Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi 
 
 
 
   
 
MƏMMƏDHÜSEYN HÜSEYNOV 
 
 
 
 
 
ÜMUMİ 
 
SİTOLOGİYA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – 2015 
 FƏXRİNTAC ƏMİROVA 

 
2 
Dərsliyin elmi redaktoru: boil.e.d., prof.Qasımov N.A, 
 
 
Rəyçilər: 
boil.e.d., prof. Quliyev R.A. 
 
 
boil e.d., prof.Qənbərov X. 
 
 
 
Təqdim edilən dərslik Azərbaycan Respublikası təhsil 
nazirinin  46-62-44  07/17 saylı əmri ilə təsdiq etdiyi 
bakalvr təhsil pilləsi üçün nəzərdə tutulan proqram 
əsasında tərtib edilmişdir. Dərslik V fəsildən ibarət 
olub, I fəsil hüceyrələrin öyrənilmə üsulları, II fəsil 
hüceyrə nəzəriyyəsi və hüceyrələrin quruluşu kimyəvi 
və fiziki kimyəvi təşkili, III fəsil sitoplazma və onun 
təşkili, IV fəsil nüvə və onun komponentləri, V fəsil isə 
hüceyrələrin differensiasiyası və patalogiyasına həsr 
edilmişdir. 
Ümumi sitologiya dərsliyi təhsil nazirinin 11.07.2005-ci 
il tarixli, 542 saylı əmri ilə qrif almış və ali məktəb 
tələbələri üçün tövsiyə edilmişdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 

 
3 
SİTOLOGİYA  VƏ  ONUN  PREDMETİ 
 
Sitologiya  (yunanca  sitos-hüceyrə,  loqos-elm) 
hüceyrə  haqqında  elm  olub,  hüceyrələrin  quruluşunu, 
onların  funksiyalarını,  özünütörətmə,  regenerasiyasını, 
mühitə  uyğunlaşmasını  və  s.  xassələrini  öyrənir. 
Sitologiya 
həmçinin 
 
ixtisaslaşmış 
hüceyrələrin 
xüsusiyyətlərini, 
onların 
xüsusi 
vəzifələrinin 
formalaşmasını  və  spesifik  quruluş  vahidlərinin 
inkişafını  öyrənir.  Son  50  il  ərzində  sitologiya  təsviri 
morfoloji  elmdən  eksperimental  elmə  çevrilmişdir. 
Onun  qarşısında  hüceyrənin  fiziologiyasını  öyrənmək 
vəzifələri  durur.  Digər  sözlə  müasir  sitologiyanı  
hüceyrənin fiziologiyası adlandırmaq olar. 
Sitologiyanın  bu  istiqamət  alması  onun  biokimya, 
biofizika,  molekulyar  biologiya,  genetika  və  s. 
elmlərinin  nailiyyətlərindən  istifadə  etməsindən  irəli 
gəlmişdir. Hüceyrə haqqında təsəvvürlərin 1665-ci ildən 
məlum olmasına baxmayaraq sitologiya digər biologiya 
elmlərindən təxminən 100 il əvvəl ayrılmışdır. Belə ki, 
ilk  dəfə  böyüdücü  linzaların  köməyilə    Robert  Huk  
mantar  kəsiyini  müşahidə  etmiş  və  onun  arı  pətəyinə 
bənzər  «qapalı  boşluqlar»-dan  ibarət  olmasını  aşkar 
etmişdir. Həmin qapalı boşluqlara R.Huk “celluale”  adı 
vermişdir  (“Celluale”  latınca  kiçik  otaq,  apartment, 
hüceyrə  mənasını  daşıyır).Bundan  sonra  elmdə  bir-
birinin  ardınca  bitki  anatomiyasına  aid  tədqiqat  işləri 
aparılmışdır.  A.  Malpiqi  (1667)  və  H.  Qryu  (1671) 
R.Hukun  müşahidələrini  təsdiq  edərək  göstərmişlər  ki, 
bitkilərin 
müxtəlif 
hissələri 
sıx 
birləşmiş 

 
4 
«qovuqcuqlar»-torbacıqlardan 
təşkil 
olunmuşdur. 
Sonradan  holland  Anton  van  Levenhuk  (1680) 
təkmilləşdirdiyi  mikroskopla  suda  yaşayan  birhüceyrəli 
canlı  orqanizmləri,  heyvan  hüceyrələrində  eritrositləri 
və spermatozoidləri müşahidə etdi.  Daha sonra heyvan 
hüceyrələrini  F. Fontana (1781) təsvir etdi. Lakin bu və 
digər  tədqiqatlar  hüceyrə  quruluşunun  universallığı, 
onun  quruluş    xüsusiyyətləri  haqqında  tam  məlumat 
vermirdi. 
Mikroskopun 
kəşfi 
və 
təkmilləşməsinin 
hüceyrənin 
qurluşunun    öyrənilməsində    böyük 
əhəmiyyəti  olmuşdur.  Bu  dövrdə  hüceyrə  haqqındakı 
ilkin  təsəvvürlər  dəyişilməyə  başladı.  Hüceyrə 
qurluşunun  təşkilində  onun qılafına deyil, daxili  canlı 
möhtəviyyatına  fikir  verməyə  başladılar.  İlk  dəfə  Dryü 
Carden, 
Fon 
Mol, 
Şults 
hüceyrənin 
daxili 
möhtəviyyatını  öyrəndi.  Yan  Purkinye  (1930) 
hüceyrənin  daxili,  canlı  maddəsini  protoplazma 
adlandırdı  və  hüceyrənin  həyat  fəaliyyətinin  onun 
qılafından  yox,    protoplazmasından  aslı  olduğunu  qeyd 
etdi. 
1833-cü  ildə  R.Broun  tərəfindən  protoplazma 
içərisində  onun  daimi  quruluş  vahidi  olan  nüvə  kəşf 
edildi.  Bütün  bu  və  digər  kəşflərdən  istifadə  edərək 
1938-ci  ildə  alman  alimləri  M.  Şleyden  bitki  və  T. 
Şvann  1939-cu  ildə  heyvan  hüeyrələri  üzərində 
apardıqları 
tədqiqatlardan 
aldıqları 
nəticələri 
ümumiləşdirərək  hüceyrə  nəzəriyyəsinin  ilk  iki 
müddəasını  formalaşdırdılar. 
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  bir  tərəfdən 
təbiətşünaslıq  elminin  müxtəlif  sahələrinin  (fizika, 

 
5 
kimya  və  s.)  digər  tərəfdən  də  mikroskopun 
təkmilləşməsi    hüceyrələrin    hər  tərəfli    öyrənilməsinə 
imkan  yaratdı.  Belə  ki,  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  çox 
hüceyrəli  orqanizmlərdə  hüceyrənin  müstəqil  deyil, 
toxumanın  bir  hissəsi  kimi  fəaliyyət  göstərməsi  və 
histologiyada  toxumaların  təsnifləşdirilməsinə  cəhd 
edildi.  F.  Leydiq  (1853)  və  A.  Keliker  (1855)  mövcud 
məlumatları,  toplanmış  materialları  ümumiləşdirərək 
həmin dövrdə 21 növ toxumanı 4 tipdə qruplaşdırdılar. 
XIX əsrin ikinci yarısında mikroskopun inkişafında 
Y.  Purkinyenin  xidmətləri  böyük  olmuşdur,  nəticədə 
hüceyrə,  toxuma    və  orqanlar  haqqında    yeni-yeni 
məlumatlar əldə olundu. 
Belə ki, 1859-cu ildə R. Reman amitozu kəşf etdi, 
Virxov  isə  hüceyrə  nəzəriyyəsinə  yeni  müddəa    əlavə 
etdi,  eyni  zamanda  hüceyrə  patologiyasının  əsasını 
qoydu. 
1871-1879-cu illərdə bitkilərdə (İ.O.Çistiyakov) və 
heyvanlarda 
(P.İ.Peremejko,  V.Fleminq)  mitozun 
təsvirini verdi. 1884-cü ildə O.Hertviq və E.Strasburqer 
xromatinin  irsiyyətin maddi daşıyıcısı olması hipotezini 
irəli sürdülər.  
1875-1876-ci illərdə  O.Hertviq və E.Van Beneden  
hüceyrə mərkəzini, 1898- ci ildə alman alimi R.Altman 
mitoxondrini,  1899-cu  ildə  isə  K.  Holci  hüceyrədaxili 
tor aparatı (Holci kompleksi) kəşf etdi. 
Elektron mikroskopunun (1933) kəşfindən sonrakı 
qısa  müddətdə    hüceyrənin  ultraquruluşu  sahəsində 
kəşflər  genişləndi.  Belə  ki,  1954-cü  ildə  A.Rodin 

 
6 
peroksisomları  kəşf  etdi.  1955-ci  ildə  Q.Pallade 
ribosomun və endoplazmatik şəbəkənin  təsvirini verdi 
K.de  Dyuva  isə  1955-ci  ildə  lizosomları  kəşf  etdi. 
Bu  kəşflər  göstərdi  ki,  hər  bir  hüceyrənin  həyat 
fəaliyyəti  və  vəzifələri  ilə  əlaqədar  olaraq    onun 
sitoplazmasında çox mühüm proseslər gedir. 
1890-cı  ildə  Valdeyer  tradeksansiya  bitkisinin 
tozcuğunun  ana  hüceyrəsini  tədqiq    edərkən  hüceyrədə 
rənglənən,  sapvari  quruluşa  malik  vahidlərə  rast  gəldi 
ki, sonradan onlara xromosom (rənglənən cisimcik)  adı 
verildi. 
Hələ  bundan  xeyli  əvvəl  1865-ci  ildə  Q.Mendel 
irsən  keçmənin  əsas  qanunauyğunluqlarını  kəşf 
etmişdir.  O,  bu  qanunları  riyazi  hesablamalarla  aşkar 
etmişdir.  Elm  aləmində vaxtında öz qiymətini  almamış 
bu kəşf 1900-cü ildə üç müxtəlif ölkədə hollandiyalı Q. 
de  Friz,  alman  K.  Korrens  və  avstriyalı  K.  Çermak 
tərəfindən  müxtəlif  bitkilər  üzərində  yenidən  kəşf 
edilmişdir. 
İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi isə Amerika alimi 
T.Morqanın (1910) adı ilə bağlıdır. 
O  öz  tədqiqatları  ilə  belə  nəticəyə  gəldi  ki, 
irsiyyətin  daşıyıcıları  olan  genlər  xromosomlarda 
yerləşir. 
Sitologiya  elminin  digər  bioloji  elmlərdən  ayrılıb 
sərbəst bir elm sahəsi kimi mövcud olması isə 1884-cü 
ildə 
J.B.Karnuanın 
«Hüceyrə 
biologiyası» 
monoqrafiyasının  nəşri  ilə  əlaqədar  olmuşdur.  C.B. 
Karnua özündən əvvəlki sələflərinin hüceyrə haqqındakı 

 
7 
fikirlərini və özünün tədqiqatlarının  nəticələrini
 
«hüceyrə 
biologiyasında» ümumiləşdirmişdir . 
Mişerin  (1869)  və  Kasselin  (1891)  hüceyrələrdə 
nuklein  turşularını  kəşf  etməsi  biokimya  və  sitologiya 
elm sahələrinin  yaranmasına gətirib çıxartmışdır.  
Zülalların,  DNT-nin  və  digər  biopolimerlərin 
molekulyar 
səviyyədə 
dəqiq 
öyrənilməsi, 
irsi 
əlamətlərin  nəslə  ötürülməsində  kod  probleminin  həlli 
biomembranların  həyatı  funksiyasının  aşkar  edilməsi, 
virusların  quruluşu,  reproduksiyası,  təsir  mexanizminin 
kəşfi və  s.  XIX  əsrin  ən  başlıca  kəşflərindəndir.  Bütün 
bunlar  biokimya,  biofizika  genetika,  virusologiya 
molekulyar  genetika,  biokibernetika,  bioloji  riyaziyyat, 
bioenergetika  kimi  elm  sahələrinin  inkişaf  etməsinə 
təkan verir. 

 
8 
I  FƏSİL 
 
HÜCEYRƏNİN  ÖYRƏNİLMƏ  ÜSULLARI. 
 
Adi  gözlə  çətin  görünən  və  ya  görünməyən  obyektləri 
müşahidə  etmək  üçün  lupa  və  mikroskopların  müxtəlif 
növlərindən istifadə edilir. 
Lupa — bir və ya bir neçə linzadan ibarət , nisbətən 
çətin müşahidə olunan xırda əşyaların müşahidəsi üçün 
nəzərdə tutulmuş sadə quruluşlu böyüdücü cihazdır. 
İnsan fəaliyyətinin bir çox sahələrində 
biologiya, tibb, 
arxeologiya
, bank və zərgərlik işi, kriminalistika, saat və 
radio elektron texnikasının təmiri zamanı istifadə 
olunur. 
 Əl lupası – çərçivəyə taxılmış hər iki tərəfi qabarıq 
linzadan ibarət xüsusi dəstəyi olan sadə böyüdücü 
cihazdır (əşyanı 2-25 dəfəyə qədər böyüdə bilir). (Şəkil 
1). 
                                                         
 
Şəkil 1. Əl lupası və 
ştativli lupa
 
Ştativli lupa - əsasən stasionar şəraitdə işləmək üçün 
daha əlverişlidir ( əşyanı 10-25 dəfəyə qədər böyüdür). 

 
9 
Əyri  səthlərin  bir  sıra  optik  xüsusiyyətlərə  malik 
olması  hələ  çox  qədim  zamanlardan  Evklid  (miladdan 
əvvəl  300-cü  il)  və  Ptolomeyə  (miladdan  əvvəl  127-
151-ci  illər)  də  məlum  idi.  Ancaq  mikroskopun  ixtirası 
XVI-XVII  əsrlərdə  optikanın  sürətli  inkişafından  sonra 
mümkün  oldu.  XVI  əsrdə  Leonardo  da  Vinçi  kiçik 
obyektləri  xüsusi  böyüdücünün  köməyi  ilə  daha  yaxşı 
görmək  mümkün  olması  ideyasını  irəli  sürdü.  İlk 
mikroskopu  isə  1590-cı  ildə  hollandiyalı  Zaxari 
Yansen  icad  etdi  (Şəkil  2).  Bu  cihaz  borunun  içərisinə 
yerləşdirilmiş iki linzadan ibarət idi. 
                   
         
 Şəkil 2. Zaxari Yansenin mikroskopu 
 Onlardan  biri  obyekti  böyüdür,  digəri  isə 
böyüdülmüş  obyekti  yenidən  böyüdürdü.  Zaxariya 
Yansenin  mikroskopu  3  dəfədən  10  dəfəyə  qədər 
böyütmək  qabiliyyətinə  malik  idi.  Ancaq  «Yanssen 
mikroskopu»nun  təkmilləşdirilməsində  Qalileo  Qaliley, 
Leonard  Eyler,  Ernst  Abbe  kimi  məşhur  alimlərin  də 
böyük  rolu  oldu.  1674-cü  ildə  isə  məşhur  ingilis  alimi 
Robert Huk (1635-1703) daha güclü bir mikroskop icad 
etdi (Şəkil 3). 
 

 
10 
                  
 
                                                                                
Şəkil 3. Robert Huk, ixtira etydiyi mikroskop.    

 
11 
                                                                                                                                                           
O,  öz  mikroskopu  ilə  mantar  kəsiyinə  baxanda 
onun  arı  pətəyinə  oxşar  ayrı-ayrı  gözcüklərdən  ibarət 
olduğunu gördü və Robert Huk bu gözcükləri “hüceyrə” 
adlandırdı.  Müasir  sitologiyada  hüceyrələri  hərtərəfli 
öyrənmək  üçün  müxtəlif    tədqiqat  üsullarından  istifadə 
edilir.  Hüceyrələri  və  onların  quruluş  komponentlərini 
öyrənmək 
üçün 
işıq, 
təzadlı, 
ultrabənövşəyi, 
polyarizasiya  və  eləcə  də  molekulyar  səviyyədə 
hüceyrələri  öyrənmək  üçün    elektron  mikroskopları  və 
rentgen struktur analiz üsullarından istifadə edilir. 
Elektron 
mikroskopları 
ilə 
submikroskopik  
quruluş vahidlərinin öyrənilməsi hüceyrə haqqında daha 
dəqiq məlumatların əldə olunmasına imkan verir. 
Hüceyrənin  əksər  quruluş  vahidləri-mitoxondrilər, 
plastidlər,  Holci  kompleksi,  nüvə,  nüvəciklər  və  s.  adi 
işıq mikrokopu ilə tədqiq edilir. Lakin hüceyrələrdə bir 
sıra  quruluş  vahidləri  var  ki,  onlar  ancaq  elektron 
mikrokopları  ilə  tədqiq  edilə  bilər.  Məs:  ribosomlar, 
membran, 
sinanoptik 
qovuqlar, 
miofilomentlər, 
xromosomların mikrofibriləri və s. 
Digər  tərəfdən  işıq  mikroskopunda  öyrənilməsi 
mümkün  olan  komponentlərin  özlərinin  daha  dəqiq 
öyrənilməsi  üçün  də  elektron  mikroskopları  tələb 
olunur.         
İşıq  mikroskopları.  Müasir  işıq  mikroskopları 
hüceyrə  və  onun  komponentlərini  3600  dəfə  böyüdür 

 
12 
(şəkil  4).  Mikroskopun  böyütmə  imkanı  işıq  şüalarının 
görünən  spektrlərindən  istifadə  etməklə  onun  linzaları 
və mikroskopun obyektivinin aperturasından asılı olub, 
aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir: 
 


sin
61
,
0


n
a
 
 
a - mikroskopun böyümə imkanı 

 - işıq dalğasının uzunluğu  
n –işıq sındırma əmsalı                              

-şüaların difraksiya bucağıdır. 
 
 
                
 
                    Şəkil 4.  Müasir işıq mikroskopu 
 
 
Məxrəcdə  göstərilən 

sin

n
-göstəricisi  hər  bir 
obyektiv  üçün  dəyişməz  rəqəm  olub,  apertura  rəqəmi 
adlanır.  Bu  rəqəm  hər  bir  mikroskopun  üzərində  qeyd 

 
13 
olunur. Apertura rəqəmi nə qədər çox olsa mikroskopun 
böyütmə imkanı o qədər çoxalır. Odur ki, mikroskopdan 
istifadə  etdikdə  onun  böyütmə  imkanını  artırmaq  olar. 
Bunun  üçün  obyektivin  apertura  rəqəmini  artırmaq  və 
işıq dalğasının uzunluğunu qısaltmaq lazımdır.  
 
Obyektivin  apertura  rəqəmini  artırmaq  üçün 
immersion  obyektivlərindən  istifadə  etməklə  tədqiq 
edilən  obyektlə  obyektiv  arasına  bir  damla  immersiya 
məhlulları-su (n = 1.33), qliserin (n = 1,45), kedr yağı 
(n = 1.55) əlavə olunur. 
Adi  obyektdən  istifadə  etdikdə  isə  obyektlə 
obyektiv  arasında  hava  olur  ki,  onun  da  işıq  sındırma 
əmsalı 
1

n
-dir. Beləlikə,  düsturda  məxrəcin  qiymətini 
artırmaqla kəsrin qiyməti azalır, deməli mikroskopun da 
böyütmə  imkanı  artır.  İşıq  dalğasının  uzunluğunu 
azaltmaqla  da  mikroskopun  böyütmə  dərəcəsini 
artırmaq olar. Bunun üçün isə işıq mənbəyi kimi dalğa 
uzunluğu  qısa  olan  (0,290  mkm)  ultrabənövşəyi 
şüalardan istifadə edilir. Lakin mikroskopların böyütmə 
imkanını  müəyyən  hüduda  qədər  artırmaq  olar.  Müasir 
mikroskoplarda  görünən  ən  kiçik  hissə  dalğa 
uzunluğunun 1/3 hissəsi ölçüsündə olur(Şəkil 5).  

 
14 
             
 
 
                        Şəkil 5. Müasir işıq mikroskopu 
 
(son modellərdən biri) 
 
Bu  o  deməkdir  ki,  dalğa  uzunluğu  0,400-0,750 
mkm  olan  görünən  işıqlardan  istifadə  etməklə  0,2-0,3 
mkm  ölçüsündə  obyekti  mikroskop  altında  görmək 
mümkündür.  Hazırda  işıq  mikroskoplarının  müxtəlif 
(BTM-1,  BTM-2,  BTM-3,  BTM-6  və  s.)  markaları 
mövcuddur.  Bu  mikroskoplarda  obyekt  görünən  işıqla 
işıqlanır.  Bu  mikroskoplardan  hüceyrənin  quruluşunu, 
morfologiyasını  öyrənmək  üçün  istifadə  olunur.  Lakin 
bu  mikroskoplarla  adətən  fiksə  edilmiş  hüceyrələr 
öyrənilir.  Mikroskopun  böyümə  dərəcəsini  artırmaqla 
heç  də  hüceyrədə  mövcud  olan  bütün  quruluş 
elementlərini  müşahidə  etmək  mümkün  deyil.  Ona 
görədə  fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif 
olan hüceyrələri öyrənmək üçün mikroskopiyanın  fərqli 
üsullarından istifadə olunur. 

 
15 
Fazalı-təzadlı  mikroskopiya.  Bu  mikroskop 
əsasən  üç  hissədən  ibarətdir.  1-axromat-obyektivlər 
yığımı,  2-dairəvi  diafraqma  yığımından  ibarət  fazalı-
təzadlı kondensator. 3-revolver. 
Adi  işıq  mikroskopuna  fazalı-təzadlı  qurğunun 
əlavə  edilməsi  tədqiq  olunan  obyektivin  təzadlılığını 
artırır (Şəkil 6). Şəffaf preparatın ayrı-ayrı sahələri işıq 
sındırma əmsalına görə bir-birindən fərqləndiyindən işıq 
mikroskopuna  əlavə  edilmiş  faza-təzadlı  qurğunun 
köməyilə  həmin  hissələrdən  keçən  işıq  fazalarının 
yerdəyişməsi  baş  verir.  İşıq  dalğalarının  faza 
obyektindən keçərkən dəyişməsi gözlə görünən müxtəlif  
amplitudalı  dalğaların  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  da 
preparatın  gözlə  qavranıla  bilən  rəngdə  görünməsinə 
səbəb  olur.  Fazalı-təzadlı  mikroskopiya  üçün  əvvəlcə 
əzilən damcı preparatı hazırlanır, faza-təzadlı obyektlər 
və okulyar işçi vəziyyətə gətirilir. 
Fazalı-kontrast 
mikroskopiya 
üçün 
işıq 
mikroskopu, İO-7 və ya 10-9 işıqlandırıcılarından, KF-1 
və ya KF-4 faza-təzadlı qurğularından istifadə edilir.  
 
 
 
Şəkil  6.  Faza-təzadlı  mikroskopun  optik  sistemi:  1-
yayılan  işıq;  2-yayılmayan  işıq;  3-xəyalın  müstəvisi;  4-
həlqəvi  opertura;  5-obyektin  müstəvisi;  6-obyektiv;  7-
fazalı lövhə; 8-interferensiya. 

 
16 
İnterferensiya  mikroskopları  –  interferensiya 
mikroskopları  da  iş  prinsiplərinə  görə  fazalı-təzadlı 
mikroskoplara oxşayır. Belə ki, işıq mənbəyindən düşən 
paralel  işıq  şüaları  mikroskopa  əlavə  edilmiş  xüsusi 
qurğular  vasitəsilə  iki  şaxəyə  ayrılır.  Şaxələrdən  biri 
obyektdən  keçir  və  rəqs  fazası  dəyişilir,  digər  şaxə  isə 
obyektdən  keçmədən  obyektivə  düşür.  Mikroskopun 
obyektinin prizmasında hər iki işıq şüası dəstəsi birləşir 
və öz aralarında interferensiyaya uğrayır. İnterferensiya 
nəticəsində  qalınlığı  və  işıq  sındırma  əmsalı  müxtəlif 
olan  hüceyrə  komponentləri  kontrastlığına  görə  bir-
birindən fərqlənərək rənglənir və tədqiq edilir. 
Polyarizasiya  mikroskopları  –  polyarizasiya 
mikroskopları  hüceyrədə  iki  qat  işıq    sındırma 
qabiliyyətinə  malik  anizotrop  quruluşları  öyrənmək 
üçün istifadə olunur. Məs: Mitotik aparatın iy tellərinin, 
miofibrillərin  quruluşunun  öyrənilməsi  üçün  bu 
mikroskoplardan  istifadə  edilir.  Belə  mikroskopların 
kondensorunun  qarşısında  xüsusi  qurğu-polyarizator 
yerləşdirilir  ki,  həmin  qurğu  işıq  şüasını  polyarizasiya 
müstəvisindən buraxır. Polyarizator və analizator island 
şüşəsindən hazırlanmış prizmadır. Əgər ikinci prizmanı 
–  analizatoru  birinciyə  nisbətən  90
0
  döndərsək  işıq 
ondan  keçməyəcək.  Bu  cür  çarpazlanmış  prizmaların 
arasında  ikiqat  işıq  sındırma  qabliyyətinə  malik  olan 
(işıq polyarlaşdıran) obyekti qoyduqda o, qaranlıq görüş 
dairəsində  işıqlanaraq  görünəcəkdir.  Polyarizasiyalı 
mikroskop  vasitəsilə  bitkilərin  qlafında  mitsellərin 
səmtləşmiş mövqeyini aydın görmək mümkün olur. 

 
17 
Qaranlıq  görüş  dairəli  mikroskoplar.  Bu 
mikroskoplarla  tədqiqat  aparmaq  üçün  adi  bioloji 
mikroskoplara  xüsusi  kondensor  əlavə  edilir.  Qaranlıq 
sahəli  kondensor  xarici  korpusdan  daxili  patronda 
yerləşən 
optik 
hissədən 
müdafiə 
və 
dairəvi 
diafraqmadan ibarətdir. Bu kondensor adi mikroskopun 
kondensorundan fərqli olaraq işıq mənbəyinin ancaq, ən 
maili  şüalarını  keçirir.  Kənar  şüalar  isə  maili 
olmadığından  obyektivə  düşmür.  Ona  görə  də  görüş 
dairəsi  qaranlıq  görünür.  Obyektivə  ancaq  obyektdən 
əks  olunan  şüalar  düşür.  Həmin  şüalar  obyektin  parlaq 
işıqlanan  kənarlarının  xəyalını  əmələ  gətirir.  Nəticədə 
yan  tərəflərdən  işıqlandırılan  obyekt    qaranlıq  sahə 
fonunda müəyyən edilir. 
İşıq  mikroskopuna  bərkidilmiş  qaranlıq  sahəli 
kondensor  mikroskopa  yan  tərəfdən  düşən  şüaları 
keçirtdiyi  üçün  qaranlıq  sahədə  kəskin  yan  kontrats 
yaradır.  Ona  görə  də  adi  mikroskoplarla  görünməyən 
məsafədə asılı vəziyyətdə olan ən kiçik hissəcikləri belə 
kondensorun  kiçik  deşiyindən  keçən  güclü  işıq  şüaları 
dəstəsinin  təsirindən  qaranlıq  sahədə  görmək  olur. 
Adətən  müxtəlif  optik  sıxlıqda  olan  quruluşlar  ümumi 
qaranlıq  fonda  işığı  müxtəlif  dərəcədə  səpələyir  (tindal 
effekti). 
Qaranlıq 
görüş 
dairəsində 
müxtəlif 
canlı 
hüceyrələri 
öyrənmək 
olur. 
Qaranlıq 
sahəli 
mikroskopiyada həm təbii, həm də süni işıqdan istifadə 
olunur.  Süni  işıq  üçün  İO-7  və  İO-19  işıqlandırıcı 
qurğulardan istifadə etmək olar. 

 
18 
Ultrabənövşəyi 
işıq 
mikroskopları. 
Ultrabənövşəyi  şüalar  insan  gözü  tərəfindən  qəbul 
edilmir.  Odur  ki,  hüceyrələrin  və  onların  quruluş 
vahidlərinin  bilavasitə  ultrabənövşəyi  şüalarla  adi 
mikroskopda 
öyrənilməsi 
mümkün 
deyil. 
Q.M.Brumberqin 
icad 
etdiyi 
ultrabənövşəyi 
mikroskopları  hüceyrə  tərkibinə  daxil  olan  maddələrin 
əksəriyyətinin  ultrabənövşəyi  şüaları  udaraq  özünə  xas 
spektrini  yaratması  prinsipinə  əsaslanır.  Bu  cür 
mikroskop  vasitəsilə  istər  canlı  istərsə  də  fiksə  edilmiş 
hüceyrələri tədqiq etmək olar.Müxtəlif şəffaf və rəngsiz 
obyektlər  qısadalğalı    ultrabənövşəyi  şüaları  udduqdan 
sonra  fərqli  spektrə  malik  olur.Obyektin  qısadalğalı 
ultrabənövşəyi  şüaları  udma  intensivliyindən    və 
xarakterindən  asılı  olaraq  onun  adi  işiq  mikroskopu  ilə 
görə  və  öyrənə  bilmədiyimiz  hissələrini  görə  bilir    və 
tədqiq edə bilirik. Son dövrlərdə  
ultrabənövşəyi mikroskopiya tədqiqat üsulu kimi tibbdə 
və 
biologiyada 
geniş 
istifadə 
olunur. 
Çünki 
ultrabənövşəyi  şüalar  fonunda  canlı  hüceyrədə  gedən 
müxtəlif  bioenergetik  proseslərlə  müşahidə  olunan 
hadisələri öyrənmək olar. Ultrabənövşəyi şüaların dalğa 
uzunluğu (0,290 mkm) görünən işıq şüalarından (0,400-
0,700  mkm)  xeyli  qısa  olduğundan  bu  mikroskopların 
böyütmə  imkanı  adi  işıq  mikroskoplarından  qat-qat 
yüksəkdir. Əgər adi işıq mikroskoplarında 0,2-0,3 mkm 
ölçüdə  hüceyrə  quruluşu  tədqiq  etmək  mümkünsə, 
ultrabənövşəyi  işıq  mikroskoplarında  isə  0,11  mkm  
ölçüdə obyekti tədqiq etmək mümkündür. 

 
19 
Ultrabənövşəyi  işıq  mikroskopları  vasitəsilə 
hüceyrədəki  bu  və  digər  maddələrin  miqdarının 
öyrənilməsi, 
hüceyrələrin 
quruluş 
vahidlərinin 
fotoşəkillərinin çəkilməsi də mümkündür.