Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

quruluş  səviyyəsi  adlanır.  Burada  polipeptid  zəncir 
spiral halında burulur. Spiralın burumları sıx yerləşir və 
qonşu  burumlardakı  atomlar  və  amin  turşuları 
radikalları arasında cazibə qüvvəsi yaranır.  O cümlədən  
qonşu  burumlarda  yerləşmiş  peptid  rabitələri  arasında 
hidrogen  rabitələri  yaranır  (NH  və  CO  qrupları 
arasında).  Hidrogen  rabitələri  kovalent  rabitələrdən 
xeyli  zəifdir.  Lakin    təkrarlarla    birləşdikdə  möhkəm 
spiral yaradır. Zülalın ikinci quruluşu sonra hər bir zülal 
üçün  sırf  özünəməxsus,  lakin    qəribə    bir  şəkildə 
bükülür.  Bunun  nəticəsində  zülal  molekulunda  

 
97 
mürəkkəb  bir  konfiqurasiya  alınır    ki,  bu  da  zülalın 
üçüncü  quruluş səviyyəsidir. 
Zülal 
molekulunun 
üçüncü 
quruluşunu 
möhkəmləndirən  rabitələr  hidrogen  rabitələrindən  də 
zəifdir.  Onlar,  vandervals  və  hidrofob  rabitələridir. 
Daha doğrusu polyar  olmayan  molekullar  və  ya  polyar 
olmayan radikallar arasında ilişmə baş  verir. Yuxarıda 
göstərdiyiimiz  kimi  su  mühitində  polipeptid  zəncirin  
hidrofob  radikallarında  ilişmə  qüvvələri  əmələ  gəlir. 
Zülalın  yan  zəncirləri  arasında    xeyli    hidrofob 
radikallar    mövcuddur  (leysin,    valin,    fenilalin  və  s. 
amin  turşuları    qalığı).  Bu  cür  qruplar    bir-birini  cəzb 
edir, birləşir və zülal quruluşunun sabitliyini  təmin edir. 
Zülalın  üçüncü  quruluşunun  saxlanmasında  hidrofob 
rabitələrdən  başqa  kovalent,  -S-S-  (disulfid  ) 
rabitələrinin  də  böyük  rolu  vardır.  Bu  rabitələr 
polipeptid  zəncirinin  uzaq  sahələri    arasında  baş  verir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  zülalın  üçüncü  quruluş 
səviyyəsi  heç  də onun  axırıncı  quruluş  səviyyəsi  deyil. 
Hazırda  bəzi  zülallar  üçün  onun  dördüncü  quruluş 
səviyyəsi  də  müəyyən  edilmişdir.  Zülalın  dördüncü 
quruluş  səviyyəsində  zülal  molekuluna  ya  elə  həmin 
zülalın  digər  makromolekulu  və  ya    zülal  təbiəti 
olmayan  digər    maddə  birləşir.  Məsələn,  məlum  
olmuşdur  ki,  hemoqlobin  zülalı  eritrosit  daxilində  4 
molekula  hemoqlobinin  (2  α-  və  β-qlobin  subvahidləri) 
və  dəmir  atomununun  aqreqat  halında  birləşməsindən 
əmələ  gəlir.  Özü  də  4  molekul  hemoqlobin  sırf 
özünəməxsus  tərzdə  burularaq  ona  xas  olan  vəzifəni-
oksigen  daşıma  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Belə  quruluş 

 
98 
zülalın  dördüncü  quruluş  səviyyəsi    adlanır.  Zülallarla 
nuklein  turşuları  kompleksi,  mioqlobin  və  s.  dördüncü 
quruluş səviyyəli zülallardır. 
Məlum  olmuşdur  ki,  zülalın  quruluş  səviyyəsi  nə 
qədər    yüksək  olsa  onu  saxlayan  rabitələr  o  qədər  zəif 
olur.  Odur  ki,  müxtəlif  fiziki  və  kimyəvi  amillərin 
(yüksək  temperatur,  kimyəvi  maddələr,  şüa  enerjisi  və 
s.)  təsiri  nəticəsində    zəif  rabitələr  qırılır,  zülalın 
quruluşu deformasiya edir, parçalanır və onun xassələri 
dəyişir. 
Zülalın 
nativ 
strukturunun 
pozulması 
denaturasiya adlanır. Zülalların denaturasiyasıı çox asan 
başa  gəlir.  Məsələn,  yumurta  zülalı  60
⁰-70⁰C-də, əzələ 
zülalı  aktomiozin  əzələdən  ayrıldıqdan  sonra  30
0
  C-də 
denaturasiyaya  uğrayır.  Bəzi  zülallar  mexaniki təsirdən 
denaturlaşır.    Bu  cəhətdən  hörümçəklərdə  hörümçək 
torunu  yaradan  sapın  əmələ  gəlməsi  çox  maraqlıdır. 
Hörümçəyin  xüsusi  vəzilərində    zülal  təbiətli  maddə 
sintez  olunur. Həmin zülalı hörümçək hər hansı dayağa, 
substrata  birləşdirir  və  onu  azacıq  dartır.  Bu  azacıq 
dartılma hərəkətindən həll olmuş zülal həll olmayan son 
vəziyyətinə  keçir.  Zülalın  bu  cürə  dəyişməsi  mexaniki 
təsirdən  onun  quruluşunda  əmələ  gələn    çox  dərin 
dəyişikliklərin  nəticəsidir.  Bir  çox  hüceyrə  daxili 
zülalların  konfiqurasiyasında  baş  verən  dəyişikliklər 
hüceyrədə    hormonların,  maddələr  mübadiləsinin  digər  
məhsullarının  təsiri  altında  baş  verir  və  hüceyrənin  bir 
sıra  fizioloji  proseslərinin  fermentativ  fəallığının,  əzələ 
hərəkətinin, 
sinir 
fəaliyyətinin 
və 
s. 
yerinə 
yetirilməsində böyük rol oynayır. 

 
99 
Canlı  hüceyrədə  zülalın  denaturasiyası  dönən 
prosesdir. Lakin denaturasiyanın dönən olması, ona təsir 
edən amilin gücündən də  asılıdır. Məsələn, temperatur, 
radiasiya  təsirindən  yaranan  denaturasiyanın  dönər 
olması  çətindir.  Belə  ki,  bu  zaman  açılmış  zülal 
makromolekulu  daxilində  əvvəl  gizli  qalan  bir  sıra 
kimyəvi  qruplar aşkara çıxır, onlar arasında reaksiyalar 
gedir ki, bunlar da  sonradan zülalın əvvəlki vəziyyətinə 
qayıtmasına mane olurlar. 
Zülalların  hüceyrədə  rolu.  Zülalların  hüceyrədə 
çoxcəhətli  və  çox  böyük  rolu  vardır.  Birinci  növbədə 
onların biokatalizator rolunu qeyd etmək lazımdır. Belə 
ki,  hüceyrədə  gedən  əksər  kimyəvi  reaksiyaların  sürəti  
çox  zəifdir  (ion  reaksiyalarından  başqa).  Reaksiyaların 
sürəti  reaksiyaya  girən  maddənin  təbiətindən  və  onun 
miqdarından  asılıdır  (kütlələrin  təsiri  qanunu). 
Hüceyrədə  isə  maddələrin  miqdarı  məlum  olduğu  kimi 
çoz azdır. Əgər hüceyrədə reaksiyaların sürəti kütlələrin 
təsir  qanununa    tabe  olsa  idi,  onda  hüceyrədəki 
reaksiyalar sonsuz dərəcədə yavaş getməli idi. Onda isə 
hüceyrə  özünə  xas  vəzifələri  yerinə  yetirə  bilməzdi. 
Lakin  bu  belə  olmur,  ona  görə  ki,  hüceyrədəki  zülal-
fermentlər  (enzimlər)  reaksiyaların  sürətini  ağlasığmaz 
dərəcədə    sürətləndirir.  Sadə  bir  misal  hidrogen 
peroksidin  su  və  oksigenə  parçalanması  reaksiyasını 
2H
2
O
2
=2H
2
O+O
2
 
katalaza 
fermenti 
10
11
 
dəfə 
sürətləndirir. Eləcə də demək olar ki, hüceyrədə hər bir 
reaksiya  öz  fermenti  vasitəsilə  kataliz  olunur.  Əgər 
nəzərə  alsaq  ki,  hər  bir  hüceyrənin  özünə  xas 
biokimyəvi  reaksiyaları  məcmusu  var  (sinir  hüceyrəsi 

 
100 
üçün  bir  cür,  qara  ciyər  hüceyrəsi  üçün  başqa  cür,  yağ 
toxuması  hüceyrələri  üçün  ona  xas)  onda  hüceyrənin 
bütün  həyat  fəaliyyəti  proseslərinin  həmin  hüceyrədəki 
ferment  dəsti  ilə  sıx  əlaqəsi    olmasını  görmək  çətinlik 
törətməz. Kimyəvi   cəhətdən fermentlər ferment təbiəti  
olmayan    zülallardan  heç  nə  ilə  fərqlənmirlər.  “Bəs  nə 
üçün  müəyyən  zülallar  ferment    xüsusiyyəti  daşıyır, 
digərləri  isə  bu  xüsusiyyəti  daşımır?”sualının  cavabı 
hələ məlum deyil. 
Bir sıra maddələri parçalayan fermentlərin molekul 
çəkisi  parçaladığı    maddə  molekulundan  və  onun  
çəkisindən  xeyli  iri  olur.  Məsələn,  Ureaza  fermentinin 
molekul  çəkisi  60000    Da,  onun    parçaladığı  sidik  
cövhərinin  molekul  çəkisi  isə  1000  dəfə  ondan  azdır. 
Katalaza fermentinin molekul çəkisi  250.000 Da, onun 
parçaladığı  hidrogen  peroksidinin  molekula  çəkisi  isə 
34-dür.    Fermentin  və  onun  parçaladığı  maddənin 
ölçüsünün bu cür nisbəti  belə fikir irəli sürməyə səbəb 
olur  ki,  ferment  öz  molekulunun  bütün  səthi  ilə  deyil, 
hər hansı kiçik bir hissəsi ilə parçalanmada  iştirak edir. 
Fermentin  həmin  sahəsinə      fermentin  fəal  mərkəzi 
deyilir  (şəkil  30).  Zülalın  funksiyalarından  biri  onun 
siqnal  funkisiyasıdır.  Tədqiqatçılar  göstərmişdir  ki, 
xarici  mühit    amilləri  –  temperatur,  işıq,  şüa,  mexaniki 
və  s.  zülalların  strukturu  və  s.  xassələrində  dönən 
dəyişkənliklər  yaradırlar.  Bu  dəyişkənliklərə    müvafiq 
olaraq hüceyrədə  hüceyrədaxili  kimyəvi  reaksiyalar işə 
düşür  və  onlar  xarici  və  daxili  amillərin  reaksiyalarına 
qarşı  cavab    reaksiyası  verirlər.  Beləliklə,  zülallar 

 
101 
hüceyrədə  bu  cür  xarici  və  daxili  mühitdən  gələn 
siqnalları qəbul edərək ona cavab göndərirlər. 
  
 
 
 
 
Şəkil 30. Fermentin fəal mərkəzi.  
              a. ferment və substrat, b
. 
ferment-substrat kompleksi, 
              c. ferment +məhsul  
 
Zülalların 
daha 
bir 
funksiyası 
nəqliyyat 
funksiyasıdır.  Qan  zülalı  hemoqlobin  oksigeni  özünə 
birləşdirir  və  onu  bütün  toxumalara  daşıyır.  Zərdab 
zülalı lipoidləri özünə birləşdirir və daşıyır.  
Orqanizmə  yad  maddə  və  ya  hüceyrə  daxil 
olduqda  onda  anticism  adlanan  zülal  sintez  edilir. 
Bunlar  yad  maddəni  zərərsizləşdirir.  Bu  halda  zülallar 
müdafiə  funksiyasını  yerinə  yetirmiş  olurlar.  Zülalların 
enerji  mənbəyi  kimi  də  böyük  rolu  var.    1qr    zülal 
parçalananda  17,6 kC/4,2 kkal/ enerji ayrılır. Bu enerji 
hüceyrədə  ATP  (adenizin  trifosfor  turşusunun) 
sintezində istifadə  edilir. Sonradan isə hüceyrənin həyat 

 
102 
fəaliyyəti  proseslərinin  yerinə  yetirilməsində  istifadə  
olunur. 
Zülalların  funksiyalarından  biri  də  onun  hərəkət 
funksiyasıdır.  Hüceyrələrin  və  orqanizmlərin  bütün 
hərəkət  növləri-ali  heyvanlarda  əzələlərin  hərəkəti, 
ibtidailərdə  kirpik  və  qamçıların  hərəkəti,  bitkilərin 
hərəkət  reaksiyaları  (küsdüm  otunda,  şeh  bitkisində) 
onlardakı  zülal  molekulları  ilə  əlaqədardır.  Bu  zülallar 
ATF-lə  təmasda  olduqda  onu  parçalayır,  özləri  isə 
qısalırlar.  ATF-nin  parçalanmasından  alınan  enerji 
mexaniki enerjiyə çevrilir və hərəkət baş verir. 
Nəhayət  zülalların  əsas  funkisalarından  biri  də 
onların inşaat funksiyalarıdır. Belə ki, hüceyrə və onun  
quruluş  vahidlərinin  qurulmasında    zülal  molekulunun 
çox böyük rolu var.  Hüceyrə membranı, hüceyrə daxili 
membranlar, orqanoidlər, xromosomlar və s. tərkibində 
zülal  var.  Gözün  buynuz  qişası,  qan  damarları,    qanın 
fibrinogeni, saçlar və s. zülal təbiətlidir. 
 
KARBOHİDRATLAR 
 
Karbohidratlar  karbon,  hidrogen  və  oksigen 
saxlayan  maddələr  olub,  bitki  və  heyvan  hüceyrələri 
üçün  enerji  mənbəyidirlər.  Bir  çox  bitkilərdə    onlar 
hüceyrə qılafının əsas komponenti olub,  bütün hüceyrə 
üçün  qoruyucu  funksiya  ifa  edirlər.  Bitkilər  günəş 
enerjisindən,    havanın  karbon  qazından  istifadə  edərək  
xlorofilin  iştirakı  ilə  çox  müxtəlif  karbohidratlar  sintez 
edirlər. 
Heyvan 
hüceyrələrində 
karbohidratların 
müxtəlifliyi bitkilərə nisbətən az olur. Heyvanlarda rast 

 
103 
gələn  əsas  karbohidratlar  qlükoza,  qalaktoza,  qlikogen, 
amin şəkərləri və onların polimerləridir. 
Bioloji əhəmiyyətə malik olan karbohidrat 3 qrupa 
bölünür: monosaxaridlər, disaxaridlər və polisaxaridlər. 
Mono  və    disaxaridlər  adətən  şəkərlər  adlanır  və  suda 
asan  həll  olurlar,  kristal  əmələ  gətirə  bilirlər  və  dializ 
edici 
membrandan 
asanlıqla 
  keçə    bilirlər. 
Polisaxaridlər  kristal  əmələ  gətirmir  və  dializ  edici  
membrandan keçmirlər. 
Monosaxaridlər  –  sadə  şəkərlər  olub,  emprik 
dusturu  C
n
(H
2
O)
n
-dir.  Onların  tərkibindəki  karbon 
atomlarının  miqdarından  asılı  olaraq,  triozalar, 
pentozalar,  heksozalar  və  heptozalar  ayırd  edilir. 
Pentoza,  riboza  və  dezoksiriboza  nuklein  turşuları  
molekulları  tərkibinə  daxil  olur.  Pentoza,  riboza 
fotosintezdə  böyük  rol  oynayır.  Heksoza-qlükoza 
hüceyrə üçün enerji rolunu oynayır. Digər heksozaların 
da  özünəməxsus  rolu  vardır.  Məsələn,    qalaktoza 
disaxarid  laktozanın  tərkibinə  daxil  olur,  fruktoza 
saxarozanın əsas tərkib hissəsini təşkil edir və s. 
Disaxaridlər  –  iki  monosaxaridin  bir  molekul  su 
itirməklə  kondensasiyasından  əmələ  gəlir.  Emprik 
düsturu  C
12
H
22
O
11
-dir.  Bunlardan  bitkilərdə  ən  çox 
yayılanları saxaroza və maltoza, heyvanlarda laktozadır. 
Saxaroza  (qamış  şəkəri  və  ya  çuğundur  şəkəri)  bir 
molekula  qlükoza  və  bir  molekula  fruktozadan  təşkil 
olunmuşdur.  Laktoza  (süd  şəkəri)  qlükoza  və 
qalaktozadan  ibarətdir.  Maltoza  isə  iki  molekul 
qlükozadan əmələ gəlir. 

 
104 
Polisaxaridlər 
– 
çox 
böyük 
miqdarda 
monosaxaridlərin 
(heksozaların) 
kondensasiyası 
nəticəsində  müvafiq miqdarda su itirməklə əmələ gəlir. 
Onların  emprik  düsturu  (C
6
H
10
O
5
)
n
-dir.  Hidroliz  
zamanı    onlardan  sadə  şəkərlər    əmələ  gəlir.  Ən  çox 
bioloji    əhəmiyyət  kəsb  edən  polisaxarid  nişasta, 
qlikogen  və  sellülozadır.  Nişasta  və  qlikogen  bitki  və 
heyvan  hüceyrələrində  ehtiyat  qida  maddəsi  rolunu 
oynayırlar.  Sellüloza  isə  hüceyrə  qılafının  tərkibinə 
daxil olur. 
Nişasta  molekulası  2  uzun  polimerdən:  amilaza-
xətti  polimer,  amilopektin-şaxəli  polimerdən  təşkil 
olunmuşdur. Hər iki polimer  D qlükozadan əmələ gələn 
uzun zəncirdir. Qlikogen heyvan hüceyrəsində rast gəlir, 
monomeri qlükoza olub, orqanizmdə enerji mənbəyidir. 
Demək  olar  ki,  bütün  hüceyrə  və  toxumalarda  olur. 
Lakin ən çox qaraciyər hüceyrəsində və əzələ liflərində 
olur. 
 
QARIŞIQ POLİSAXARİDLƏR 
 
Heksoz 
monomerlərdən 
əmələ 
gələn 
polisaxaridlərdən  başqa  bir  sıra  daha  mürəkkəb 
polisaxaridlər var ki,  onların molekulunda  amin azotu 
(qlükozamin), asetil turşu qalığı - (asetilqlükozamin) və 
s.  olur.  Daha  mürəkkəb  polisaxaridlər  var  ki,  onların 
tərkibinə  fosfor  və  sulfat  turşusu  qalığı  da  birləşmiş 
olur.  Bütün    bu  polimerlər  canlının  molekulyar 
təşkilində əsas rol oynayırlar. Onlar ya sərbəst halda, ya 

 
105 
da  zülallarla  birləşmiş  halda  hüceyrədə    iştirak  edirlər. 
Onlardan ən başlıcaları aşağıdakılardır: 
Neytral  polisaxaridlər  –  tərkibində  təkcə 
asetilqlükozamin  saxlayırlar.  Bunların  ən  əsas 
nümayəndəsi  –  xitindir.  Xitin  həşəratların  və 
xərçəngkimilərin dayaq maddəsini təşkil edir. 
Neytral  polisaxaridlər-tərkibində  qalaktoza  və 
ramnoza  olan  daha  mürəkkəb  polisaxarid  olub, 
bakteriyaların  qılafı  tərkibinə,  eləcədə  qanın  spesifik 
antigenləri tərkibinə daxil olur. 
Turş polisaxaridlər – tərkibində sulfat turşusu və 
digər  turşu  qalıqları  olan  polisaxaridlərdir.  Tərkibində  
turşu  qalığı  olduğundan  bu  polisaxaridlər  qüvvətli 
bazofil xüssusiyyətinə malikdirlər (qələvi rəngləyicilərlə 
rənglənirlər).  Bu  qrupa  heparin  (antikoaqülə  edici 
maddə), asetilqalaktozamin, qlüküron turşusu - saxlayan 
xondriotin sulfat, hialurin turşusu və s. daxildir. 
Mukoproteidlər  (mukoidlər)  –  və  qlikoprototedlər 
asetil qlükozaminlərin və digər karbohidratların zülallarla  
kompleksindən  yaranır.  Ovalbumin  və  zərdab  albumini 
də  mukoproteidlərə  aiddir.  Mürəkkəb  polisaxaridlərdən 
sitoloji  cəhətdən  ən  əhəmiyyətlisi  turş  polisaxaridlərdir 
ki,  onlardan  hioluron,    xondriatin  sulfat  və 
mukotinsulfat  turşusu  birləşdirici  toxumanın  tərkibində 
tapılmış  və  çox  güman  ki,  müdafiə  funksiyasını  ifa 
edirlər.  Hialuron  turşusu  həmçinin  sinovial  məhlulda, 
şüşəvari cisimdə və hüceyrələri birləşdirən hüceyrəarası 
sementləşdirici   maddədə tapılmışdır ki, o hialüronidaz
 
fermenti  ilə  asanlıqla    hidroliz  olunur.  Digər 

 
106 
polisaxaridlər  kimi,  hilalüron  turşusu  da    hətta  aşağı 
temperaturda gel əmələ gətirə bilər. 
YAĞLAR 
 
Yağlar  (lipidlər)  –  bu  qrup  birləşmələr  onunla 
səciyyələnir  ki,    onlar  suda  həll  olmur,  lakin  benzol, 
petroleyn  efiri,  xloroformda  isə  yaxşı  həll  olurlar. 
Yağların  və  onlara  yaxın  olan  birləşmələrin    bu 
xüsusiyyəti 
onunla 
izah 
olunur 
ki, 
onların 
molekullarında uzun alifatik –CH-  zənciri və ya benzol 
həlqələri  yəni  polyar  və  hidrofob  qrupları  iştirak  edir. 
Lipidlər  öz  növbəsində  bir  neçə  qrupa  bölünür:  sadə 
lipidlər, steroidlər, mürəkkəb lipidlər. 
Sadə  lipidlər  –  yağ  turşularının  spirtli  efirləri 
olub,  nümayəndəsi  təbii  piy  və  mumdur.  Təbii  piy 
(qliseridlər)  çox  vaxt  triqliseridlər  adlanır.  Onlar  yağ 
turşuları və qliserinin 3 atomlu efirləridir. Onları bəzən 
öz  növbəsində  piy  və  yağlara  ayırırlar.  20
0
C-də  duru 
olanlara yağlar, bərk olanlara piylər deyilir. Adi piylərə 
mal piyi, donuz piyi, insan piyini, kakao yağını, yağlara-
balıq  yağı,  gənəgərçək  yağı,  günəbaxan  yağı  və  s. 
göstərmək olar. 
Mumun  isə  ərimə  dərəcəsi    təbii  yağlara  nisbətən 
daha  yüksəkdir,  mum  yağ  turşularının  və  qliserindən 
başqa bütün - spirtlərin efirləridir. Məsələn, arı mumu. 
Steroidlər – Bu lipidlərin tərkibində tsiklopentan-
perhidrofenantren  nüvəsi  olur.  Onlar  alifatik  həlqəvi 
strukturda  olub,  bir  və  ya  bir  neçə    doymamış  ikiqat  
rabitəsi  və  müxtəlif  yan  zəncirə  malik  olur.  Orqanizm 
üçün xüsusi əhəmiyyəti olan bir sıra  maddələr  steroid 

 
107 
təbiətlidir.  Məsələn, cinsi adrenokortikotrop hormonlar, 
D  vitamini,  öd  turşularını  steroidlərə  misal  göstərmək 
olar. Tərkibində OH qrupu saxlayan steroidlərə sterinlər 
deyilir.  Onlardan  ən  geniş  yayılanı  xolestrindir. 
Xolestrin-xolestrinpalmitat  şəklində  lanolin  tərkibinə 
(yunun  piyi)  daxil  olur,    həmçinin  beyində,  öddə, 
böyrəküstü vəzində də tapılmışdır. 
Mürəkkəb lipidlər  -  hidroliz olunduqda spirt və 
efirlərdən başqa digər birləşmələr də ayrılır. Sterinlərlə 
birlikdə  mürəkkəb  lipidlər  lipoidlər  adlanır.  Lipoidlər 
əsasən  hüceyrə  komponentlərinin,  xüsusilə  hüceyrə 
membranı tərkibinə daxil olurlar. Hüceyrədə ən çox rast 
gələn 
lipoidlərdən 
fosfotidləri, 
qlikolipidləri, 
korotinoidləri və s. göstərmək olar. 
Fosfatidlər  (fosfolipidlər)  -  fosfor  turşularının 
diefirləri  olub,  qliserin,    sfinqozin,  xolin,  etanol  amin, 
serin,  inozitlə  birləşmələr  əmələ  gətirə   bilir.  Bu qrupa 
lesitinlər,  kefalinlər,  inozitidlər,    plazmologenlər 
(asetilfosfatidlər) daxildir. 
Qlikolipid və sfinqolipidlər onunla səciyyələnir ki, 
onların  tərkibində  qliserin  amin  spirti  sfinqozinlə  əvəz 
edilmişdir. Bu qrupa  sinirlərin mielin qılafı  tərkibində 
olan sfinqomielin, tərkibində qalaktoza və ramnoza olan 
serobrozidlər,  sulfat  turşusu  olan  sulfatidlər  və 
qanqliozidlər 
aiddir. 
Qanqliozidlər 
hüceyrə  
membranasında  iştirak  etməsinə    görə  daha  çox 
əhəmiyyət kəsb  edir. Güman edilir ki, onlar viruslarda 
reseptor  rolunu  oynayır  və    eyni  zamanda  ionların 
membrandan keçməsində iştirak  edirlər. 

 
108 
Karotinoidlər  -  heyvan və bitki piqmentləri olub 
(C
40
H
56
)  iki  alifatik  həlqəyə  malik  zəncirdən  ibarətdir. 
Yerkökünə  karotinlər  narıncı  rəng  verir  və  yerkökündə 
karotinoidlər  arasında  β-karotin  daha  üstünlik  təşkil 
edir.  Heyvan  orqanizmində  karotinlər  çox  vaxt    dəridə 
toplanır  və  ona  tünd  rəng  verir.  Karotinlər  bitkilər 
aləmində daha geniş yayılmışdır və 

-, 

- və γ- karotin 
formalarında  rast  gəlinir.  Həmin  karotinlərdən  xüsusilə 

  karotindən  heyvanlar  A  vitamini  sintez  edirlər.  A  
vitamininə  çox  yaxın  birləşmə  retinendir.  A 
vitaminindən retinen təkcə onunla fərqlənir ki, retinendə 
A  vitaminində  olan  spirt  qrupu  aldehidlə    əvəz 
olunmuşdur.  Retinen  zülal  kompanenti    ilə  birlikdə 
görmə purpurunu əmələ gətirir (tor qişada). 
Karotinoidlərə 
xas  digər  piqment-likopindir. 
Likopin  yetişmiş  pomidora  qırmızı  rəng  verir. 
Karotinoidlərə 
kimyəvi 
cəhətdən 
qohum 
olan 
piqmentlərdən 
biri 
ksantofillərdir.  Nümayəndəsi  
lyütein-xloroplastlarda  olur,  lakin  xlorofil  çox  güclü 
piqment    olduğundan    onun  görünməsinə  mane  olur. 
Payızda  havaların soyuması ilə əlaqədar olaraq xlorofil  
parçalanıb, azaldıqda lyütein  biruzə çıxır. 
Karotinoid    və  porfirinlərdən    (xlorofil, 
hemoqlobin) 
başqa, 
bioloji 
cəhətdən 
qiymətli 
piqmentlərdən flavinləri göstərmək olar. Onlar sarı rəng 
verir  və    sarımtıl-yaşıl  flüoressensiyaya  malikdirlər. 
Flavinlərə südün tərkibindəki laktoflavin və  riboflavin 
(vitamin  B
2
)  aiddir.  Onlar  flavoproteidlər  şəklində  
suksinatdehidrogenaza, 
alkoholdehidrogenaza, 

 
109 
kzantinoksidaza və  amin turşularının oksidazaları kimi 
çox əhəmiyyətli fermentlərin tərkibinə daxil olurlar. 
Digər yağa bənzər maddələrə ksantosianinlər, bəzi 
melaninə    bənzər  fenol  polimerləri  aiddirlər  ki, 
onlarında  nümayəndələri  tokoferol  (vitamin  E), 
filloxinonlar -Vitamin K, ubixinon (koferment Q) və s.-
dir.  Bioloji  cəhətdən  lipidlərin  -  hüceyrədə  rolu    çox 
müxtəlifdir:  qliseridlər  enerji  mənbəyidirlər,  suitində, 
balinalarda  dəri  altı  piy  həmçinin  soyuqdan  qorunmaq 
rolunu    oynayır.  Fosfolipidlər  və  serebrozidlər  əsasən 
sinir toxumasında  rast gəlinir və mielin qılafı tərkibinə 
daxil  olurlar.  Steroidlərdən  öd  turşuları  zülalların 
emülqatoru  rolunu  oynayır,  xolestrin  epidermis  və 
saçların  mexaniki  funksiyasını,  steroid  hormonlar 
maddələr  mübadiləsi  və  çoxalmanı  tənzim  edir. 
Lipoproteidlər  hüceyrə  membranında,  nüvədə,  qanda 
xüsusi vəzifələr yeriən  yetirirlər. 
 
 
NUKLEİN  TURŞULARI 
 
Hüceyrənin    kimyəvi    tərkibi  içərisində  birinci 
dərəcəli  bioloji  əhəmiyyət  kəsb  edən  maddə  nuklein 
turşularıdır.  İlk  dəfə  nuklein  turşuları  1869-cu  ildə 
Mişer  tərəfindən    kəşf  edilmişdir.  Lakin  o  vaxt  Mişerə 
məlum  olan  təkcə    o  idi  ki,  bu  maddə    turşu  
xüsusiyyətinə malikdir. Belə ki, o qələvi rəngləyicilərlə  
rənglənir.  Bu  turşunu  Mişer  nüvədə  kəşf  etdiyindən 
(nukleus – latınca  nüvə deməkdir) ona nuklein  turşusu 
adı verdi. 

 
110 
Hazırda  2  cür  nuklein  turşusu    məlumdur: 
dezoksiribonuklein  (DNT)  turşusu    və  ribonuklein 
turşusu (RNT). Hər bir nuklein turşusu polinukleotiddir. 
İlk  dəfə  1953-cü  ildə  Uotson  və  Krik  DNT 
molekulu    quruluşunun  modelini  vermişlər.  Onlar 
müəyyən    etmişlər  ki,  DNT  bir-birinə  sarılıb    spiral 
əmələ  gətirən  iki  polinukleotid  zəncirindən  ibarətdir 
DNT-nin  tərkibi  dezoksriboza  şəkəri,  fosfor  turşusu  və 
nitrit  əsaslarından  ibarətdir.  Nitrit    əsasları  4  tipdir,  iki 
purin əsası – adenin, quanin və pirimidin əsası – sitozin, 
timin, urasil . 
Bir-birinə  spiral  şəklində  sarılmış  polinukleotidlər 
zəncirindən  ibarət  olan  DNT  molekulunda  fosfor-şəkər 
qalıqları  iki  zəncirin  kənarında;  purin  və  pirimidin 
əsasları isə ortalığa düşür (şəkil 30). Bu zaman həmişə 
adenin-timinlə,  quanin  isə  sitozinlə  qoşa  vəziyyətdə 
hidrogen  rabitəsi  vasitəsilə  birləşmiş  olur.  Heç  vaxt 
normada  adenin-quaninlə  sitozin  isə  timinlə  birləşə 
bilməz.  A

T  ikiqat  hidrogen  rabitəsi  S

Q-lə  üçqat 
hidrogen  rabitəsi  ilə    birləşmiş  olur.  Beləliklə  Q

S 
rabitəsi,  A=T    rabitəsinə  nisbətən  daha  möhkəmdir. 
Beləliklə A

T, S

Q rabitəsində  
A

T-ni,  Q

S-ni    tamamlayır.  Buna  komplementarlıq 
prinsipi  və  ya  tamamlama  prinsipi  deyilir.  DNT-nin 
tərkibindəki  müxtəlif  tipli  nukleotidlər  öz  aralarında 
yalnız  nitrit  əsasının  quruluşuna  görə  fərqlənir. 
Molekulun  qalan  hissəsi  bütün  nukleotidlərdə  eynidir. 
Buna  görə  də  nukleotidləri  onlardakı  nitrit  əsaslarının 
adına  görə  adlandırırlar.  Nukleotidlər  DNT  zəncirinə 

 
111 
birləşən zaman aralarındakı ilişmələr, fosfat  turşusu və 
dezoksiriboza vasitəsilə olur (Şəkil 31). 
 
                                                                   
 
 
                      Şəkil  31.  a. DNT- nin ikiqat spiralı ( B model ),       
b. DNT-nin         ikiqat zəncirində
 
atomlararası rabitələrin
 
mövqeyi, c. DNT-nin fəza konfiqurasiyası      ( Saenger 1983).
 
 
Bir  nukleotidin  fosfat  turşusundakı  hidroksili  və 
qonşu  nukleotidin    dezoksiribozasının  hidroksili  ilə 
birləşərək  bir  molekul  su    ayrılır  və  nukleotidlərin 
qalıqları    möhkəm  kovalent  rabitə  ilə  birləşirlər.  İki 
nukleotiddən-dinukleotid,  üç  nukleotiddən-trinukleotid, 
çox  nukleotiddən-polinukleotid  alınır.  Beləliklə,  DNT-
nin  hər  bir  zənciri  uzun  bir  polinukleotid  zəncirindən 
ibratə  olur.  Hər  bir    DNT-də  müəyyən,  daimi  və  eyni 
ardıcıllıqla  düzülmüş  nukleotidlər  olur.  DNT-nin 
qurulmasında    cəmi  4  nukleotid  iştirak  etməsinə 

 
112 
baxmayaraq,  hər bir DNT zəncirində onların çox böyük  
miqdarda və müxtəlif ardıcıllıqla olduğu üçün nə qədər 
çox  sayda  DNT  molekulası  olduğunu    təsəvvür  etmək 
çətinlik  törətmir.  Nukleotidlərin  miqdarına  və  molekul 
çəkisinə  görə    dezoksiribonuklein  turşuları  müxtəlif 
olur. Elə dezoksibonuklein turşusu var ki, orada cəmi 77 
nukleotid  olur,  elələri  də  var  ki,  onlarda  nukleotidlərin 
miqdarı  10  milyonlarla  olur.  Hesablamışlar  ki,  bir 
nukleotidin  molekul  çəkisi  orta  hesabla  345-dir.  Onda 
30000  nukleotiddən    ibarət  olan  DNT-nin  molekul 
çəkisi  10  milyona  bərabər  olar.  50  mln.  mol  çəkisinə 
malik olan DNT-yə də rast gəlinir. Zülalların sintezində 
iştirak  edən  istənilən  RNT  molekulunu  kodlaşdıran 
DNT  rayonuna  gen  deyilir.  DNT  üzərində  on  minlərlə 
gen  yerləşir.  Odur  ki,  DNT  molekulu  zülal 
molekulundan  on
 
min və yüz
 
minlərlə  dəfə böyükdür. 
Beləliklə,  DNT  molekulu  təbiətdə    olan  molekullardan  
nəhəngidir  və  kimyəvi  cəhətdən  mövcud  olan 
maddələrin heç birinə oxşamır. 
Əvvəllər  belə    güman  olunurdu  ki,  nuklein 
turşuları  tərkibindəki    4  nukleotid  bu  turşuda 
ekvimolyar  miqdarda  iştirak  edərək  tetranukleotid 
struktur  əmələ  gətirir.  Lakin  sonrakı  daha  dəqiq 
tədqiqatlar  göstərdi  ki,  purin  və  pirimidin  əsaslarının 
nisbətləri  müxtəlif  DNT-lərdə  müxtəlif  olur.  Məsələn, 
quşlarda    vərəm  törədən  mikroblarda   
42
,
0



S
Q
T
A
  -dirsə,   
insanda 
53
,
1



S
Q
T
A
  -dür.  Bu    sahədə    aparılan 
tədqiqatlardan alınan ən qiymətli  dəlillərdən biri DNT-də 

 
113 
(A+Q)  purin  əsaslarının  cəminin  (S+T)
,
  pirimidin 
əsaslarının  cəminə  bərabər  olmasını  müəyyənləşməsidir. 
Molyar  nisbətinə    görə  isə 
1


Q
S
T
A
.  Həmçinin  müəyyən 
DNT  molekulunda  A,  T  cütləri  digərində  S,  Q  cütləri 
üstünlük təşkil edə bilər.