Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

HÜCEYRƏNİN  KİMYƏVİ  TƏRKİBİ 
 
Müxtəlif  hüceyrələr  kimyəvi  cəhətdən  çox 
oxşardırlar. 
Belə 
ki, 
bitki 
və 
heyvan, 
mikroorqanizmlərin  hüceyrələri  oxşar  maddələrdən 
təşkil  olunmuşlar.  Kimyəvi  cəhətdən  insan,  heyvan, 
bakteriya  və  s.  hüceyrələrində  eyni    elementlərə, 
maddələrə  rast  gəlinir.  Əlbəttə    miqdarca    həmin 
maddələr    müxtəlif  hüceyrələrdə  müxtəlif  olur. 
Hüceyrələrin  tərkibindəki  elementlər  1-ci  cədvəldə 
verilmişdir. 
 
Cədvəl 1 
№ 
Kimyəvi 
element 
İşarəsi 
Təxmini 
miqdarı% 
Hüceyrə və 
orqanizm 
üçün 
əhəmiyyəti 
1. 
Oksigen 
O 
65-75 
Suyun  və  üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. 
Hüceyrə 
və 

 
79 
toxumalarda 
oksidləşmə 
prosesində 
iştirak edir. 
2. 
Karbon 
J 
15-18 
Bütün üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. Qanın 
PH-nin, 
müvazinət 
vəziyyətində 
saxlanmasını 
təmin edən 
bufer 
sistemlərinin 
tərkibinə 
daxildir.  
3. 
Hidrogen  
H 
8-10 
Suyun  və  üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. 
4. 
Azot 
N 
1.5-3.0 
Aminturşular, 
nuklein 
turşuları,  ATF, 
xlorofil, 
hemoqlobin, 
ferment 
və 
vitaminlərin 
tərkibinə 
daxildir. 

 
80 
5. 
Kalsium 
Ja 
0.04 
Bitkilərdə 
hüceyrə 
divarının, 
sümük 
və 
dişlərin 
tərkibinə 
daxildir.  Qanın 
laxtalanmasını 
sürətləndirir.  
6. 
Fosfor 
P 
0.20-1.00  Sümük 
toxumasının 
tərkibində, 
dişlərin üst qatı, 
müxtəlif 
turşular, ATF 
və bir sıra 
fermentlərdə 
rast  gəlinir. 
7. 
Kükürd 
S 
0.15-0.20  Sistein, sistin 
və metionin 
amin turşuları, 
B vitamini və 
bir sıra 
fermentlərin 
tərkibinə 
daxildir. 
8. 
Kalium 
K 
0.15-0.40  Hüceyrədə 
ionlar şəklində 
təsadüf olunur. 
Zülal sintezi 

 
81 
fermentlərini 
sürətləndirir. 
Ürəyin normal 
fəaliyyətini 
təmin edir və 
fotosintezdə 
iştirak edir. 
9. 
Xlor 
Jl 
0.15-0.10  Qanın 
tərkibində  var. 
Mədə şirəsində, 
xlorid 
turşusunun 
tərkibində olur.  
10. 
Natrum 
Na 
0.02-0.03  Hüceyrədə 
təkcə ionlar 
şəklində rast 
gəlinir. Ürəyin 
normal 
fəaliyyətini 
təmin edir. 
Hormonların 
sintezində 
iştirak edir.  
11.  Maqnezium 
Mg 
0.02-0.03  Xlorofil 
molekuluna 
daxildir. 
Sümük 
və 
dişlərin 
tərkibində  var. 
Enerji 

 
82 
mübadiləsini 
aktivləşdirir. 
12. 
Yod 
C 
0.0001 
Hormonların 
tərkibində olur. 
13. 
Dəmir 
Fe 
0.01-0.15  Fermentlərin 
tərkibinə 
daxildir, 
hemoqlobin, 
mioqlabin 
və  
xlorofilin 
biosintezində 
iştirak 
edir. 
Tənəffüs 
və 
fotosintezdə 
iştirak edir. 
14. 
Mis 
Ju 
2-10
-4
 
Onurğasızlarda 
hemosianin 
tərkibinə 
daxildir. 
Laxtalanma, 
fotosintez və 
hemoqlobinin 
sintezində 
iştirak edir. 
15. 
Manqan 
Mn 
1

10
-3
 
Fermentlərin 
aktivliyini 
artırır. 
16. 
Molibden 
Mo 
2

10
-2
 
Bir 
sıra 
fermentlərin 
tərkibinə 

 
83 
daxildir. 
17. 
Kobalt 
Jo 
0.0002 
B
12
-nin 
tərkibinə 
daxildir. 
Eritrositlərin 
inkişafında 
iştirak edir. 
18. 
Bor 
B 
1.10
-3
 
Bitkilərdə 
böyüməyə  təsir 
edir.  Tənəffüsü 
aktivləşdirir. 
19. 
Sink  
Zn 
5.10
-4
 
Müxtəlif 
fermentlərin və 
karbon 
turşuların 
tərkibinə 
daxildir. 
Hormonların 
sintezində 
iştirak edir. 
20. 
Flüor 
F 
5.10
-4
 
Dişlərin 
üst 
qatında 
və 
sümüklərin 
tərkibinə 
daxildir.  
 

 
84 
Elementlərin  dövri  sistemində  məlum  olan  109 
elementdən  60-ı  hüceyrə  tərkibində  tapılmışdır. 
Hüceyrədə  elə  bir  element  tapılmayıb  ki,  o  ancaq 
hüceyrəyə xas olsun. Belə ki, hüceyrənin tərkibi  cansız 
təbiətin elementlərindən  təşkil olmuşdur. 
Hofmeystr  hüceyrədəki  molekulların  miqdarını 
hesablamış  və  onun  hesablamasına  görə    bir  qaraciyər 
hüceyrəsində  molekulların  təxmini  miqdarı  aşağıdakı 
kimidir (cədvəl 2). 
Cədvəl 2 
Zülallar 
53000
. 
10
6
 
Yağlar 
166000
. 
10
6
 
Kiçik molekullar 
2900000
. 
10
6
 
Su 
225000000
. 
10
6
 
 
Bu  rəqəmlər  göstərir  ki,  hüceyrədə  müxtəlif 
molekulların  miqdarı  olduqca  çoxdur.  Lakin  təkcə 
hüceyrədə  molekulların  miqdarı  hüceyrənin  fəaliyyəti 
haqqında    məlumat  vermir.  Həmin    molekulların  hər 
birinin  hüceyrədə    müəyyən    mövqeyi  var.  Onlar  
hüceyrədə elə qanunauyğun, ardıcıllıqla yerləşmişlər ki, 
onların  idarə  etdiyi  proseslər  də  o  qədər  qanunauyğun, 
ardıcıl,  biri  digərini  tamamlamaqla  yerinə  yetirilir.  Bu 
proseslər ağlasığmaz  dərəcədə sürətlə gedir. 1 saniyədə 
hüceyrədə milyonlarla parçalanma və sintez reaksiyaları 
gedir. Onların gedişini fermentlər  sürətləndirir. 

 
85 
Hüceyrə tərkibindəki elementləri miqdarına görə 3 
qrupa  bölürlər:  I  qrupa  4  element  –  oksigen,  hidrogen, 
azot,  karbon  aid  edilir.  Bu  elementlər  orqanogen 
elementlər adlanır və bütün  hüceyrə  tərkibinin 98%-ni 
təşkil  edir.  II  qrupa  –  kalium,  kalsium,  maqnezium, 
natrium,  fosfor,  kükürd,  dəmir,  xlor  daxildir.    Bu 
elementlər hüceyrə tərkibinin Cəmi 1,9%-ni təşkil edir. 
III  qrupa  bütün  qalan  elementlər  daxildir  ki,  onlar  da 
0,01% təşkil edirlər. 
Hüceyrədəki  kimyəvi  birləşmələrin  miqdarı  3-ci 
cədvəldə  verilmişdir. 
Cədvəl 3 
Hüceyrədəki kimyəvi birləşmələrin miqdarı 
(yaş çəkiyə görə faizlə) 
Su 
75-85 
Zülallar 
10-20 
Yağlar 
1-5 
Karbohidratlar 
0,2-2,0 
Nuklein turşuları 
1-2 
ATF  və  digər  aşağı  molekullu  üzvi 
birləşmələr 
0,1-0,5 
Qeyri-üzvi maddələr 
1,0-1,5 
 
Orqanizmin  hüceyrələrindəki  maddələr  və  onların 
həyat  fəaliyyəti  məhsullarında  xüsusi  karbonlu 
birləşmələr  var  ki,  onlar  ancaq  üzvi  aləmə-canlı 
orqanizmə  xasdır.  Bununla  belə  orqanizmdə  elə 

 
86 
maddələr  də  var  ki,    onlara  qeyri-üzvi  təbiətdə  də  rast 
gəlinir. Məsələn, su, bir çox duzların məhlulları və s. 
Hüceyrələrdəki 
maddələr 
aşağıdakı 
kimi 
qruplaşdırılır: 
1.Hüceyrənin qeyri-üzvü maddələri  
2.Hüceyrənin üzvü maddələri 
Qeyri-üzvü  maddələrə  su,  mineral  duzlar,  üzvi 
maddələrə  isə  zülallar,  yağlar,  karbohitratlar,  nuklein 
turşuları, ATF və s. daxildir. 
 
QEYRİ  – ÜZVİ   MADDƏLƏR 
SU 
Miqdarına  və  faizinə  görə  hüceyrədəki  bütün 
maddələr  içərisində    ən  çox  rast  gələni  sudur. 
Hesablamalar  göstərmişdir  ki,    hüceyrədə  1  molekul 
zülala 40.000-50.000 su molekulu düşür. Ümumiyyətlə. 
hüceyrə  çəkisinin  2/3  hissəsini  su  təşkil  edir.  Suyun 
miqdarının hüceyrədə çox olması onun həyat fəaliyyəti  
proseslərinin  normal  getməsini  təmin  edən  şərtlərdən 
biridir.  Hüceyrədə  suyun  miqdarı  nə  qədər  çox  olarsa, 
maddələr  mübadiləsi də o qədər sürətlə gedir. Odur ki,  
bütün  hüceyrələrdə    suyun  miqdarı  eyni  olmur.  İbtidai 
orqanizmlərdə  hüceyrədəki  suyun çox hissəsinin itməsi 
onlarda  həyat    fəaliyyətinin  kəskin    zəifləməsinə  – 
anabioza səbəb olur. Belə hüceyrələrə su yenidən daxil 
olduqda onlar öz fəaliyyətini bərpa edir. 
Suyun  miqdarının  azalmasına    ali  orqanizmlər 
daha  həssasdırlar.  İnsan  və  heyvanlar  susuzluğa 
nisbətən  aclığa    daha  dözümlü  olurlar.  Susuzluğa  qarşı 
davamlılıq  təkamül  prosesində  orqanizmlərin  yaşama 

 
87 
şəraitinə  olan  uyğunlaşmalardan  biridir.  Belə  ki, 
orqanizmin 
çəkisinə 
bərabər 
miqdarda 
suyun 
orqanizmdə    dəyişməsi  orqanizmlərin  uyğunlaşdığı 
xarici  mühitdən    asılıdır.    Məsələn,  amyöba    -  7  gün, 
insan – 4 həftə, dəvə – 3 ay, tısbağa – 1 il, maldili – 29 
il  ərzində  öz  çəkisi  miqdarda  suyu  dəyişdirir.  Suyun 
molekuldaxili quruluşunun öyrənilməsi göstərmişdir ki, 
su  molekulunda    hər  iki    hidrogen  atomu  oksigendən 
eyni  məsafədə    yerləşmişdir  və  hidrogenlər  arasındakı 
bucaq  105
⁰-dir.  Və  hər  bir  hidrogen  atomu  oksigenlə 
güclü  kovalent rabitə ilə birləşmişdir. Ümumiyyətlə,  su 
molekulu    elektrik  yükü  cəhətdən  neytral  olmasına 
baxmayaraq, 
 
molekul 
daxilində 
 
bərabər 
paylanmamışdır.  Hidrogen  atomu  tərəfindən    müsbət 
elektrik  yükü,  oksigen  molekulu  tərəfindən  isə  mənfi  
elektrik  yükü  çoxdur.  Beləliklə  su  molekulu  dipol 
xüssusiyyətlidir.  Elə  bu  xüssusiyyətin  nəticəsidir  ki,  
elektrik  yükü  olan  müxtəlif    molekulları  özünə  çəkir, 
onlarla  birləşir  və  hidratlar  əmələ  gətirərək  həlledici 
rolunu  oynayır.    Su  hüceyrə  kütləsinin  75%-ni  təşkil 
edir. 
Sitoplazma  tərkibindəki  su  sərbəst  və  birləşmiş 
halda  olur.  Sərbəst  su  mineral  duzlar,  amin  turşuları, 
karbohidratlar, zülallar və digər maddələr üçün həlledici 
olub,  dispersiya  rolunu  oynayır  və  fermantativ 
reaksiyaların çoxunda iştirak edir. İnsan və  heyvanların 
daxili  mühitinin  (qan  plazması,  limfa,  toxuma  mayesi) 
tərkibinə daxil olan sərbəst suyun sayəsində hüceyrələrə 
qidalı  maddələr  çatdırılır  və  parçalanma  məhsulları  
hüceyrədən  kənar  edilir  (Şəkil  28).  Sərbəst    su 

 
88 
hüceyrədə  azaldıqda  maddələr  mübadiləsi    zəifləyir, 
hüceyrənin  fiziki  xüsusiyyətlərində    dəyişiklik  yaranır,  
hüceyrə  kiçilir,  elastiklik  azalır  və  s.  lakin  hüceyrə 
ölmür,  onda həyat prosesləri davam edir. 
    
       
    
 
           Şəkil 28. Suyun müxtəlif konformasiyaları 
Birləşmiş  su    hidratlaşmış  və    immobil  şəkildə 
olur. Hidrotasion su zülal  molekulları ilə, kationlar və 
anionlarla  birləşmiş  halda  olur.  Zülal  molekullarındakı 
birləşmə halında  olan su hidrogen rabitələrinin köməyi 
ilə  saxlanılır.  Bundan  başqa  hidrotasion    su  kolloid 

 
89 
hissəciklərinin  solvat  qılafını  əmələ  gətirən    dipolun 
tərkibinə  daxil  olur.  Suyun  bu  forması  hüceyrə  daxili  
suyun  təqribən  15  faizini  təşkil  edir.  Onun  itkisi 
hüceyrədə  dönməyən    proseslərə  gətirib  çıxara  bilər. 
Buna  görə  də  həmin  suyu  həyat  üçün    zəruri  su 
adlandırılar.  İmmobil  su  hüceyrədaxili  suyun    təqribən  
30  faizini  təşkil  edir  və  zülal  mitselləri,  membranlar,  
liflər  və  s.  arasında  olur.  Hüceyrəni    zədələdikdə, 
kəsdikdə  immobil su kənara axmır. Hidrotasiyalı sudan 
fərqli olaraq immobil su, suda həll olan maddələr üçün 
həlledicidir. O, 0
⁰ C-də  donur. 
Hüceyrədə  birləşmiş  suyun  hətta  azacıq  hissəsi 
çıxarıldıqda    biopolimerlərin  quruluşu  pozulur  və 
hüceyrənin məhvinə səbəb  olur. 
 
QEYRİ  – ÜZVİ   MADDƏLƏR 
 
Hüceyrə  tərkibinə  daxil  olan  elementlərdən 
hidrogen,  oksigen,  azot  və  karbon  üzvi  maddələrin  – 
zülalların, 
yağların, 
karbohidratların, 
nuklein 
turşularının  və  s.  tərkibinə  daxil  olurlar.  Digər    qeyri- 
üzvi  elementlərdən  kükürd bir çox    zülalların  tərkibinə 
daxil olur, fosfor-nuklein turşularnın, ATF-in əsas tərkib 
hissəsini  təşkil edir. 
Maqnezium-xlorofilin,  dəmir-hemoqlobinin,  mis 
bir  çox  oksidləşdirici  fermentlərin,  yod-tiroksinin 
(qalxanvari vəzin hormonu), kobalt- B
12
 – vitaminin və 
s. tərkibinə daxil olur. 
Hüceyrədəki  digər  elementlər  qeyri-üzvi  duzların, 
bəzi üzvi maddələrin tərkibinə daxil olurlar. Hüceyrədə 

 
90 
ən geniş yayılmış kation K
+
,  Na
+
,  Ca
++
, Mg
++
,  anionlar 
isə  HPO 
2-
,  H
2
PO
4
-
,  HCO
3
-
dir. 
Hüceyrədə  və  hüceyrənin  xarici  mühitində  kation 
və anionların miqdarı adətən bir-birindən fərqlidir. Belə 
ki,  K
+
-un  miqdarı    hüceyrədə  çox  Na
+
    isə  az  olur. 
Əksinə  hüceyrəni  əhatə    edən  mühitdə  (qanda,  dəniz 
suyunda) K
+
  az,  Na
+
 çox olur. 
Əzələ hüceyrəsində   K
+
  qandakından  30  dəfə  çox 
olur.  Na
+
  isə    10  dəfə  xarici  mühitdəkindən  az  olur. 
Məməlilərin  hüceyrələrində  K
+
  ionu  50-dən  çox 
fermentin  fəallığı  üçün  tələb  olunur,  Na
+
  fizioloji  rolu 
isə orqanizmdə ancaq izotonik mühiti yaratmağa kömək 
etmək  və  ion  kanalları  vasitəsi  ilə  membran 
potensialının  tənzimlənməsində  iştirak  etməkdir.  K
+
  və 
Na
+
  ionlarının    qatılığındakı  fərq  hüceyrə  yaşadığı 
müddətdə həmişə saxlanır. Hüceyrə öləndən sonra K
+ 
və 
Na
+
-un  hüceyrədə  və  interstisial  mühitdəki  qatılığı 
bərabərləşir.  Odur  ki,  hüceyrədə  və  xarici  mühitdə 
qeyri-üzvi ionların miqdarının hüceyrənin normal həyat  
fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyəti vardır. 
Hüceyrələrdə  mineral  duzlar  adətən  suda  həll 
olmuş  vəziyyətdə  mövcud  olurlar.  Lakin  bəzi 
hüceyrələrdə  duzlar həll olmayan  birləşmələr şəklində  
də  mövcud  olurlar.  Məsələn,  sümük  toxumasının, 
ilbizlərin  çanağının  möhkəmliyinin  səbəbi    onların 
tərkibində    həll  olmayan  kalsium  fosfat  duzunun 
olmasıdır.  Əgər  insan  və  heyvanların  qidasında 
bitkilərin  tərkibində  qeyd  edilən  elementlər  (P,  K,  Na, 
Ca, Cu, Y, Co, Mn və s)  kifayət qədər  olmasa sümük 
toxumasının  yaranması  prosesi  pozular,  nuklein 

 
91 
turşuları, hemoqlobin, xlorofil, tiroksin və s.  həyat üçün 
zəruri  olan  birləşmələrin  sintezi  pozular  və  nəticədə 
müxtəlif    xəstəliklər  baş  verər,  böyümə  və  inkişaf 
gecikər və s. 
 
 
HÜCEYRƏNİN  ÜZVİ  TƏRKİBİ 
 
Zülallar.  Hüceyrə  tərkibindəki  suyu  çıxardıqdan 
sonra onun quru qalığında miqdar və əhəmiyyətinə görə 
zülallar birinci yer tutur. Zülal hüceyrənin yaş çəkisinin 
10-20  faizini,  quru  çəkisinin  50-80  faizini  təşkil  edir. 
Elə  zülalların    proteinlər  (əsas,  ilk)  adlandırılması  da  
onların  hüceyrə  həyatında  birinci  dərəcəli    əhəmiyyətə 
malik olmasını göstərir. 
Zülallar  digər  kimyəvi  birləşmələrdən  bir  sıra 
fərqli xüsusiyyətlərə   malikdir.  Hər  şeydən  əvvəl  onlar 
yüksək  molekul  çəkisinə    malikdir.  Məsələn,  yumurta 
zülalı  albuminin  molekul  çəkisi  36000  Da,  əzələ  zülalı 
aktomiozinki  1500000  Da,  məməlilərin  əzələ  zülalı 
titininki  (buna bəzən konnektin də deyilir) isə 3400000 
Da-dan  çoxdur. Üzvi    maddələrdən    spirt,  sirkə turşusu 
və  s.  ilə  müqayisədə  zülallar  nəhəng  molekullardır. 
Onun qurulmasında minlərlə atomlar iştirak edir. 
 
Cədvəl 4 
Bəzi zülalların molekul çəkisi 
Sitoxrom J 
13000 

 
qlobolin 
(insanda) 
156000 

 
92 
Tripsin 
24000  Katalaza 
224000 
Pepsin
 
 
38500  Kollagen 
280000 
Ovalbumin 
43000  Tireqlobin 
(donuzda) 
650000 
İnsulin 
47800  Timonukleohiston 
2150000 
Hemoqlobin 
(insanda) 
68000  Tütün mozaykası 
40000000 
 
Üzvü  maddələr  içərisində  zülallar  ən  mürəkkəb 
maddələrdəndir. Onun strukturunun öyrənilməsi müasir 
kimyanın ən böyük nailiyyətlərindən hesab olunmalıdır. 
Zülallar  polimer  maddələr  olub,  nisbətən  sadə 
monomerlərin    çox  dəfələrlə  təkrar    birləşməsindən 
təşəkkül  etmişdir.  İstər  təbii,  istərsə  də    süni  
polimerlərin əksəriyyəti eyni  monomerlərin təkrarından 
sintez  olunur.  Zülal  isə  bu  cür  polimerlərdən    fərqli 
olaraq,  nisbətən    oxşar  olsa  da  bir-birindən  fərqlənən 
amin turşuları  monomerlərindən sintez olunur. 
Zülalların tərkibinə  daxil olan 20 amin turşusunu 
aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: 
1.Monoamin monokarbon turşuları: 
Qlisin (Gly  –   G) 
Alanin (Ala  – A) 
Valin (Val  –  V) 
Leysin (Leu  – L) 
Izoleysin (Ile  – I) 
2.Monoamin  dikarbon turşuları 
Qlutamin turşusu (qlutamat) (Glu  – E) 
Asparagin turşusu (aspartat) (Asp  – D) 

 
93 
3.Diamin monokarbon turşuları 
Arqinin (Arg  – R) 
Lizin (Lys v K) 
Asparagin (Asn  – N) 
Qlutamin (Gln  – Q) 
4.Hidroksilli amin turşuları 
Treonin (Thr  – T) 
Serin (Ser  – S) 
5.Kükürdlü amin turşuları 
Sistin (Cys  – C) 
Metionin (Met  – M) 
6.Aromatik amin turşuları 
Fenilalanin (Phe  – F) 
Tirozin (Tyr  – Y) 
7.Heterotsiklik  amin turşuları 
Triptofan (Trp  – W) 
Prolin (Pro  – P) 
Histidin (His  – H) 
Əksər  zülal  molekullarının  tərkibinə  20  amin 
turşusu  daxil  olur.  Onlardan  hər  birində    -  NH
2
  (amin 
qrupu)  və  -  COOH  (karboksil  qrupu)  olan  atomların 
eyni  qruplaşması  iştirak  edir.  Amin  turşularında  bu 
qrupların    olması  amin  turşularının  bir  çox 
xüsusiyyətlərini,  o  cümlədən  amfoter  xüsusiyyətini  
müəyyənləşdirir (amin qrupu – qələvi,  karboksil qrupu 
– turş xüsusiyyətinə malikdir). 
Amin  turşularının  bir-birinə  oxşarlığı  onların 
hamısında amin və karboksil qrupunun olması ilə bitir. 
Qalan  xüsusiyyətlərinə    görə  20  amin  turşusu  bir-
birindən  kəskin  surətdə  fərqlənir.  Amin    turşusu 

 
94 
molekulunun karboksil və amin qrupundan kənarda olan 
hissəsi  yan  radikal  və  ya    yan  qrup  adlanır,  polipeptid 
daxilində  isə  bu  yan  zəncir  adlanır.  Amin  turşularının 
yan radikalları çox müxtəlifdir. Burada açıq SH zənciri 
(leysin,  valin,  alanin),  benzol  həlqələri  (fenilalanin, 
tirozin),  heterotsiklik  rabitələr  (histidin,  triptofan), 
kükürdlü zəncirlər (sistein, meteonin) və s. rast gəlinir. 
Zülal  molekulu  yaranarkən  amin  turşuları  onlar 
üçün ümumi olan radikallarla birləşir. Belə ki, bir amin 
turşusunun  amin  qrupu,  digər    amin  turşusunun 
karboksil  qrupu  ilə  birləşərək  bir  molekul    su  ayrılır. 
Azad  olmuş  valentlər  hesabına  amin    turşularının  
qalıqları birləşir. Birləşən amin turşuları arasında peptid 
rabitələri        NH  CO-  yaranır,  nəticədə  əmələ  gələn 
birləşmə  peptid adlanır.  İki amin turşusundan dipeptid, 
üç  amin  turşusundan  tripeptid    və  sair  əmələ  gəlir. 
Beləliklə, çoxlu amin turşuları birləşərək polipeptid və ya 
polimer əmələ gətirirlər (şəkil 29). 
 
 
 
Şəkil 29.  Polipeptid zəncirində amin turşularının birləşməsi. 
 
Zülal  molekulunun  spesifikliyi  onu  əmələ  gətirən 
amin  turşularının  miqdarından,    hansı  ardıcıllıqla 
birləşməsindən  asılıdır.  Belə  ki,  ayrı-ayrı  zülal 
molekulları  öz  aralarında  həm  amin  turşularının 
tərkibinə  görə,  həm  amin  turşuları  halqalarının  sayına 

 
95 
görə, həm də  onların zəncirdəki düzülüş qaydasına görə  
fərqlənirlər.  Əgər  hər  bir  amin  turşusunu  hərflə  işarə 
etsək, 20 hərfdən ibarət əlifba alınar. İndi 100, 200, 300 
bu  cür  hərfdən  ibarət  «cümlə»  düzəltsək,  hər  bir  belə 
«cümlə» bir zülal  molekuluna uyğun olar. Cümlədə  bir 
və  ya  bir  neçə  hərfin  yeri  dəyişəndə    cümlənin  mənası 
dəyişdiyi kimi, zülal molekulunda da amin  turşularının 
yerinin  və  miqdarının  dəyişməsi  zülal  molekulunun 
spesifikliyinin  dəyişilməsinə  səbəb  olur.  Hesablamalar 
göstərmişdir  ki,    2-  amin  turşusunun  iştirakı  ilə  əmələ  
gələn zülalların hərəsinin  100 amin turşusu qalığından 
yarandığını təsəvvür etsək,  müxtəlif zülal izomerlərinin 
sayı 10
130
-a bərabər olar. 
Zülal  strukturunu müəyyənləşdirmək üçün birinci 
növbədə  onun  hansı  amin  turşularından    qurulduğunu 
bilmək  lazımdır.  Müasir  laborotoriyalarda  bu  iş  demək 
olar  ki,  avtomatlaşdırılmışdır.  Məlum  olmuşdur  ki,  bir 
çox  zülalların  tərkibinə    20  amin  turşusunun  hamısı, 
bəzi  zülallarda    18,  19,  17  və  s.  amin  turşusu    iştirak 
edir. Məsələn, kozein (südün zülalı), aktomiozin (əzələ 
zülalı),  albumin  (yumurta  zülalı)  tərkibində  aimn 
turşularının  bütün  kompleksi  (20)  iştirak  edir. 
Ribonukleazada – 19, insulində – 18, salmində – 7 amin 
turşusu  iştirak  edir.  Hazırda  əksər  zülallar  üçün  amin 
turşusu  tərkibi  müəyyən  edilmişdir.  Lakin  12  zülalda  
(insulin,  lizosim,  ribonukleaza  və  s.)  amin  turşuları 
tərkibi  müəyyənləşməklə  yanaşı,  onların    hansı  
ardıcıllıqla    zülal  molekulunda  yerləşməsi  də 
müəyyənləşmişdir.  Məsələn,  lizosim  zülalı  molekulu 
129 amin turşusu  qalığından əmələ gəlmişdir. 20 amin 

 
96 
turşusundan  burada    təkcə  qlütamin  iştirak  etmir.  Hər 
bir  amin  turşusu  ölçüsünün  3A
0
    olmasını  nəzərə  alsaq 
aydın    olar  ki,  bir  neçə  yüz  amin  turşusu  halqasından 
ibarət  olan  zülal    makromolekulu  uzun  bir  zəncirdən 
ibarət  olmalı  idi.  Həqiqətdə    isə  bu    zülal  molekulu 
qlobulalar  (kürəciklər)  şəklində  olur.  Deməli,  nativ 
zülallda  (təbii)  polipeptid  zəncir  müəyyən  bir  qaydada  
burulmuşdur.  Tədqiqatçılar  göstərir  ki,  polipeptid 
zəncirin burulmasında heç bir  xaos, təsadüflük yoxdur. 
Hər  bir  zülalın  müəyyən,  həmişə    sabit  düzülmə 
xarakteri  vardır.  Zülal    molekulunun  mürəkkəb 
strukturunda bir neçə quruluş səviyyəsi ayırd edirlər. 
Zülalın quruluş səviyyəsinin ilk dəfə Lindenştrem-
Lanq  rentgen-struktur  analiz  üsulundan  istifadə  edərək 
müəyyənləşdirmişdir.  Zülalın  ilkin  quruluş  səviyyəsi 
polipeptid  zəncirin  özüdür.  Yəni  öz  aralarında 
polipeptid  rabitə  ilə  birləşmiş  amin  turşuları  zənciridir. 
Buradakı    bütün  rabitələr  çox  möhkəm    kovalent 
rabitələrdir. Quruluşun nisbətən yüksək səviyyəsi ikinci