Dərsliyi iqtisad elmləri doktoru, professor Kərim Paşa oğlu Paşayevin
KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
Yüklə 2,87 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
- II FƏSIL. KOMMERSİYA ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFI
KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARIbirgə məsuliyyətini tələb etməsi səbəbindən geniş intişar tapmamışdır. İnam əsasında yoldaşlıq (kommandit yoldaşlıq) iki kateqoriyadan olan iştirakçılardan ibarətdir: tam yoldaşlar (komplementäri) və əmanətçi yoldaşlar (kommanditist). Komplementarinin hüquq və öhdəlikləri, o cümlədən, yoldaşlığın öz əmlakı üzrə öhdəlikləri üzrə tam birgə məsuliyyət daxil olmaqla, tam yoldaşlığın hüquq və öhdəlikləri ilə analojidir. Konkret şəxs inama əsasən yaradılan yalnız bir yoldaşlıqda tam yoldaş ola bilər. Kommanditistlərin hüquq və öhdəlikləri müqavilələrin təsisatçı- ları tərəfindən müəyyən olunur, məsuliyyət isə onların yoldaşlığın əmlakına qoyduqları əmanətlərin sərhədləri ilə məhdudlaşır. İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın fəaliyyətinin idarə edilməsi yalnız tam yoldaşlar tərəfindən həyata keçirilir. Əmanətçi-iştirakçılar yoldaşlığın işinin idarə edilməsi və həyata keçirilməsində iştirak etmək, etibardan başqa formada onun adından çıxış etmək hüququna malik deyillər, onların səsvermə hüququ yoxdur. Komman- distlərin inam əsasında yaradılmış əməkdaşlığın fəaliyyətində iştirakının əsas məqsədi yoldaşlığın mənfəətinin əmanət kapitalında onların payına düşən hissəsini əldə etməkdən ibarətdir. İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın (tam yoldaşlıqda olduğu kimi) qeydiyyatı üçün ilkin kapitalın ilkin məbləği reqlamentləşdiril- mir və müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında konkret razılaşma şərtlərindən ibarətdir.
Səhmdar cəmiyyətlərin açıq və qapalı tipləri fərqləndirilir. İştirakçıları onlara məxsus olan səhmləri başqa səhmdarların razılığı olmadan özgəninkiləşdirə bildiyi cəmiyyətlər açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərdir. Bu zaman bütün arzu edənlər tərəfindən qanunlar və başqa hüquqi aktlarla təyin olunmuş şərtlərlə sərbəst şəkildə satılır. Açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərin iştirakçılarının sayı məhdudlaşdırılmır. Səhmlər təkcə təsisatçılar və ya əvvəldən müəyyənləşdirilmiş şəxslər dairəsi arasında bölüşdürülən cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətləri adlanır. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətin səhmdarlarının (təsisat- çılarmm, iştirakçılarının) sayı 50-ni keçə bilməz. Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalı səhmdarlardan əldə edihniş səhmlərin nominal dəyərindən formalaşır və qeydiyyat anında federal qanun tərəfindən təyin olunmuş açıq tiph cəmiyyət üçün əməyin ödənilməsinin minimal məbləğinin min mislindən, qapalı tiph cəmiyyətdə isə yüz mishndən az olmamalıdır. Adi və səlahiyyətli səhmlər fərqləndirilir. Hər bir adi səhm onun sahibinə eyni həcmdə hüquq verir və buraya aşağıdakılar daxildir: səhmdarların ümumi yığıncağında bütün məsələlər üzrə səs hüququ ilə iştirak imkanı, cəmiyyətin idarə edilməsi orqanlannda və onun nəzarət orqanlarında iştirak hüququ, dividendlərin ödənilməsi, cəmiyyətin ləğv edilməsi zamam onun əmlakının bir hissəsininin əldə edilməsi üzrə və s. Müxtəlif tipli səlahiyyətli səhmlərin sahiblərinin hüquqları qanunvericihk və konkret cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyən olunur. Cəmiyyətin idarə edilməsini onun orqanları həyata keçirir: Ali səhmdarların ümumi yığıncağı; Kollegial müşahidə və ya direktorlar şurası; Həm kollegial - idarəetmə, həm də tək şəxsli - direktor (əsas icraedici) ola bilən icraedici. İdarəetmə orqanlarının səriştələrinin bölüşdürülməsi cəmiyyətin nizamnaməsinə və səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunvericihyin tələblərinə müvafiq olaraq həyata keçirilir. Beləliklə, səhmdar cəmiyyətin təməl əlamətləri və xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir: Cəmiyyət üzvlərinin onların öhdəhkləri üzrə məhdud məsuliyyətliliyi, onların əmanətlərinin, yəni mövcud səhmlərin məbləği bərabər kəmiyyəti (daha dəqiq desək, səhmdar cəmiyyətin iştirakçılarının məsuliyyəti yox, riski məhdudlaşır, belə ki, cəmiyyətin kreditorları qarşısında ayrıca götürülmüş səhmdar, ümumiyyətlə cavab vermir). Səhmdar cəmiyyət yalnız öz əmlakı üzrə olan öhdəliklərə görə məsuliyyət daşıyır. Bu zaman o, səhmdarların cəmiyyətin işindən kənar öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşımır və əksinə. Səhmdar kapitalı ölçüsünə görə bərabər olan hissələrə (səhmlərə) bölünür. Səhmdarlar mənfəətin bir hissəsini, habelə müəssisənin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir hissəsini onların səhmdar kapitalda (səhmlərin məbləğində) paylarına proporsional şəkildə dividend şəklində əldə edirlər. Səhmdar cəmiyyətlərdə onların iştirakçılarının istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinə mütləq cəlb olunması tələb olunmur. Səhmdar kapitalın formaladırılmasında maddi olaraq iştirak etmək kifayətdir. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARICəmiyyətin iştirakçıları onun təsərrüfat fəaliyyətində bilavasitə şəxsən iştirak etmədən dividendlər əldə edə bilərlər. Belə imkan hüquqi şəxslərə və vətəndaşlara eyni zamanda istənilən sayda səhmdar cəmiyyətin iştirakçısı olmağa imkan verir. 5. Səhmdar cəmiyyətin idarə edilməsinin ali orqanı səhmdarların ümumi yığıncağıdır və burada səhmdarlardan hər biri onların mövcud səhmlərinin sayma proporsional səs hüququna malik olur (səlahiyyətli səhmlərin sahibləri istisna olmaqla). Təsərrüfatçılığın səhmdar forması əhəmiyyətli dərəcə inkişaf perspektivlərinə malikdir, çünki onun bir sıra üstünlükləri vardır. Onlar əsas etibarilə aşağıdakılardan ibarətdir:
Səhmdar cəmiyyətin yaradılması böyük təsərrüfat məsələlərinin səhmlərin və başqa qiymətli kağızların buraxılması yolu ilə həll edilməsi üçün əhəmiyyətli dərəcədə maliyyə resurslarının sürətlə cəlb edilməsinin ən effektiv üsullarından biridir. Həmçinin, təsərrüfat fəaliyyəti daha effektiv olan müəssisə, ilk növbədə, maliyyə resurslarını cəlb etmək şansına malik olur, belə ki, səhmdarlara öz vəsaitlərini yerləşdirmək üçün daha sərfəli şərtləri etibarhqla müşayiət olunan yüksək dividend təmin edir. Bunun nəticəsində güclü müəssisələrin vəziyyəti daha da möhkəmlənir, zərərlə işləyən müəssisələr isə «yuyulub» gedir, yəni maliyyə resurslarının daxili və sahələrarası yenidən bölüşdürülməsi və onların ictimai istehsalın daha effektiv sahələrində mərkəzləşdirilməsi yolu ilə bütün ölkə miqyasında iqtisadiyyatın özünü tənzimlənməsi prosesi gedir. Səhmdarlar kimi partnyor-miiəssisələrin (malgöndərənlərin, istehlakçdarın) cəlb olunmasa təsərrüfat əlaqələrinin etibarlılığını gücləndirir. İştirak sistemi, yəni səhmlərə qarşıhqh sahibohna qurulmuş təsərrüfat münasibətlərinə keyfiyyətcə yeni xarakter verir, onları müəssisə niyyətlərinin dar dəstini əhəmiyyəth dərəcədə üstələyən başqa bir səviyyəyə çıxarır. Səhmdar cəmiyyətində muzdla işləyən şəxslərə səhmlərin saüşıonların yüksək effektiv əməyə qarşı stimulunu əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirir. Bu halda «sahib hissinin» tərbiyələndirihnəsi problemi əhəmiyyətli dərəcədə aradan qalxır, çünki səhm sahibləri «öz ciblərində» bütün müəssisənin vəziyyətini hiss etməyə başlayır. 4. Səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsi səhmdarlar qismində mülkiyyətçilərin özləri tərəfindən həyata keçirihr. Onlar qəbul olunmuş qərarların düzgünlüyünə öz vəsaitləri ilə cavab verirlər. Buna görə də, qərarlann qəbulundan öncə onların müzakirəsi, əsaslandırılması, nəticələrinin qiymətləndirilməsi gəhr ki, bu da təsərrüfat fəaliyyətinin effektivhyinin artınlmasımn mühüm şərtidir. Dünya və yeni yaranan milli təcrübə təsərrüfatçılığın səhmdar formasımn fəaliyyətinin kifayət qədər yüksək effektivliyini təsdiqləyir.
Belə cəmiyyətin iştirakçılarının sayı əllidən artıq olmamalıdır. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin iştirakçısı öz payını və ya onun bir hissəsini başqa bir iştirakçının adma sərbəst şəkildə özgəninkiləş- dirə bilər. Ancaq üçüncü şəxslərə münasibətdə belə fəaliyyət cəmiyyətin başqa iştirakçıları tərəfindən mülki əldəetmə hüququ ilə məhdudlaşır və hətta nizamnamə ilə qadağan edilə də bilər. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin idarə edilməsini onun ali orqanı olan iştirakçıların ümumi yığıncağı, icraedici orqan kollegial və ya fərdi şəkildə həyata keçirir. Cəmiyyətin iştirakçısı istədiyi zaman başqa iştirakçılann razılığı olmadan cəmiyyətdən çıxa bilər. Bu halda ona nizamnamə kapitalında onun payını təşkil edən əmlakın bir hissəsinin dəyəri ödənilməkdir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətləri ilə çox ümumi cəhətlərə malikdir. Onlarda formalaşma və fəaliyyət göstərmənin bir sıra vahid təməl prinsipləri mövcuddur və bu prinsiplər aşağıdakılara gətirilir: Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətlər kimi, sahibkarlıq fəaliyyətində şəxsən iştirak etmək yox (baxmayaraq ki, bu istisna olunmur), ilk növbədə, orada kapitallar (əmlaklar) birliyidir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətlərə analoji olaraq, öhdəliklərə görə yalnız öz əmlakı həddində məsuliyyət daşıyır, onun iştirakçıları isə qoyduqları vəsaitlər həcmində cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı itki riskini daşıyırlar. Səhmdar cəmiyyətləri kimi, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərin iştirakçıları da həm hüquqi şəxslər, həm də vətəndaşlar ola bilərlər. Səhmdar cəmiyyətləri kimi, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərin iştirakçıları da səs sayma malikdirlər, dividendlər şəklində mənfəətin bir hissəsini, habelə cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onların nizamnamə kapitahndakı əmanətlərinə proporsional olaraq əmlakın bir hissəsini əldə edirlər. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə və səhmdar cəmiyyətlərdə olduğu kimi, nizamnamə kapitalının ölçüsü qanunla müəyyən olunmuş məbləğdən aşağı ola bilməz. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər üçün o, əməyin ödənilməsinin minimal məbləğinin 100 mislindən az ola bilməz. Bununla bərabər, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətlərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlərə də malikdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə iştirakçının payının üçüncü şəxsə sərbəst şəkildə ötürülməsi qaydası yoxdur. Cəmiyyətin nizamnaməsi ilə belə ötürülmə üzrə qadağa müəyyən edilə bilər. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət səhm buraxmır. İştirakçılar tərəfindən qoyulmuş əmanətin təsdiq olunması üçün qiymətli kağızlar kateqoriyasına aid edilməyən yazılı şəhadətnamə verilir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətdə qiymətli kağızların sərbəst satışı yox, payın əmlaka verilməsi prosesi gedir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət öz hesabdarhq nəticələrini nəşr etdirməyə məcbur deyildir, açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər isə illik hesabatı və mühasibat balansını nəşr etdirməyə borcludur. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin təşkilati-hüquqi forması nisbətən az sayda iştirakçılar üzrə hesablanrmşdır, bu hədd xüsusi olaraq qanunla müəyyən edilir. Açıq tiph səhmdar cəmiyyətlərdə iştirakçıların sayı limitləşdirilmir. Burada əksinə, iştirakçıların sayımn aşağı həddi müəyyən olunmalıdır. Əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərin növ müxtəlifliyidir. Buna görə də, məhdud məsuliyyəth cəmiyyətlərin fəahyyətini reqlamentləşdirən bütün müddəalar, biri istisna olmaqla, bu cəmiyyətlərə də aiddir. Əmlakın kifayət etməməsi zamanı əlavə məsuhyyəth cəmiyyətlər onun kreditorlarının tələblərini təmin etmək üçün cəmiyyətin iştirakçıları öz əmlakları üzrə mülki məsuhyyətə cəlb oluna bilər (həmçinin, birgə qaydada). Ancaq bu məsuliyyətin ölçüsü məhduddur: o, onların bütün şəxsi əmlakına yox (tam yoldaşlıqda olduğu kimi), yalnız onun bir hissəsinə aid olunur. Söhbət hər kəs üçün əmanətlərə daxil edilmiş məbləğdən eyni qat artıq ölçüdən gedir (məsələn, üç qat, beş qat və s.). Beləliklə, əlavə məsuhyyəth cəmiyyət sanki iştirakçıların məhdud məsuliyyəti olan yoldaşlıqla məhdud məsuhyyəth cəmiyyətlər arasında aralıq mövqeyi tutur.
əmək iştirakı və üzvlərinin öz mülki əmanətlərini (paylarım) birləşdirməsi əsasında həyata keçirilən müşətərək təsərrüfat fəaliyyəti üçün könüllü şəkildə birləşməsi kimi tanınır. İstehsal kooperativi kommersiya təşkilatıdır. İstehsal kooperativinin üzvləri kooperativin öhdəlikləri üzrə istehsal kooperativləri haqqında qanun və kooperativin nizamnaməsi ilə nəzərədə tutuhnuş subsidiar məsuliyyət daşıyırlar. İstehsal kooperativlərinin təsərrüfat cəmiyyətlərindən və yoldaşlıqlardan fərqi aşağıdakılardan ibarətdir:
İstehsal kooperativi onun fəaliyyətində şəxsi əməyi ilə iştirak edən, amma sahibkar ohnayan vətəndaşların birliyidir. Kooperativ üzvlərinin pay əmanətləri və onların ölçüləri öz-özlüyündə nə səslərin sayma, nə da kooperativ üzvlərinin əldə etdikləri gəlirə təsir göstərmir. Kooperativin hər bir üzvü payın ölçüsündən asılı olmayaraq yalnız bir səsə malik olur, xalis gəlir isə kompaniyanın üzvləri arasında təsərrüfat cəmiyyətlərində və yoldaşlıqlarda olduğu kimi, onların əmanətlərinə proporsional olaraq yox, əmək iştirakına müvafiq olaraq bölüşdürülür. Beləliklə, istehsal kooperativi vətəndaşların əmək və sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkihnin onun bütün iştirakçılarının bərabərliyinə əsaslanan xüsusi formasıdır. İstehsal kooperativi üzvlərin beş nəfərdən az olmayan mütləq minimumunu nəzərədə tutur (təsərrüfat cəmiyyətləri bir şəxs tərəfindən təşkil oluna bilər). Əgər istehsal kooperativində beşdən az iştirakçı varsa, onda o, ləğv edilməlidir. İstehsal kooperativin idarə edihnəsi strukturu kooperativ demokratiya prinsipinin nəzərə alınması ilə qurulmuşdur və kooperativ işlərinin idarə edilməsində onun bütün üzvlərinin iştirakının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Ali idarəetmə orqanı kooperativin ümumi yığıncağıdır. İstehsal kooperativinin rəhbərhk orqanlarına onun üzvü ohnayan şəxslər seçilə bihnəz, yəni muzdlu idarəçilərin cəlb edihnəsi qadağandır. İstehsal kooperativi öz əmlakının vahid və yeganə mülkiyyətçisidir. Bu əmlakın paylara bölünməsi yalmz onun daxilindən hər hansı üzvün çıxması və ya onun ləğvi zamanı kooperativ üzvlərinin mümkün tələblərinin ölçülərini müəyyən etmək üçün bir üsuldur. İstehsal kooperativi minimum mütləq iki fonda malik olmalıdır: pay (nizamnamə) və ehtiyat (sığorta). Həmçinin, iştirakçıların paylarına bölünməyən bölünməz fond da yaradıla bilər, iştirakçı kooperativdən çıxdıqda bu fonddan ona ödəniş edilmir. Bölünməz fondların kooperativ üzvləri arasında bölünməsi yalnız onun ləğvi zamanı, kreditorların tələblərinin təmin edilməsindən sonra mümkündür.
Müəssisəyə rəhbərlik, bir qayda olaraq, vahid rəhbərlik əsasında həyata keçirilir, onun rəhbəri mülkiyyətçi tərəfindən, amma çox vaxt əmək kollektivinin razılığı ilə təyin olunur və ya azad edilir. Qeyri-kommersiya təşkilatları. Yuxarıda qeyd ediliyi kimi, qeyri-kommersiya təşkilatları sahibkarlıq fəaliyyətini o zaman həyata keçirə bilər ki, onlar bu təşkilatların yaradıldığı məqsədə istiqamətlənmişlər və bu məqsədə uyğun gəlir. Qeyri-kommersiya təşkilatlarının Rusiya Federasiyası Vətəndaş Məcəlləsi ilə nəzərədə tutulmuş bir sıra təşkilati-hüquqi formalarını nəzərdən keçirək. İstehlak kooperativləri. İstehlak kooperativi (birliyi, cəmiyyəti) belə təsisatın iştirakçılarının rəngarəng təlabatlarmm təmin edilməsi üçün üzvlük əsasında yaradılan, pay əmanətlərinin birləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilən şəxslərin könüllü birliyidir. İstehlak kooperativləri Vətəndaş Məcəlləsindən başqa normativ aktlarla da tənzimlənir. Bizim ölkədə istehlak kooperativlərinin yaxşı təşkil olunmuş və geniş şaxəh sistemi mövcuddur. İstehlak kooperativlərinin idarə edihnəsi strukturu istehsal kooperativinin idarə edilməsi strukturunun qurulduğu prinsiplər əsasında qurulur (ali orqan ümumi yığıncaq; icraedici orqan - hakimiyyət və s.). İstehlak kooperativi hüquqi şəxs kimi, öz əmlakının vahid və yeganə mülkiyyətçisidir. Belə fəahyyətdən əldə edilən gəlir, digər qeyri-kommersiya təşkilatlarından fərqli olaraq kooperativin üzvləri arasında bölüşdürülür, yaxud da ümumi yığıncağın müəyyən etdiyi başqa ehtiyacların ödənilməsinə gedir. Bu tip fəaliyyət istehlak kooperativinin nizamnamə məsələlərini dəyişməməlidir və buna görə də onun istehsal kooperativinə və ya təsərrüfat cəmiyyətinə, yəni kommersiya təşkilatına çevrilməsinə gətirib çıxarmır. Hüquqi şəxslər birliyi (assosiasiyası, ittifaqı). Kommersiya təşkilatları sahibkarlıq fəaliyyətinin koordinasiyası, habelə ümumi mülki maraqların müdafiəsi məqsədilə öz aralarında razılıq üzrə assosiasiya və ya ittifaqlar formasında birliklər yarada bilər. Bu zaman belə assosiasiya və ittifaqlar qeyri-kommersiya təşkilatları olur. Assosiasiya və ittifaqlarda qeyri-kommersiya təşkilatları da birləşə bilər. Bu zaman belə assosiasiya və ittifaqlar da qeyri-kommersiya təşkilatları kimi qalacaqlar. Assosiasiya və ittifaqlara daxil olan müəssisələr öz təsərrüfat müstəqilliklərini, hüquqi şəxs statuslarını saxlayır və mülkiyyət formalarını dəyişmir. Qeyd etmək lazımdır ki, assosiasiya (ittifaq) ona daxil olan müstəqil müəssisələrə münasibətdə yuxarı orqan hesab olunmur. O, iştirakçıların könüllü olaraq ona verdiyi funksiyaları yerinə yetirir və səlahiyyətlərə malik olur. Assosiasiyanın əmlakı onun iştirakçılarının müştərək əmlakıdır, yəni iştirakçılar verilmiş əmlak üzrə xüsusi haqlara malik olmurlar, onlar əmlakdakı payları üzrə yerdə qalan iştirakçıların razılığı olmadan sərəncam vermək hüququna malik deyillər. Assosiasiya öz üzvlərinin öhdəliklərinə görə mülki məsuliyyət daşımır. Lakin assosiasiyanın (ittifaqın) üzvləri onun borcları üzrə öz əmlakları ilə əlavə məsuliyyət daşıyırlar. Belə əlavə məsuliyyətin xarakter və hədləri təsisat sənədlərində müəyyən olunur. Assosiasiyanın üzvlərinə onun nizamnaməsini tamyan və fəaliyyəti assosiasiyanın məqsəd və vəzifələrinə uyğun gələn istiənilən müəssisə və təşkilatları daxil etmək olar. Assosiasiyada üzvlük haqqında qərar iştirakçıların ümumi yığıncağında (konfrans, şura) qəbul olunur. Assosiasiyaya yeni iştirakçının qəbul olunması şərti assosiasiyanın yaradılması, fəahyyəti və onun nizamnaməsi ilə razılaşma müddəaları ilə əvvəlcədən yazılı razılaşdırılır. Assosiasiyada üzvlüyün ölçü və tərkibi iştirakçılar və yeni iştirakçılar arasındakı razılıq üzrə müəyyən olunan işgüzar əmanətin daxil edihnəsi amndan başlanır.
§ 2.1. Kommersiya əlaqələrinin mahiyyəti və onların formalaşması prinsipləriBazar mexanizmi şəraitində təkrar istehsalın bütün mərhələrində iqtisadi proseslərin idarə edilməsinə, o cümlədən, istehsal vasitələrilə əmtəə mübadiləsinə tələblər artmışdır. Bazar iqtisadiyyatında bu proseslər təşkil olunmuş kommersiya dövriyyəsi formasında çıxış edir ki, buraya müəssisə və birliklər tərəfindən buraxılan istehsal-texniki, istehlak təyinatlı məhsulun ticarət vasitəsilə reallaşdırılması və istehlakçılar tərəfindən onun alınması daxildir. Hazırlanmış məhsulun iqtisadi cəhətdən səmərəli satışından istehsalat məsrəflərinin dayanmadan əvəzləşdirilməsi, bu məhsulun istehlakçı- larinin təmin olunmasının dəqiq sistemindən isə - təkrar istehsal proseslərinin fasiləsiz həyata keçirilməsi asılıdır. Bu, birbaşa əməyin məhsuldarlığına, buraxılan məhsulun bərabər ölçüdə buraxılışına, maddi resurslardan və kapitaldan səmərəli istifadə olunmasına, müəssisələrin işinin rentabelliyinin artırılmasına və mənfəət əldə edilməsinə təsir edir. Ticarət -kommersiya sisteminin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, bir qayda olaraq, hər hansı bir ayrıca götürülmüş sahə ilə əlaqədə deyildir və sahələrarası xarakter daşıyır. Alqı-satqı prosesi vasitəsilə məhsulun istehsalı və istehlakı bir-biri ilə bağlı olan sahələrdə elə bil ki, əlaqələndirilir. Bu proses məhsulu müxtəlif sahələrin istehsalçılarından istehlakçılarına çatdırılması rolunu oynayır. Bununla da o, müxtəlif sahələrdə, istehsallarda hazır məhsulun buraxılış həcmlərinin və müddətlərinin üst-üstə düşmədiyi mürəkkəb şəraitlərdə istehsal prosesinin vəhdətini təmin edir. Təkrar istehsal prosesi - istehsalın, bölgünün, mübadilə və istehlakm üzvi vəhdətindən ibarətdir. Bu vəhdətin əsasını, bölgünün, mübadilənin, istehlakm xarakterləri və üsulundan asılı olduğu maddi rifahların istehsalı təşkil edir. Lakin əmtəə dövriyyəsi istehsala birbaşa təsir göstərir. Buradan belə görünür ki, əmtəə tədavülü prosesi, məhsulla mübadilə forması kimi bazar şəraitində tamamilə istehsalın xarakteri ilə müəyyən edilir və onun vacib bir şərti kimi çıxış edir. Tədavül dairəsində hər bir istehsal birliyinin və müəssisəsinin fəaliyyətinin real nəticələri real ictimai qiymətini alır. Müasir bazar şəraitində təkrar istehsalın bütün məqamları, o cümlədən, əmtəələrin bölgüsü və tədavülü, başqa sözlə desək, onların alışı, yaxud satışı prosesi dövlət nəzarəti və nizamlanması altında olmalıdır. Təsirli bazar mexanizmi vasitəçi-ticarət strukturlara, konkret istehlakçıların müxtəlif mallara və xidmətlərə olan tələbini etibarlı ödəməyə, malların vaxtında alışının təmin edilməsinə, istehsal üçün və xammalın, material və avadanlıqların göndərilməsinə, sifarişlərin yerləşdirilməsinə, sahələrarası kooperasiyanı təşkil etməyə, istehsalçılar və istehlakçılarla iqtisadi cəhətdən sərfəli olan kommersiya əlaqələrini yaratmağa, minimal tədavül xərcləri ilə və minimum ehtiyatlarla mal hərəkətinin optimal formalarını seçməyə imkan yaradır. Buna görə də, maddi təchizatın və satışın müasir idarəetmə sistemi istehsal vasitələrinin bölgüsündə və mübadiləsində əmtəə-pul münasibətləri mexanizmindən, iqtisadi nəzarət və həvəsləndirmə prinsiplərindən geniş istifadə edir. İqtisadi və sosail inkişafın müasir mərhələsində əmtəə-pul münasibətləri yeni, bazar mexanizminə xas olan məzmuna malik olmuşdur: on lar sahibkarlığın hərtərəfli genişləndirilməsi, xüsusi mülkiyyət mexanizminin inkişafı, cəmiyyətin şəxsi və milli rifahının artımı əsasında sosial problemlərin maraqlarına uyğun olaraq istifadə edilməlidir. Əmtəə-pul mexanizmindən düzgün istifadə edilməsi sahibkarların təşəbbüslərinin ümumdövlət maraqları ilə uyğunlaşdırılması əsasında istehsalın, bölgünün, mübadilənin və istehlakm effektivliyinin artırılması amillərini nəzərə almağa imkan verir. Bu da topdansatış-kommersiya idarəetmə sisteminə əsaslı surətdə təsir göstərir. Müəssisə və firmalar tərəfindən istehsal olunan məhsulun satışı bu prosesin əvvəlini, istehlakçılara çatdırılması isə - onun başa çatdırılmasını bildirir. Hər iki mərhələ ölkə iqtisadiyyatının stabil inkişafını və onun effektivliyinin qaldırılmasını təmin edir. Kommersiya-vasitəçilik əməliyyatının sahələrarası sistemi üçün, bazarın inkişafı ilə, bir-biri ilə əlaqədə olan alış və satış funksiyalarını vahid bir proses kimi idarə etməyə obyektiv imkanlar yaranır. Kommersiya strukturları istehlakçıları maddi resurslarla təchiz etməklə yanaşı istehsalçılara təsir edərək, onları bazar tədqiqatlarına əsasən istehlakçılar üçün lazım olan keyfiyyətdə və çeşiddə məhsul buraxmağa vadar edir. İstehsal olunmuş məhsulu satmaqla onlar, eyni zamanda, istehsalı və bütün qeyri- istehsal dairəsini həmin məhsulla təmin olunması məsələsini də həll edir. Bu da, öz növbəsində, mənfəətin artırılması, mal-maddi dəyərlərin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi, istehsal fondlarından daha yaxşı istifadə olunması, əmək məhsuldarlığının artırılması, ehtiyatların və tədavül xərclərinin aşağı salınması və bunların nəticəsində - iqtisadiyyatın gəlirliliyinin artırılması ilə bağlı olan imkanlara şərait yaradır. Vasitəçi-ticarət halqasının fəaliyyəti hazırda aşağıdakı bir sıra prinsiplərə əsaslanmalıdır: ♦ Marketinq fəaliyyətində strateji planlaşdırmanın və idarəetmənin rolunun artırılması, bununla da istehsal və məhsulun istehlakmın sabitliyini təmin etmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrinin əmtəə tədavülü dairəsinin etibarlı fəaliyyəti üçün şərait yaratmaq. ♦ Hər bir ölkə tərəfindən müəyyən mərhələdə həll olunan təsərrüfat-siyasi və sosial məsələlərdən asılı olaraq daha effektiv sahələrə maddi və maliyyə axınlarının yönəldilməsi üzrə iqtisadi prioritetlərin müəyyən edilməsi. ♦ Daxili imkanların hərtərəfli səfərbər olunması, maliyyə və maddi resurslardan səmərəli istifadə və onlara qənaət edilməsi. ♦ Məhsulun göndərilməsi və daşınması zamanı bazar dövriyyəsinin bütün iştirakçıları: istehsalat birlikləri, kommersiya-vasitəçi firma VƏ şirkətlər, nəqliyyat və digər təşkilatlar tərəfindən təsərrüfat müqavilələri, kontraktları, sifarişləri ilə şərtlənmiş qarşılıqlı hüquq və vəzifələr əsasında müqavilə öhdəliklərinə əməl olunmasına görə məsuliyyətin artırılması. ♦ Müəssisələr tərəfindən buraxılan məhsulun satışı və maddi resursların alışı prosesinin təşkilinin səmərəli formasının yaradılması (minimal tədavül xərclərini və məcmu ehtiyatları təmin etməklə). ♦ Alıcıların tələblərini keyfiyyətli və səmərəli surətdə ödəməyə, maddi resurslarla çevik manevr edilməsinə, onların dövrililiyini sürətləndirməyə imkan verən iqtisadi şəraitin yaradılması və müvafiq marketinq alətlərindən istifadə olunması. ♦ Bazar infrastrukturunun əsas elementlərinin olduğu yüksək texniki cəhətdən təchiz olunmuş müasir maddi-texniki bazanın təşkil edilməsi, onun daimi olaraq təkmilləşdirilməsi. ♦ Müasir logistik yanaşmalar əsasında maddi axınların idarə edilməsinin elmi metodlarından, alıcıların tələblərinin maksimal və vaxtında ödənilməsi məqsədilə elektron bazarının, İnternet sisteminin geniş imkanlarından istifadə edilməsi; ♦ Təkcə bazar partnyorları (tərəf-müqabilləri) ilə deyil, həm də bütövlükdə cəmiyyətdə qarşılıqlı sərfəli münasibətlərin yaradılması üçün sosial-etik marketinqin forma və metodlarından, kommunikativ modellərdən, o cümlədən, ictimai dairələrlə əlaqələrdən fəal istifadə olunması. Kommersiya əlaqələrinin formalaşdırılması prinsiplərinə əməl olunması, vasitəçi-ticarət sistemə istehsala fəal təsir etməyə, bu və digər mal və xidmətlərə olan tələblə təklif arasında uyğunsuzluğu tapmağa, malgöndərənlərlə istehlakçılar arasında səmərəli kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına imkan yaradır. Satıcılarla alıcılar arasında olan kommersiya əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi, xüsusilə malların göndərişi üzrə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, obyektiv qanunauyğunluqdur və az məsrəflərlə daha çox son nəticələrin əldə edilməsinə yönəldilmiş bütün bazar mexanizminin tərkib hissəsini təşkil edir. Problemi daha yaxşı başa düşmək üçün kommersiya əlaqələrini bir iqtisadi kateqoriya kimi və onun növü kimi nəzərdən keçirək. iqtisadi nəzəriyyə və təcrübə ona əsaslanır ki, istehsalat-texniki təyinatlı məhsullarla satış üzrə iqtisadi əlaqələr, malgöndərənlərlə istehlakçılar (satıcılarla alıcılar) arasında, həmçinin tədavül prosesində onlarla vasitəçi-ticarət strukturları yaranan bütün qarşılıqlı iqtisadi, hüquqi və təşkilati münasibətlərin toplusunu nəzərdə tutur. Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına cəmiyyətin iqtisadi inkişaf mexanizminə, ictimai istehsalın miqyasları, onun sahə strukturunun mürəkkəb olması, sənayedə ixtisaslaşma və kooperasiyanın dərinləşməsi prosesi, cəmiyyətdə istehsal, istehlak olunan məhsulun miqdarı və keyfiyyəti təsir göstərir. Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasından, onların strukturundan və təşkilindən tədavül dairəsinin həcmləri və iqtisadi göstəriciləri (məsələn, topdansatış satışın həcmi, tədavül xərcləri, vasitəçi-ticarət təşkilatlarının gəlirləri) çox asılıdır. Bütün bunlar müasir iqtisadi şəraitdə kommersiya əlaqələrinin formalaşmasının xüsusiyyətlərini, onların təşkilinin xarakterini və onların idarəedilməsinin metodologiyasını müəyyən edir. Kommersiya əlaqələrini aşağıdakı əlamətlərinə görə qruplaşdırmaq olar: ♦ dolğunluğuna görə; ♦ sahəvi strukturuna görə; ♦ bazar strukturuna görə; ♦ topdansatış-kommersiya təşkilatlarının iştirak dərəcəsinə görə; ♦ malgöndərişinin təşkili formalarına görə; ♦ fəaliyyətin davametmə müddətinə görə. Bazar mexanizmlərinin inkişafı zamanı mal hərəkətinin dolğunluğu əlaməti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kommersiya logistikasmdakı əsas elementləri nəzərə almaqla, kommersiya əlaqələri dolğunlaşma axınları əlamətinə görə bölünür. Dolğun axınları, mal resursları axınları, nəqliyyat axınları, informasiya axınları, enerji axınları və əmək resursları axınları aid edilir; dolğun olmayan axınlara - elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləmələri (ETTKİ ) axınları, yeniliklər, əsas fondlar, nizamnamə kapitalı və kapital qoyuluşu axınları aid edilir (şəkil 2.1). Bu əlamət, qarşılıqlı sərfəli əsaslanan ticarət-iqtisadi, maliyyəvalyuta, elmi-texniki əməkdaşlıq kimi çoxməqsədli çevik sistem olan xarici iqtisadi əlaqələr zamanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu əlaqələrin bütün üzvlərinin səyləri, vasitəçi-ticarət strukturları tərəfindən xarici bazarda təşkil olunmuş mal axınlarının intensiv səviyyəsinə əsaslanan beynəlxalq mal yeridilişi kanallarının inkişaf etmiş strukturunun yaradılmasına yönəldilmişdir. |