qiymətinə (dəyərinə) riyazi vurulması yolu ilə həyata keçirilir.

Maliyyə itkiləri gözlənilməz ödənişlərin, cərimələrin, əlavə vergilərin ödənilməsi, pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızların itirilməsi ilə bağlı birbaşa pul zərərlidir. Bundan başqa maliyyə itkiləri nəzərdə tutulan mənbələrdən pulların tam şəkildə və ya ümumiyyətlə əldə edilə bilinməməsi, borcların qaytarılmaması, alıcıya çatdırılmış mala görə onun ödəniş etməməsi, reallaşdırılan məhsul və xidmətlər üzrə qiymətlərin aşağı düşməsi ilə əlaqədar qazancın azahnası ilə də bağlı da ola bilər. Pul itkilərinin xüsusi növü inflyasiya, manatın valyuta məzənnəsinin dəyişməsi, müəssisə vəsaitlərinin qanuniləşdirilmiş şəkildə dövlət büdcəsinə (respublika və yerli) keçirilməsi ilə bağhdır. Geri qaytarılmaz itkilərlə yanaşı, hesabların dondurulması, vəsaitlərin vaxth-vaxtmda verilməməsi, borcların möhlətlə ödənilməsi ilə şərtlənən müvəqqəti maliyyə itkiləri də baş verə bilər.

Zaman itkiləri sahibkarlıq fəahyyətinin nəzərdə tutulduğundan daha yavaş getdiyi zaman mövcud olur. Belə itkilərin birbaşa qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulan nəticənin saat, gün, həftə və aylar ifadəsində gecikməsi ilə ifadə olunur. Zaman itkilərinin dəyər ifadəsində qiymətləndirilməsini aparmaq üçün təsadüfi zaman itkilərinin sahibkarlığın hansı gəlir, mənfəət itkilərinə yol açdığını təyin etmək lazımdır.

İtkilərin xüsusi növləri insanların həyat və sağlamığma, ətraf mühitə, sahibkarın nüfuzuna zərər vurulması, habelə digər qeyri-əlverişsiz sosial və mənəvi-psixoloji hadiəsələr nəticəsində baş verir. Çox vaxt itkilərin xüsusi növlərini kəmiyyət, daha çox isə dəyər ifadəsində qiymətləndirmək həddən artıq çətin olur. Hər bir itki növü üçün onların baş verməsi mümkünlüyü və kəmiyyətinin yekun qiymətini, ayları, illəri, bütünlükdə biznesin fəaliyyət müddətini əhatə edən müəyyən vaxt üçün hesablayırlar. Riskin qiymətləndirilməsi üçün ehtimal olunan itkilərin kompleks təhlilinin həyata keçirilməsi zamanı təkcə riskin bütün mənbələrini təyin etmək yox, hansı mənbələrin üstünlük təşkil etdiyini aşkar etmək də vacibdir.

Daha sonra ehtimal olunan itkiləri müəyyənedici və kənar itkilərə bölmək lazımdır. Sahibkarlıq riskinin qiymətləndirilməsi zamanı kənar itkilər riskin səviyyəsinin kəmiyyət qiymətləndirilməsindən çıxarıla bilər. Əgər nəzərdən keçirilən itkilər arasında, ya kəmiyyətinə, ya da ortaya çıxma ehtimalına görə bir növ fərqlənirsə, onda riskin sə

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

viyyəsinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi zamanı yalnız onu hesaba almaq olar.

Prinsipcə yalnız birbaşa hesablana və bilavasitə proqnozlaşdırıla bilinməyən, buna görə də sahibkarhq layihəsində nəzərə alınmayan təsadüfi itkiləri nəzərə ahnaq lazımdır. Əgər itkiləri əvvəldən görmək mümkündürsə, onda onlar itkilər kimi yox, qaçıhnaz məsrəflər kimi nəzərdən keçirilməli və hesablama kalkulyasiyasma daxil edilməlidir. Belə ki, qiymətlərin, vergilərin əvvəldən görünən hərəkəti, təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamam onların dəyişməsini sahibkar biznes-planda nəzərə ahnahdır. Yalnız sahibkarhq fəahyyətinin hesablanması üçün istifadə olunan metodların qeyri-mükəmməlliyi və ya biznes-planın kifayət qədər dərindən işlənməməsi üzündən sistematik səhvlər itkilər kimi nəzərdən keçirilə bilər, o mənada ki, onlar gözlənilən nəticəni pis tərəfə yönəldə bilər. Nəticə etibarilə, təsadüfi amillər nəticəsində yaranan riski qiymətləndirməmişdən əvvəl, itkilərin sistematik tərkibini təsadüflərdən ayırmaq çox arzuediləndir.

Sahibkarhq fəaliyyəti növündən, yəni istehsal, kommersiya və maliyyə sahibkarlığı növlərindən asılı olaraq itkilərin müfəssəl strukturunu nəzərdən keçirək. Bir sıra spesifik itki növünü və onlara təsir göstərən amilləri səciyyələndirək. Onlara aşağıdakıları aid etmək lazımdır:

• 
  gözlənilməz siyasi amillərin təsirindən yaranan itkilər. Belə itkilər siyasi riski yaradır. O, gözlənilməz, siyasi təfəkkürlə və təsərrüfat fəaliyyəti şəraitinin dəyişməsi hadisələri ilə şərtlənən formada təzahür edir ki, bu da sahibkar üçün qeyri-əlverişli fon yaradır və bununla da resurs məsrəfinin yüksəlməsinə və mənfəətin itirilməsinə səbəb ola bilər. Belə riskin tipik mənbələri aşağıdakılardır:
  
• 
  vergi dərəcələrinin artırılması, məcburi ayırmaların həyata keçirilməsi, müqavilə şərtlərinin dəyişməsi, mülkiyyət forması və münasibətlərinin transformasiyası, siyasi motivlər üzrə əmlakın və pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi. Mümkün itkilərin kəmiyyətini və onlar tərəfindən müəyyən olunan risk dərəcəsini əvvəldən görmək çətindir;
  
• 
  təbii fəlakətlər, habelə oğurluq və reketliklə bağlı itkilər;
  
• 
  metodologiyanın qeyri-mükəmməlliyi, biznes-planı formalaşdıran və gəlir və mənfəətin hesabını aparan şəxslərin səriştəsizliyi ilə əlaqədar olan itkilər. Belə amillərin fəaliyyəti nəticəsində sahibkarhq layihəsindən gözlənilən mənfəət və gəlirin kəmiyyəti yuxarı, real olaraq əldə edilən nəticələr isə aşağı olacaq, o fərq itkilər kimi nəzərdən keçirilir. Lakin həqiqətdə əgər mənfəətin (gəlirin) nominal qiyməti dəqiq müəyyən edilsəydi, belə itkilərin təhlükəsi nəzərə alınmaya bilərdi. Əgər hesabatda mənfəət yüksək göstərilirsə, onda onun göstəri
  

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI

lən qədər olmaması itki hesab olunacaq və belə itkilər üzrə risk mövcuddur;

• 
  ədalətsizlik və ya kampanyonlarm imkansızhğı ilə şərtlənən sahibkarlıq itkiəri. Müqavilədə aldanmaq və ya borclunun imkansızı- lığı, borcun qaytarılmaması ilə qarşılaşmaq riski, təəssüf ki, Azərbaycanda kifayət qədər realdır.
  

Riskdən tam uzaq olmaq praktiki cəhətdən qeyri-mümkündür, lakin itkilərin mənbəyini bilərək biznesmen onların təhlükəsini azalda, qeyri-əlverişh amillərin təsirini zəiflədə bilər. Potensial imkanı sahibkarlıq riski yaradan itkiləri (xüsusilə istehsal biznesində) xarakterizə edək.

Məhsulların istehsal və reallaşdırılmasımn nəzərdə tutulan həcmin azalması əməyin məhsuldarlığının azalmasının, avadanlıqların dayanmasının və istehsal güclərindən tam istifadə olunmamasının

nəticəsidir, iş vaxtının itrilməsinin, zəruri kəmiyyətdə ilkin materialların mövcud olmaması, zay məhsulların faizinin artması planlaşdırılmış qazancın əldə edilməməsinə gətirib çıxarır. Bu halda ehtimal olunan itkilər dəyər ifadəsində məhsulun buraxılış həcminin ehtimal olunan məcmu azalması ilə məhsulun həcm vahidinin reallaşdırılma qiymətinə riyazi hasili kimi müəyyən edilir.

Məhsulların reallaşdırılması nəzərdə tutulan qiymətlərin azalması, kifayət qədər keyfiyyətin olmaması, bazar konyunkturunun qeyri- əlverişli dəyişməsi, tələbin aşağı düşməsi məhsulun həcm vahidinin ehtimal olunan azalmasının buraxılış və reallaşdırılma üçün nəzərdə tutulmuş məhsulun ümumi həcmi ilə riyazi hasili kimi müəyyən olunan itkilərə gətirib çıxarır.

Materialların, xammalın, yanacağın, enerjinin artıq sərfiyyatı ilə şərtlənən artıq material məsrəfləri material resurslarının hər bir növü üzrə artıq məsrəfin resurs vahidinin qiymətinə hasili kimi hesablanan itkilərə gətirib çıxarır. Başqa artıq məsrəflər nəqliyyat xərcləri, ticarət xərcləri, qaimələr və başqa kənar xərclərdir. Əməyin ödənilməsi fondunun nəzərdə tutulan kəmiyyətinin artıq sərfiyyatı işçilərin hesabat sayının artıq olması, ya da işçilərə planlaşdırıldığından daha artıq əməkhaqqı verilməsi ilə mümkün ola bilər. Həmçinin əgər biznes prosesində ayırmaların və yekunların dərəcələri sahibkar üçün qeyri-əlverişli tərəfə doğru dəyişirsə, artıq ayırmaların və vergilərin ödənilməsi mümkündür. Bundan başqa cərimələr, təbii zərər, habelə təbii fəlakətlərlə əlaqədar itkiləri də diqqətdən qaçırmaq olmaz, baxmayaraq ki, belə itkiləri hesabat formasında nəzərə almaq çox çətindir.

Kommersiya sahibkarlığında da itkilər olur. Belə ki, sahibkarlıq layihəsinin həyata keçirilməsi prosesində əmtəənin tədarükat qiyməti

nin əlverişsiz şəkildə dəyişməsi (artması) (tədarükat haqqındakı müqavilədə nəzərə alınmayan) fiziki həcmdə əmtəə tədarükatınm tədarükat qiymətinin ehtimal olunan artmasına hasih kimi müəyyən olunan itkilərə gətirib çıxarır. Tədarükat həcminin nəzərdə tutulanla müqayisədə gözlənilməz dəyişməsi reallaşdırma həcminin azalmasına səbəb olur. Mənfəət (gəlir) itkisi bu zaman tədarükatm həcminin azalmasının əmtəənin reallaşdırma həcmi vahidinə düşən mənfəətin (gəlirin) kəmiyyətinə hasili kimi hesablanır. Nəzərə ahnaq lazımdır ki, tədarükat və reaUaşdırmanm həcminin azahnası məsrəflərin azahnası ilə müşayiət oluna bilər, çünki şərti-daimi məsrəflərdən başqa əməliyyatın həcminə proporsional olan xərclər də mövcuddur.

Mübadilə (nəqliyyat, saxlama) prosesində əmtəə itkisi, yaxud əmtəənin qiymətinin azalmasına gətirib çıxaran keyfiyyətin, istehlak dəyərinin itirilməsi də mühümdür. Belə zərərin səviyyəsi itirilən əmtəənin kəmiyyətinin tədarükat qiymətinə və ya korlanrmş əmtəənin kəmiyyətinin buraxılış qiymətinin azalmasına hasili kimi müəyyən olunur. Mübadilə xərclərinin nəzərdə tutulan xərclərlə müqayisədə artması gəlirin, mənfəətin adekvat olaraq azalmasına gətirib çıxarır. Xərclərin artmasımn başqa mümkün səbəbləri arasında nəzərdə tutulmayan rüsumlar, ayırmalar, cərimələr və əlavə məsrəflər ola bilər. Əmtəənin reallaşdırıldığı qiymətin layihə qiyməti ilə müqayisədə azalması reallaşdırma həcmi ölçüsünün qiymətin azalmasına hasih həcmində itkilərə gətirib çıxanr. Tələbin və ya əmtəə üzrə təlabatm aşağı düşməsi, onun rəqib əmtəələr tərəfindən sıxışdırıhnası, satışla bağlı çətinliklərlə şərtlənən reaUaşdırıhna həcminin məhdudlaşdınl- masmm satılmarmş məhsul həcminin buraxılış qiymətinə hasih müəyyən olunan gəhr və mənfəət itkilərinə səbəb ola bilər.

Bəzən maliyyə sahibkarlığındakı itkilər kifayət qədər ciddi olur. Maliyyə sahibkarhğı, mahiyyət etibarilə, elə kommersiya sahibkarlığıdır, lakin əmtəə kimi burada pullar, qiymətli kağızlar və valyuta çıxış edir. Nəticə etibarilə, ümumiyyətlə, kommersiya sahibkarhğı üçün xarakterik olan itkilər maliyyə sahibkarlığına da məxsusdur. Lakin maliyyə riskinin qiymətləndirilməsi zamanı maliyyə əqdinin bir agentinin ödəniş qabiliyyətsizliyi, pul, valyuta, qiymətli kağızların məzənnəsinin dəyişməsi, valyuta-pul əməliyyatları üzrə məhdudiyyətlər, sahibkarlıq fəahyyətinin həyata keçirilməsi prosesində maliyyə resurslarının müəyyən hissəsinin götürülməsi mümkünlüyü kimi spesifik amilləri də nəzərə ahnaq lazımdır.

Buna görə də Azərbaycan üçün müəssisələrin banklarla və başqa maliyyə institutları ilə münasibətləri sferasında ortaya çıxan maliyyə riski xüsusilə mühümdür. Firma fəahyyətinin maliyyə riski adətən

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

borc vəsaitlərinin şəxsi vəsaitlərə nisbəti kimi müəyyən olunur: bu nisbət nə qədər yuxarıdırsa, müəssisə də kreditordan bir o qədər çox asılıdır. Maliyyə riski də bir o qədər ciddidir, çünki kreditləşdirmənin məhdudlaşdırıması və ya dayandırılması, kredit şərtlərinin ağırlaşdı- rılması adətən çətinliklərə və hətta xammal, material və s.-nin olmaması üzündən istehsahn dayanmasına gətirib çıxarır. Qiymətli kağızlar bazarı üçün risklilik demək olar ki, hər bir müqaviləyə xas olan xüsusiyyətdir və bu onunla əlaqədardır ki, müqavilənin effektivhyi onun bağlandığı an tam olaraq məlum ohnur. Dövlət faiz kağızları bir qədər istisna təşkil edir. Lakin əgər inflyasiyanın və ya valyutaların mübadilə məzənnəsinin proqnozlaşdınla bilinməməsini nəzərə alsaq da hətta ABŞ xəzinədarhğımn veksellərinə münasibətdə belə şübhə yaranır.

Maliyyə menecerinin öhdəliklərinə təkcə mahyyə riskinin yox, bütün risk növlərinin azaldılmasının təmin edihnəsi daxildir, çünki müəssisənin fəahyyətinin müxtəlif sferaları arasında dəqiq sərhəd yoxdur. Mahyyə menecmentində risk və gəhr iki qarşıhqh əlaqədar kateqoriya kimi nəzərdən keçirihr. Onlar həm hər hansı ayrıca aktiv növü ilə, həm də onların kombinasiyası ilə assosiasiya təşkil edə bilər.

«Risk» anlayaşmm müxtəlif tərifləri mövcuddur, ən ümumi mənada risk dedikdə, itkilərin baş verməsi və ya proqnozlaşdırılan variantla müqayisədə gəlirlərin tam olaraq əldə edilməməsi ehtimalı başa düşülür. Bu anlayışın daha müfəssəl tərifini də ifadə etmək olar. Xüsusilə, risk maliyyə itkisinin səviyyəsi kimi müəyyən oluna bilər və bu maliyyə itkisi aşağıdakılarla ifadə olunur: qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmamanın mümkünlüyü, proqnozlaşdırılan nəticənin qeyri-müəyyənliyi, onun qiymətləndirilməsinin subyektivliyi. Mümkün itkilərin nisbətən böyük ölçüsü ilə assosiyasiya təşkil etdiyi aktivlər daha riskli kimi nəzərdən keçirilir. Riskin gəlirin dəyişkənliyi kimi interpretasiyası da mümkündür ki, bunu da verilmiş aktiv növünə sahib olma hesabına əldə etmək olar. Dövlət qiymətli kağızları nisbətən aşağı riskli olur, çünki onlar üzrə gəlirin variasiyası praktiki olaraq sıfra bərabərdir. Əksinə, istənilən kompaniyanın adi səhmi özündə əhəmiyyəth dərəcədə daha riskli aktivi əks etdirir, çünki belə tipli səhmlər üzrə gəlir nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişə, yəni variasiya edə bilər. Hər hansı aktivlə təyin olunan gəlir iki elementdən ibarətdir: aktivin dəyərinin dəyişməsindən gələn gəlir və əldə olunan dividendlərdən götürülən gəlir. Aktivin ilkin qiymətinin faizi kimi hesablanan gəlir verilmiş aktivin gəlirliliyi və ya gəlir norması adlamr. Məsələn, sahibkar bir il əvvəl müəssisənin səhmini 15 min manata almışdır. Səhmin cari bazar qiyməti 16,7 min manat, əldə

edilən dividendlər min manat idi. O zaman verilmiş aktiv növünün gəlirliliyi sahibkar üçün (1+(16,7 15,0)) /15,0 = 18%.

Maliyyə menecerləri, təbii ki, öz işlərində riski nəzərə almağa çalışırlar. Bu zaman davranışın və deməh, menecment tipinin müxtəhf variantları mümkündür. Amma menecerin istinad etdiyi əsas ideya ondan ibarətdir ki, tələb olunan gəhrlilik və risk bir istiqamətdə (bir- birinə proporsional şəkildə) dəyişməlidirlər. Risk ehtimal olunur və nəticə etibarı ilə, onun kəmiyyətcə ölçülməsi birmənalı və əvvəlcədən müəyyən oluna bilən ola bihnəz. Riskin ölçülməsinin hansı metodikasının tətbiq olunmasından asılı olaraq onun kəmiyyəti dəyişə bilər.

Menecerin riskə getməyə hazırhğı adətən keçmiş qeyri-müəyyənlik şəraitində qəbul olunmuş analoji qərarların praktiki reallaşdırılması nəticələrinin təsiri altında formalaşır. Məruz qahnrmş itkilər ehtiyatlı siyasətin seçilməsini diktə edir, uğur isə riskə maraq oyandınr. İnsanların əksəriyyəti fəaliyyətin az riskli variantlarına üstünlük verirlər. Bununla bərabər əksər halda riskə münasibət sahibkarın sahib olduğu kapitalın kəmiyyətindən də asılı olur.

Alternativ qərar variantlarının qiymətləndirilməsi zamam menecer mümkün nəticələri proqnozlaşdırmalı olur. Bu zaman qərar rəhbərin hər bir alternativ qərar variantının nəticəsini kifayət qədər dəqiq müəyyən edə bildiyi zaman qəbul olunur. Nümunə olaraq depozit sertifikatları və dövlət istiqrazları üzrə investisiyalar çıxış edə bilər, çünki bu zaman dövlət zəmanəti mövcud olur və əvvəldən dəqiq məlum olur ki, qoyulmuş vəsaitlər üzrə müqavilədə razılaşdırılmış faiz mütləq əldə ediləcəkdir.

Risk şəraitində qəbul olunan qərarlara istənilən nəticənin əldə edilə bilməsi ehtimalına malik qərarlar aid edilir. Bu, mümkün nəticələrin ehtimalını qiymətləndirmək qeyri-mümkün olduqda baş verir. Əgər təhlil və ya uçot tələb edən amillər çox çətindirlərsə, etibarlı və ya kifayət qədər informasiya yoxdursa, onda bu və ya digər nəticəni az və ya çox dərəcədə ehtimalla əvvəldən müəyyən etmək mümkün deyil. Qeyri-müəyyən sürətlə dəyişən şəraitlərdə qəbul olunan bir çox qərarlar üçün səciyyəvidir. Bu situasiya Azərbaycan sahibkarlarına yaxşı tanışdır. Belə halda menecer əlavə informasiya əldə etməyə, problemi bir daha təhlil etməyə və nəticə etibarı ilə, informasiya və təhlilin nəticələrini toplanmış təcrübə ilə əlaqələndirərək onun yeniliyi və mürəkkəbliyini nəzərə almağa çalışır. Bəzən ekspert qiymətləndirməsini aparmaq üçün işə mütəxəssislərin cəlb edilməsi faydalı olur.

Xüsusilə əgər əlavə informasiyanın toplanması üçün kifayət qədər vaxt yoxdursa və ya bunun həyata keçirilməsi üzrə xərclər həddən artıq çoxdursa, keçmiş təcrübə və intuisiya üzrə hərəkət etmək də olar.

Biznesin maliyyə risklərinə münasibətdə zəifliyinin artması ilə bir çox kompaniyalar etiraf edirlər ki, risk probleminin həllinin axtarışı peşəkar əsasa qoyuhnahdır, yəni risk peşəkar şəkildə idarə edilə bilər. Bu şərait bir çox Azərbaycan firmalarını kompaniyanın maliyyə şöbəsinin müdirinin (maliyyəçisinin) yeri və roluna başqa cür baxmağa və onun funksiyalanm radikal olaraq dəyişməyə vadar etmişdir. Maliyyə menecerinin öhdəlikləri əvvəllər adətən pul ehtiyatının və lazım olduqda kredit vəsaitlərinin təmin edilməsindən ibarət hesab olunurdu. Menecer kompaniyamn ehtiyat fondlanmn sərfəli şəkildə investisiya edilməsinə cavabdeh idi. ffazırkı dövrdə isə kompaniyanın meneceri firmanın bütün aktivləri və mənfəətinin faiz dərəcələri və valyuta məzənnələrinin dəyişməsi və tərəddüdləri üzündən itirilməsindən müdafiəsini təmin etməlidir. Bir çox firmalarda, bundan başqa, gəlir əldə etmək, maliyyə bazarındakı əməliyyatlar hesabına mənfəət qazanmaq və belə əməliyyatlar üçün lazımi alət və mexa- nizmlərin formalaşdırılması üçün şərait yaradan mənfəət mərkəzlərinin rolu artır.

Bütün kommersiya fəaliyyəti bir yox, bir neçə maliyyə riskinə məruz qalır. Misal üçün, siyasi risk xarakterikdir - xaricdəki aktiv və gəlirlər dondurula və ya müsadirə edilə bilər. Tənzimlənmə riski də mövcuddur (mühasibat uçotunun prosedurları və vergiyə cəlbolunma prinsipləri hakimiyyət tərəfindən dəyişdirilə bilər). Xüsusilə, xarici malgöndərənlərlə uzunmüddətli müqavilələr dəyişikliklərə məruz qaldıqda iqtisadi risk realdır.

Maliyyəçi-menecer müvafiq informasiyanın toplanması və təhlili, onun effektiv şəkildə tətbiqi vasitəsilə kompaniyaya böyük xeyir gətirə bilər. Maliyyə riski ilə müşayiət olunan situasiyalarda maliyyəçi optimal qərarlar tapmağa borcludur. Bu, adətən faiz və valyuta məzənnələrinə aid olunan risk situasiyasıdır. Bu gün üçün Azərbaycanda xarici borclar olmadan fəaliyyət göstərməyə qadir olan çox az kompaniya var. Bir qayda olaraq, kompaniya idarəetməsi borcu əlavə səhmlərin buraxılmasına nisbətən daha ağılh addım kimi nəzərdən keçirirlər. Lakin faizlər bu halda kompaniyanın rentabelliyindən asılı olmayaraq təyin olunmuş ölçülərdə ödənilməlidir. Menecer bu yolla faizlər üzrə xərcləri idarə etməlidir. Bir çox kompaniyalar üçün borcları fıksə olunmuş məzənnə əsasında uzunmüddətli dövr üçün reallaşdırmaq mümkün ohnur, çünki bu əsasda uzunmüddətli kreditlərin təklifi çox məhduddur. Faiz dərəcələrindəki kəskin sıçrayışların təsiri nağd vəsaitlər büdcəsinin hərəkəti nöqteyi-nəzərindən hiss olunur və vergilərin planlaşdırıhnasmda çətinlik törədir.

Hətta beynəlxalq bazarlarda fəaliyyət göstərməyən kompaniyalar belə valyuta əməliyyatları ilə bağh riskə məruz qalır, çünki onların daxili satış bazarları xarici malgöndərənlərə yenidən orientasiyalaşdı- rıla bilər. Məsələn, «Lukoyl» bütün əməliyyatlarını Rusiya ərazisində rubl ifadəsində həyata keçirən konserndir. Rublun kursu başqa valyutalara nisbətdə dəyişdikdə Fars körfəzindən çıxan neft kompa- niyamn bir çox istehlakçıları üçün daha cazibədar görünə bilər. Kompaniyalann əksəriyyəti bu və ya digər dərəcədə beynəlxalq biznesə cəlb olunmuşdur, kompaniyamn aktiv və vəsaitlərinin qiymətinin xarici valyutalara münasibətdə dəyişməsinə məruz qalırlar.

§ 7.3. İnvestisiya riski

Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyri-müəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir. Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirir. Riskin azaldılması məqsədilə elə əmtəələri (xidmətləri) seçmək lazımdır ki, onlar üzrə tələb əks istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb artıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə. Lakin heç də hər bir risk diversifikasiyanın köməyilə azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversifikasiyanın köməkliyi ilə azalda bilmir. Müəssisədə idarəetmə qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri- real ola bilər: iqtisadi toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər, yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri, istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur, fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.

İstənilən investisiyanın effektivliyinin qiymətləndirilməsi zamanı iki tərəf nəzərdən keçirilir: gəlirlilik və risk dərəcəsi. Gəlirlilik və risk arasındakı əlaqə iqtisadi təhlilin əsas müddəasıdır. İstənilən vəsaitin investisiyalaşdırılması bu və ya digər dərəcədə özünə risk elementini daxil edir ki, bu da investisiya riski adını daşıyır. Bu riski qoyulmuş vəsaitlərin tam və ya qismən itirilməsi və ya gözlənilən gəlirlərin əldə edilə bilimnəməsi kimi xarakterizə etmək olar. Əgər investor daha ciddi riskə gedirsə, deməli o, verilmiş investisiyadan böyük gəlir də gözləyir. Yüksək gəlirin əldə edilməsi investisiya üçün şirnikləndirici motivdir. Risk isə gözlənilən gəlirin əldə edihnəyəcəyinin kəmiyyət formasında ifadəsidir. İnvestisiyanın mahiyyəti müəyyən həqiqi dəyərin müəyyən gələcək dəyərə görə özgəninkiləşdirihnəsindən ibarətdir.

Ümumi halda, investorun məcmu gözlənilən gəhri iki komponentdən ibarət olur: kapital artımı (adətən səhmlərin məzənnə dəyərinin artmasında ifadə olunur); səhmlər üzrə dividendlər və fiksə edilmiş gəlirə malik başqa qiymətli kağızlar üzrə faizlər. Minimal risk şəraitində gəhr demək olar ki, olmur. Riskin artması ilə əvvəlcə mahyyə faizləri şəkhndə kiçik gəlirlər, daha sonra riskin daha da artması ilə bütün gəlirlər üzməyə tərəddüd etməyə başlayır, onların qeyri- müəyyənhyi də artır, zəif proqnozlaşdırılan dividendlər və gəhrlərin ən yüksək riskli hissəsi olan kapital artımını simvolizə edən dəyişkən məzənnə əlavəsi əmələ gəlir.

investisiya risklərinin ortaya çıxması mənbələrini bir sıra başhca

kateqoriyalara bölmək olar.

Məlumdur ki, faiz dərəcəsinin (bankların uçot dərəcəsi) artması ilə istiqrazların qiyməti aşağı düşür. Faiz dərəcəsi ilə bağlı risk onunla şərtlənir ki, onun gələcəkdə dəyişməsi bizim üçün qeyri-məlumdur. İnvestorlar nə qədər uzaq perspektivi nəzərə alırlarsa, faiz dərəcəsinin qeyri-müəyyənliyi də bir o qədər yuxarı olur. Buna görə də uzunmüddətli istiqrazlar qısamüddətlilərə nisbətən faiz dərəcəsinin dəyişməsinə qarşı həssasdırlar. Faiz dərəcəsi artıqda səhmlərin məzənnəsi də aşağı düşür, çünki səhmlər maliyyə alətləridir, misal üçün, depozit əmanətlərinə münasibətdə rəqibdirlər. Artan faiz dərəcəsi pul bazarı üçün müsbət, bütünlükdə kapital bazarı üçün isə mənfi amildir. Gəlirin istənilən qiymətli kağızla diskontlaşdırılması uçot dərəcəsinin kəmiyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Uçot dərəcələri nə qədər yuxarı- dırlarsa, gələcəkdə nəzərdə tutulmuş gəliri qazanmaq məqsədilə hazırkı dövrdə qiymətli kağızların əldə edilməsi üçün də bir o qədər böyük məbləğ tələb olunur. Faiz dərəcələri aşağı düşdükdə belə bir risk təhlükəsi yaranır ki, investorlar özlərinin gələcək gəlirlərini daha aşağı faiz dərəcələri altında yenidən investisiyalaşdırmah olacaqlar.

İnflyasiya pulun alıcılıq qabiliyyətini azaldır. İnvestor qiymətlərin artımını kompensasiya edə və inflyasiyanın səviyyəsini üstələyən gəlir səviyyəsini təmin edə bilən maliyyə alətləri axtarır. Hər şeydən çox

Stabil iqtisadiyyat şəraitində məzənnə dəyəri (bazar qiyməti) daima artan səhmlər ən dayanıqlı səhmlər hesab olunur. Əgər kompaniyanın mənfəəti sadəcə olaraq inflyasiyaya proporsional olaraq artırsa və ya hətta inflyasiyanın orta səviyyəsindən aşağıdırsa, onda belə kompaniyanın səhminin keyfiyyəti böyük olmayacaqdır. Səhmin məzənnə dəyərinin müəssisə fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərindən asılılığı inflyasiyanın səviyyəsinin aşağı düşməsi və makroiqtisadi şəraitin stabilləşməsi zamanı daha qabarıq şəkil alır.

Mübadilə məzənnəsinin tərəddüdü valyuta riskinin ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu zaman xarici investisiyaların effektivliyi dəyişir; ixracatçı və idxalçıların mənfəətlərinin nisbəti dəyişir; inflyasiya ge- cikdirilir və ya əlavə olaraq stimullaşdırıhr. İnflyasiyanın səviyyəsi dolların məzənnəsinin artmasından asılı olan Azərbaycan şəraiti üçün valyuta riski xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki inkişaf etməmiş valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin dəyişməsi çox halda iqtisadi yox, siyasi amillərlə müəyyən olunur. Bundan başqa, valyuta riskinin kəmiyyəti həmçinin valyuta bazarı alətlərinin sayının məhdud olması ilə də müəyyən olunur ki, bu da valyutaların müxtəlif növləri üzrə diversifıkasiyanm mümkünlüyünü azaldır. Valyuta aktivləri üzrə investisiyaların məhdudlaşdırılmasmı Azərbaycanda qüvvədə olan valyutanın tənzimlənməsi haqqında qanun həyata keçirir.

İstehsal amili. Müəssisədə (sənaye, kənd təsərrüfatı və s.) investisiyanın həyata keçirilməsindən əvvəl onların maliyyə vəziyyətini və fəaliyyət şərtlərini müəyyən edən digər amilləri qiymətləndirmək lazımdır. Onlara xüsusi olaraq aşağıdakılar aiddir:

• 
  verilmiş sahənin inkişaf səviyyəsi, kompaniyanın aid olduğu konkret istehsal sektorunda bazar konyunkturu;
  
• 
  sahənin spesifikası. Məsələn, hasilat sahəsi üçün əsas amillər xammalın qiyməti, istehsal sahələri üçün isə xammalın asan əldə edilə bilməsi və istehsal dövrünün uzunluğu və sairdir.
  
• 
  müəssisənin olduğu həyat dövrü mərhələsi, onun verihniş sahədə ixtisaslaşması səviyyəsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və ya keyfiyyətcə yeni məhsulun istehsalı və s.
  

Siyasi amil. Bu risk amili iqtisadiyyatın inkişafının keçid mərhələlərində xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yuxarıda adları çəkilən risk amillərindən bir çoxu dövlətin siyasətindən, kabinetin tərkibindən və s.-dən asılıdır.

Bundan başqa, Azərbaycan bazarı, xüsusilə qiymətli kağızlar bazarı üçün infrastrukturun inkişaf etməməsi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da texniki risklərin ortaya çıxmasına səbəb olur. İnkişaf etmiş depozitar və klirinq sistemlərinin mövcud ohnaması, habelə

qiymətli kağızlar üzrə əsas dövriyyənin birjadankənar bazara doğru irəliləməsi yüksək səviyyəli likvidlik riskini, qiymətli kağızlarla bağlanan müqavilələr üzrə öhdəliklərin icra olunması zəmanətinin praktiki olaraq tamamilə olmaması ilə şərtləndirir. Azərbaycan bazarının infrastrukturunun inkişaf səviyyəsi iştirakçılara əsas prinsipin - qiymətli kağızların ödənişə qarşı qoyulması prinsipinin reallaşdırıl- masmı təmin etmir. Texniki risklərə həmçinin təkrar müraciətdə səhm sahiblərinin qeydiyyatının dəqiq qanunvericilik qaydasının olmaması ilə bağlı səhmdarlar reyestrində qeydiyyat şərtləri istənilən anda, məsələn, əlavə sənədlərin təqdim edilməsinin zərurihyi, qeydiyyata görə ödənişlərin artırılması, reyestr saxlayanın «köçməsi» və s. ilə əlaqədar olaraq, qeyri-əlverişh tərəfə doğru dəyişə bilər. Nəhayət, səhm buraxılışı sadəcə olaraq qeydiyyat aparan orqan tərəfindən qeyri-qanuni hesab oluna bilər.

İnvestisiyalann risklihk dərəcəsi həmçinin onların həyata keçirildikləri formadan da asıhdır. İnvestisiyalar, misal üçün, bütünlüklə müəssisənin xüsusi şəxs və ya korporativ kapital tərəfindən satın alınması formasında həyata keçirilə bilər. İnvestisiyanın bu formasını vençur investisiya adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Vençur (inkişaf edən) kapitalı özünün fəal mövqeyi ilə xarakterikdir. Kapital konkret müəssisəyə qoyulduğundan, investor öz riskini minimumlaşdırmaq üçün bu müəssisənin işinə fəal olaraq qarışır (rəhbərliyi təyin edir, siyasəti müəyyən edir və s.). Vençur kapitalı formasında investisiyalar diversifikasiya və likvidliyin olmaması üzündən yüksək risklə səciyyələnir.

Kapital qoyuluşunun alternativ forması - portfel investisiyalarıdır, bu zaman investor gəlirliyliyinə və riskliliyinə görə fərqlənən qiymətli kağızlar portfelinə vəsait qoyur. Belə investorları institusio- nal invsetorlar adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Onlara sığorta kompaniyaları, təqaüd fondları, açıq (qarşılıqlı) investisiya fondları və fərdi investorlar aiddir. Portfel investor, bir qayda olaraq, passivdir. İnvestorun özü idarəetmə prosesinə daxil edilməmişdir. Lakin əvəzinə o, adətən investisiyanın yüksək likvidliyinə malikdir, bu isə onu onları götürməyə və başqa investisiyalaşdırma istiqamətinə sərmayə qoymağa imkan yaradır. İnstitusional investorların portfel investisiyası əksər hallarda özünə 50-dən 500-ə qədər qiymətli kağızı daxil edir. Aşağı hədd diversifikasiyanm zəruri səviyyəsi ilə müəyyən olunur, onun sonrakı yüksəlməsində risk artıq əhəmiyyətsiz dərəcədə dəyişir. Diversifikasiyanm verilmiş səviyyəsində aktivlərin kəmiyyətinin artımı ilə hər növdən olan qiymətli kağızların ölçüsü artr. Bir emitentin böyük kapital payını əhəmiyyətli dərəcədə itkilər olmadan

bazarda satmaq çətin olduğundan (onlann satışa çıxarılması məzənnəni avtomatik olaraq aşağı sahr), iri institusional investorlar öz əllərində həddən artıq paketlər cəmləşdirməməyə çahşırlar. Bu səbəbdən portfellərdə qiyməth kağız növlərinin sayı artır.

Azərbaycanda qiyməth kağızlar bazarının inkişafının müasir mərhələsi onunla xarakterizə olunur ki, demək olar ki, bütün investisiyalar, o cümlədən, institusional investorların portfel investisiyalan belə vençur kapitalı, yəni yüksək sahibkarlıq riskləri daşıyan yüksək riskli kapital mühitində həyata keçirilir. İnvestor konkret sərmayə qoymazdan əvvəl aşağıdakı fəahyyətləri reallaşdırır:

İnvestisiyanın məqsədinin müəyyənləşdirilməsi (konkret sərmayələr investorun məqsədlərinə uyğundurmu). Əsas vəzifə öz gəlirini maksimumlaşdırmaq, riski isə minimumlaşdırmaqdan ibarətdir. Ancaq müxtəhf investorlarda gəhrə qarşı tələb müxtəhfdir. Məsələn, xüsusi təqaüdçü-investor və təqaüd fondu öz yanaşmaları ilə əhəmiyyəth dərəcədə bir-birlərindən fərqlənirlər. İnsan, bir qayda olaraq, təcih stabil gəlir üçün qayğılamr. İnstitusional investor isə illərlə ölçülən davamlı zaman intervahnda öz gəhrini maksimumlaşdırmağa çalışaraq daha uzunmüddətli dövrə orientasiyalaşır.

İnvestisiyanın təhlili özünə iqtisadiyyatın sektorları üzrə təhlili (belə sektorlara iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri, habelə müxtəlif ölçülü və müxtəlif inkişaf mərhələsində olan müəssisələr qrupu aiddir) və predmet təhlili (bu zaman tədqiqatın predmeti kimi konkret müəssisə və konkret maliyyə aləti çıxış edir) daxil edir. Bu zaman nisbi, amilli və dinamik yanaşmalardan istifadə olunur. Nisbi yanaşma səhmlərə qoyulan investisiyaların cazibədarlığının istiqrazlara və pul bazarı alətlərinə qoyulan investisiyalarla müqayisəsinə əsaslanır. Amilli yanaşma investorun sərmayə qoymağa hazırlaşdığı aktivlərin, gəlirlərin, dividendlərin və kompaniyanın pul axınlarının müqayisəsinə əsaslanır. Dinamik yanaşma kompaniyanın əvvəlki fəaliyyətinin, cari vəziyyətin (əməliyyatların miqyası və effektivliyi) və artım perspektivinin müqayisəsinə istinad edir.

İnvestisiyalaşdırma strategiyasının işlənib hazırlanması. İnvestorun məqsədlərinin (müəyyən tələblər) gəlir səviyyəsinə və risk dərəcəsinə uyğunluğunu əks etdirir. Qoyuluşların effektivliyi onların qoyulduğu müddətdən asılıdır. Müxtəlif maliyyə alətləri rəngarəng investisiya məqsədlərinə müxtəlif dərəcədə uyğun gəlir. Pul alətləri 1 ilə qədər qoyuluş müddətdə, istiqrazlar 1 ildən 3-5 ilə qədər, səhmlər isə 3-5 ildən yuxarı müddətlərdə ən çox effektivliyə malik olurlar.

İnvestisiyalaşdırma strategiyasının işlənib hazırlanması özünə aktivlərin növlər (pul bazarı alətləri, istiqrazlar, səhmlər) üzrə bölüşdü

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

rülməsini; müxtəlif aktiv növlərinin portfeldəki payının müəyyən edilməsini, bazarda davranış taktikasının müəyyənləşdirilməsini; kompaniyalar, bazarlar və ümumiyyətlə, strategiyaların nəzərdən keçirilməsinin dövriliyinin qiymətləndirilməsini daxil edir.

Bütün adları çəkilən risk amilləri müxtəlif situasiyalarda müxtəlif cür təzahür edir, amillərdən hər biri bütün qiymətli kağızlar portfelinə öz spesifik təsirlərini göstərirlər. İnvestisiyalar zamanı ortaya çıxan bütün risklər verilmiş bazardakı bütün investisiyalara məxsus olan sistematik (və ya bazar) risklərə və qeyri-sistematik risklərə bölünür. Bazar risklərinin ortaya çıxması mənbələri ümumən fond bazarına təsir göstərən amillərdir istehsalın aşağı düşməsi, valyutanın mübadilə məzənnəsinin dəyişməsi, faiz dərəcələrinin artması və ya azalması və s. Qeyri-sistematik və ya fərdi risklər, misal üçün, sənayenin hər hansı bir sahəsinin səhmlərinə və ya konkret müəssisənin səhmlərinə investisiya qoyulması nəticəsində ortaya çıxır.

İnvestisiya prosesi hər zaman risklə əlaqədardır, həmçinin zaman amili qeyri-müəyyənliyi gücləndirir. Məsrəflərin özlərini ödəmə müddəti nə qədər uzundursa, layihə də bir o qədər riskhdir. Buradan belə çıxır ki, qərar qəbul edərkən menecer vaxt müddətini nəzərə almalı, yəni bu və ya digər layihənin xərclərini, qazancım, mənfəətini və iqtisadi rentabelliyini zaman dəyişikliklərinin nəzərə alınması ilə qiymətləndirməlidir. Bu əməliyyat diskontlaşdırma adlanır və adətən bir neçə alternativ variant üçün həyata keçirilir.

Diskontlaşdırma ona əsaslanır ki, gələcəkdə əldə ediləcək istənilən məbləğ hazırkı dövrdə daha az faydahhğa (dəyərə) malikdir, çünki əgər bu gün bu məbləği dövriyyəyə buraxsaq və gəlir gətirməyə məcbur etsək, onda müəyyən vaxtdan sonra o, nəinki olduğu kimi qalacaqdır, həm də çoxalacaqdır. Bunun üçün gələcəkdə əldə edilməsi gözlənilən məbləği mürəkkəb faizlər qaydası ilə müəyyən müddət üçün artan gəlir səviyyəsinə qədər azaltmaq lazımdır. Gəlirlilik norması nə qədər yuxarıdırsa və gəlir əldə etmək müddəti nə qədər uzaq- dırsa, pul məbləğinin cari dəyəri bir o qədər aşağıdır.

Buradan belə çıxır ki, investisiyalaşdırmanın daha bir qaydası diskontlaşmanm nəzərə alınması ilə vəsaitlərin yalnız ən rentabelli layihələrə qoyulmasıdır. Buna görə də daha faydalı alternativlərin olmaması, inflyasiyadan yaranan itkilər riskinin minimumlaşdırılması, xərclərin özünü ödəmə müddətinin qısalığı, layihənin ucuzluğu, daxilolmaların stabilliyinin təmin edilməsi, diskontlaşdırmadan sonrakı yüksək rentabellik investisiya qərarlarının qəbulunun əsas kriteriya- ları kimi çıxış edir.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

Müxtəlif kriteriyalardan istifadə edərək, onları müxtəlif birləşmələrdə kombinasiya edərək (misal üçün, əvvəlcə diskontlaşdırmanı, daha sonra bunun nəticəsində layihədən əldə olunan rentabelhyin in- flyasiyamn gözlənilən templəri ilə müqayisə etmək) menecer bu və ya digər layihənin xeyrinə seçim edə bilər. Lakin əgər siz hesab edirsinizsə ki, firma strategiyası kifayət qədər uzunmüddəth dövr ərzində az olsa da stabil qazanc gətirən layihəyə ən yüksək dərəcədə uyğun gəlir, onda sizin simpatiyanız bir konkret layihə tərəfində olacaqdır. Əgər firma üçün indi ancaq layihənin mənfəəthliyi əsasdırsa, onda layihənin başqa xarakterinin xeyrinə seçim ediləcəyi aşkardır. Nəticə etibarı ilə, investisiya portfelinin formalaşdırılması zamanı təkcə ən mənfəətli və ən az riskli investisiyaları yox, firmanın strategiyasına optimal şəkildə uyğun gələn layihənin seçilməsi vacibdir.

Artıq qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanda sərbəst vəsaitlərin investisiyalaşdırılmasmm ən mühüm növü qiyməth kağızlara qoyulan investisiyalardır, yəni qiymətli kağızlar portfelinin idarə edilməsidir, bu isə özünə portfelin tərkibinin planlaşdırılması, təhlili və tənzimlənməsini, onun qarşısında qoyulmuş məqsədlərə nail olunması məqsədilə zəruri likvidlik səviyyəsinin saxlanması və portfellə bağlı xərclərin mini- mumlaşdırılması şərtilə onun formalaşdırılması və dəstəklənməsini daxil edir. Bunun üzərində biz az dayanaq. Qiymətli kağızlara qoyulan investisiyaların məqsədləri aşağıdakılardır: faizin əldə edilməsi, kapitalın saxlanması və qiymətli kağızların məzənnə dəyərinin artması əsasında kapital artımının təmin edilməsi. Onlar alternativ ola və qiymətli kağızlar portfelinin müxtəhf tiplərinə uyğun gələ bilər. Məsələn, əgər faiz əldə edilməsi prioritetdirsə, onda üstünlük kompaniyanın aşağılikvidli və yüksəkriskli olan, ancaq uğurlu sərmayə edilsələr yüksək faiz dərəcələri gətirmək qabiliyyətinə malik olan qiymətli kağızlarından təşkil olunmuş «aqressiv» portfellərinə verilir. Əgər firma üçün əsas məsələ bütövlüyün və kapital artımının təmin edilməsindən ibarətdirsə, onda portfelə böyük likvidliyə malik olan, məşhur investorlar tərəfindən kiçik risklərlə buraxılan və əvvəlcədən orta səviyyəli faiz ödənişləri gözlənilən qiymətli kağızlar daxil edilir.

Hansısa konkret aktivlə assosiasiya təşkil edən risk təcrid olunmuş şəkildə nəzərdən keçirilə bilməz. İstənilən yeni investisiyalar onların gəlirlihyin dəyişməsinə təsiri və ümumiyyətlə investisiya portfelinin riski mövqeyindən təhlil edilməhdirlər. Bütün mahyyə investisiyalarının gəhrlihk və risk səviyyəsinə görə bir-birilərindən fərqləndiklərinə görə onların portfeldə mümkün uyğunlaşdmlması bu keyfiyyət

xarakteristikalarını orta səviyyəyə salır, onlann optimal

KOMMERSİYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI

uyğunlaşması halında isə investisiya portfelinin riskinin əhəmiyyətli dərəcədə düşməsinə nail ohnaq olar.

İnvestisiya portfelinin formalaşdırılması vəzifəsi investisiya institutları, yəni öz müştərilərinin maliyyə resurslarının cəmləşdirilməsi və onlardan kapital bazarında istifadə edilməsi ilə məşğul olan təşkilatlar üçün xüsusilə aktualdır. Belə ki, investisiya institutunun məşhur növü özündə açıq tipli payçı investisiya fondunu əks etdirən, investorlara daha yüksək faiz dərəcələrinə çıxış, habelə riski diversifikasiya etmək və brokerə komisyon haqları üzrə qənaət etmək imkanı verən qarşılıqh fondlar hesab olunur. Qarşılıqlı fondların əsas üstünlüyü qiymətli kağızlar portfelinin diversifikasiyası, portfelin peşəkarcasına idarə edilməsi, minimal şəxsi kapitalla bir çox qiymətli kağızlara sahib olmaqdır. Bu tip institutlar bizim ölkədə də formalaşır. Belə ki, Sankt-Peterburqda qeydiyyatdan keçmiş «Astro-Kapital» Açıq Tiph Səhmdar Cəmiyyəti özündə öz səhmlərini «Astrobank» vasitəsilə bölüşdürən açıq tipli qarşılıqlı investisiya fondunu əks etdirir.

İnvestisiya institutları öz müştərilərinin maliyyə resurslarını peşəkarcasına idarə edirlər. Maliyyə kompaniyasımn belə işə başlamasının bir sıra müxtəlif kriteriyaları xarakterikdir. Onlardan biri maliyyə kompaniyasına təqdim olunan müştərinin resurslarıdır. Bir çox sanballı Qərb kompaniyaları aktivlərin idarə edilməsini 50-100 min dollardan aşağı qiymətə öz üzərlərinə götürmürlər. Əgər müştəri ilə fərdi portfelin tərtib edilməsi üzrə müqavilə bağlanırsa, onda söhbət adətən 500 min dollar və daha artıq puldan gedir. Rusiyada həmçinin müştərilərin sərbəst valyuta vəsaitləri ilə məşğul olan maliyyə kompaniyaları da vardır.

Portfelin formalaşdırılması metodları cəbbəxanası genişdir, lakin adətən bu, aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

Birincisi, investisiyanın uğuru əsas etibarı ilə vəsaitlərin aktivlərin tipləri üzrə düzgün bölüşdürülməsindən asılıdır. Aparılmış təcrübələr göstərirlər ki, mənfəət 94% istifadə olunan investisiya alətlərinin seçilməsi ilə (iri kompaniyaların səhmləri, qısamüddətli xəzinə vekselləri, uzunmüddətli istiqrazlar və s.), 4% verilmiş tipdən olan konkret qiymətli kağızın seçilməsi və 2% qiymətli kağızın tədarükat anının qiymətləndirilməsi ilə müəyyən olunur.

İkincisi, qiymətli kağızların müəyyən tipindəki investisiya riski mənfəətin gözlənilən qiymətdən kənarlaşması ehtimalı ilə müəyyən olunur. Mənfəətin proqnozlaşdırılan qiymətini keçmişdə bu kağızlara qoyulan investisiyadan əldə edilən mənfəətin dinamikası haqqqında statistik məlumatların işlənməsi əsasında, riski isə gözlənilən mənfəətdən orta kvadratik uzaqlaşma kimi müəyyən etmək olar.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

Üçüncüsü, investisiya portfelinin ümumi gəlirliyi və riski onun strukturunun variasiyası yolu ilə dəyişə bilər. Müxtəlif tiplərdən olan aktivlərin arzu olunan proporsiyasmı təyin etməyə, misal üçün, gözlənilən mənfəətin verilmiş səviyyəsində riski minimumlaşdırmağa və riskin fıksə olunmuş səviyyəsində mənfəəti maksimumlaşdırmağa və s. imkan yaradan müxtəlif proqramlar mövcuddur.

Dördüncüsü, investisiya portfelinin tərtib edilməsi zamanı istifadə olunan bütün qiymətləndirmələr ehtimallı xarakter daşıyır. Portfelin formalaşdırılması yalnız bir sıra amillərin (formalaşmış qiymətli kağızlar bazarı, onun fəaliyyətinin müəyyən dövrü, bazar statistikası və s.) mövcud olması şərtilə mümkündür.

İnvestisiya portfelinin formalaşması bir neçə mərhələdə həyata keçirilir: onun yaradılması məqsədlərinin ifadə edilməsi və onların prioritetliyinin müəyyənləşdirilməsi (xüsusilə, ən vacibi müntəzəm olaraq dividendlərin əldə edilməsi və ya aktivlərin dəyərinin artırm), risk və minimal mənfəət səviyyələrinin verilməsi, gözlənilən mənfəətdən kənarlaşması və s.maliyyə kompaniyasının seçilməsi (bu, milli və ya xarici firma ola bilər; qərar qəbul edərkən bir sıra kriteriyalardan istifadə etmək olar; firmanın nüfuzu, onun açıqlığı, istifadə olunan investisiya alətlərinin növləri və s.): investisiya hesabı aparacaq bankın seçilməsi.

İstənilən müəssisəni müəyyən əlaqədə olan aktivlər (maddi və maliyyə) məcmusu kimi nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. Bu aktivlərdən istənilən birinə sahib olma bu aktivin müəssisənin ümumi gəlirinin ölçüsünə təsiri planında müəyyən risklə bağlıdır. Eyni hal tam həcmdə qiyməth kağızlar portfehnə də aiddir, həmçinin risk dərəcəsi təsadüfi olaraq portfelə daxil edilən qiymətli kağızların kəmiyyətinə tərs mütənasib şəkildə dəyişir.

Portfelin ümumi riski diversifikasiyah riskdən, yəni diversifika- siya (100 mln, man. on kompaniyamn səhmlərinə investisiya etmək bir kompaniyaya investisiya etməkdən daha az riskhdir) vasitəsilə kənar edilə bilən riskdən və diversifikasiyasız (sistematik) riskdən, yəni portfehn strukturunun dəyişdirilməsi yolu ilə dəyişdirilə bilinməyən riskdən ibarətdir. Təcrübə göstərir ki, əgər portfel təsadüfi seçim yolu ilə bazarda mövcud olan qiymətli kağızlardan seçilmiş 10-20 müxtəhf növ qiymətli kağızdan ibarətdirsə, onda qeyri-sistematik risk minimuma endirilə bilər. Beləhklə, bu risk asan metodlarla kənar edilə bilər, buna görə də əsas diqqəti sistematik riskin mümkün azaldılmasına vermək lazımdır.

KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ

Rusiya bazarı şəraitində mülkiyyət strukturunun dəyişməsi prosesinin dərinləşməsi ilə portfelin məqsədlər sistemi aşağıdakı formada dəyişə bilər:

• 
  kapitalın bütövlüyü və artımı (qiymətli kağızlara münasibətdə artan məzənnə dəyəri ilə);
  
• 
  mübadilə şərtləri üzrə nağd pulu əvəz edə bilən qiymətli kağızların əldə edilməsi (məsələn, «təqdim edənə» dövlət qiymətli kağızları, dövlət əmanət borcları istiqrazları və s.);
  
• 
  mülkiyyətin təsiri və yenidən bölüşdürülməsi sferasının genişlənməsi, holdinq strukturunun yaradılması;
  
• 
  istehsal məqsədləri (bazarın zondlaşdırılması, artıq bazarlardan sığortalanma və s.).
  

Qiymətli kağızlar bazarı bizim ölkədə hələ yenicə inkişaf etməyə başlamışdır. Son dövrlər kifayət qədər böyük dividendləri yalnız ayrı- ayrı kommersiya bankları həyata keçirirlər. Səhmlərin alışı əsas etibarı ilə investisiya fondları tərəfindən (öz mahiyyətləri etibarı ilə bunu etməyə borclu olan fondlar) və ya nəzarət səhm paketinin əldə edilməsi məqsədilə həyata keçirilir. Bizim ölkədə qiymətli kağızlar portfelinin yaradılması bununla əlaqədar olaraq bir çox risklərlə bağlıdır. Portfelin riski öz növbəsində özünə çoxlu növdə konkret riskləri (likvidlik riski, kredit riski, kapital riski və s.) daxil edən aqreqat anlayışdır. Qiymətli kağızlara sərmayə qoyuluşu riski onların investisiya keyfiyyətlərinin köməyilə müəyyən olunur xüsusi reytinq agentlikləri bazarda tədavüldə olan qiyməth kağızları investisiya keyfiyyəti mövqeyindən təhlil edir, onlan, misal üçün, «yüksək keyfiyyətli», «yuxarı keyfiyyətli», «orta səviyyədən yuxarı keyfiyyətli», «orta keyfiyyətli» və «spekulyativ keyfiyyətli» kimi təsnifləşdirilər. Qiymətli kağızın investisiya keyfiyyəti anlayışı qiyməth kağızın nə dərəcədə likvid, stabil məzənnə dəyərində aşağı riskli olmasının, orta bazar səviyyəsindən yuxarı və ya ona bərabər olan faizlər gətirə bilməsinin qiymətləndirilməsidir.

Göstərilən qayda yalnız hadisələrin əksəriyyətinin ortasəviyyəli olması halında təzahür edir. Ancaq o, investora qiymətli kağızlar arasındakı nisbətin qiymətini dəqiqləşdirməyə, risk və gəlirliliyin artdığı, likvidlik və ödənişlərin zəmanətliliyinin azaldığı (girovla təmin olunmuş istiqrazlar; girovla təmin olunmamış istiqrazlar; səlahiyyətli səhmlər; adi səhmlər; opsionlar) müəyyən koordinatlar sistemində investisiya təhlili aparmağa imkan yaradan qiymətli kağızların növləri üzrə investisiya keyfiyyətinin ölçülməsi şkalasmı yaratmaq imkanı verir.

Menecer üçün qiymətli kağızlan onların risk dərəcəsindən asıh olaraq seçmək mühümdür. Bu zaman aşağıdakı riskləri nəzərə ahnaq lazımdır: kapital riski - qiyməth kağızlara qoyulan bütün sərmayə üzrə ümumi risk, itkiyə məruz qalmadan onlan geri qaytara bilməmə riskidir. Kapital riskinin təhlili qiymətli kağızlar portfeli ilə ümumiyyətlə iş görməyə dəyib-dəyməməsinin, vəsaitlərin aktivlərin başqa formalarına (məsələn, birbaşa investisiya, daşınmaz əmlak, xarici valyuta və s.)

qoyub-qoymamağm qiymətləndirilməsinə gətirilir. Se- lektiv risk - başqa kağız növləri ilə müqayisədə investisiyalaşdırma üçün portfelin formalaşdınhnası zamanı qiymətli kağızların düzgün seçihnəməsi riskidir. Bu, qiymətli kağızların investisiya keyfiyyətinin dəqiq qiymətləndirilməsi ilə bağlı riskdir. Vaxt riski - qiymətli kağızın qeyri-əlverişli zamanda alışı və ya satışı riskidir və öz arxasınca itki gətirir. Məsələn, Rusiyada hələ çek investisiya fondlarının yenicə yaradılmağa başladığı zamanlarda bu dalğaya düşməyə və ya onu bir qədər də qabaqlamağa macal taprmş emitentlər öz səhmlərinin uğurla bölüşdürülməsini təmin etdilər. Gecikənlər isə öz kağızlarının real- laşdırılmasında əhəmiyyəth dərəcədə çətinliklər hiss edirlər. Qanunverici dəyişikliklər riski - misal üçün, qiymətli kağızların buraxılışının yenidən qeydiyyatdan keçirilməsinə, emitent və ya investor üçün əhəmiyyətli dərəcədə əlavə xərclər və itkilərə səbəb olan buraxılış şərtlərinin dəyişməsi və ya əvəzlənməsinə gətirib çxara bilən riskdir. Qiymətli kağızların emissiyası həqiqi olmaya bilər, qiyməth kağızlarla əməliyyatlar üzrə vasitəçilərin hüquqi statusunun qeyri-əlverişli dəyişməsi mümkündür və s. Likvidlik riski - qiymətli kağızın reallaşdırılması zamanı onun keyfiyyətinin dəyişməsi üzündən itkilərin mümkünlüyü ilə bağlı riskdir. Məsələn, birjaların, 1991-ci ilin payızında ajiotajın qızışdığı bir vaxtda nominalından 1,5-2 dəfə artıq qiymətə əldə edilmiş bir çox bank və səhmdar cəmiyyətlərin qiymətli kağızları yarım ildən sonra əhəmiyyətli dərəcədə aşağı məzənnələrlə satıldılar və ya ümumiyyətlə reallaşmadılar, baxmayaraq ki, inflyasiya artımı bu müddət ərzində kifayət qədər yüksək idi.

Kredit riski - borc qiymətli kağızları buraxmış emitentin onlar üzrə faizləri və ya borcun əsas məbləğini ödəmək iqtidarında olmaması ilə bağlı riskdir. Bizdə belə riskin reallaşmasının ən səciyyəvi üsulu bəzi dövlət borc öhdəlikləridir. İnflyasiya riski - inflyasiya zamanı investorlar tərəfindən qiymətli kağızlardan əldə edilən gəlirlərin artıma nisbətən daha tez qiymətdən düşəcəyi (alıcılıq qabiliyyəti nöqteyi-nəzərindən) əmtəə investorun real itkilərə məruz qalacağı ilə bağlı riskdir. İnflyasiyanın yüksək səviyyəsi qiymətli kağızlar bazarını dağıdacaqdır. Faiz riski - investorun bazardakı faiz dərəcələrinin

dəyişməsi ilə bağlı itki riskidir. Faizin bazar səviyyəsinin artınu qiymətli kağızların, xüsusilə liksə edilmiş faizə malik olan istiqrazların məzənnə dəyərinin azalmasına gətirib çıxarır. Faizlərin yüksəlməsi zamanı daha aşağı (fıksə edilmiş) faizlər altında buraxılmış və buraxılış şərtləri üzrə təcili surətdə emitentə qaytarılmalı olan qiymətli kağızların kütləvi şəkildə yığışdırılması mümkündür. Nəhayət, geri çağırma riski - emitentin geri çağırma istiqrazlarını onlar üzrə faiz ödənişlərinin fiksə edilmiş səviyyəsinin cari bazar faizindən çox artması ilə əlaqədar geri qaytarması zamanı investor üçün yarana bilən itki riskidir.

Riskin idarə edilməsinin mühüm elementi əməkdaşların ixtisasının artırılması sisteminin inkişaf etdirilməsidir ki, bu da əməkdaşların riskinin və bunun nəticəsində ortaya çıxan zərərin azalmasına kifayət qədər effektiv şərait yaradır. Daha sonra qeyd edək ki, riskin idarə edilməsinə situasiyah yanaşma ən mütərəqqi yanaşma olaraq qalmaqdadır. Belə metod yuxarıda söylənilənlərdən heç birini təkzib etmir və hər bir konkret halda fərdi idarəetmə metodunun tətbiqini tələb edir. Bu, həddən artıq dinamik, ziddiyyətli və əvvəlcədən çətin müəyyən olunan Azərbaycan təcrübəsi üçün xüsusilə aktualdır.

VIII FƏSIL, KOMMERSIYA