Ġdeya və layihə müəllifi
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TARĠXDƏN QOCA TORPAQ Məlumdur ki, Azərbaycan insanın, bəşəriyyətin beşiyi olan nadir ölkələrdən biridir. Burada həyat çox erkən yaranmışdır və Azıx mağarasında tapılmış azıxantrop Azərbaycanın ən qədim ibtidai insan məskənlərindən biri olmasını sübut edir. Qobustandakı və Gəmiqayadakı qayaüstü təsvirlər və petroqliflər, Kür- Araz və Xocalı mədəniyyətlərinə aid maddi-mədəniyyət nümunələri, Kurqan tapıntıları sübut edir ki, hətta miladdan əvvəlki minilliklərdə də Azərbaycanda inkişaf etmiş mədəniyyət mövcud olmuşdur. Heydər ƏLĠYEV Qafqazın dünyada ən qədim insan məskənlərindən biri olması elmi fakt kimi çoxdan təsdiq olunmuĢ tarixi həqiqətdir. Təbii ki, sürü halından icmaya, yəni cəmiyyətə keçənə qədər insan aləmi uzun bir tarixi dövr-evolyusiya prosesi yaĢamıĢdır və Qafqazın da hər yerində insan populyasiyası eyni vaxtda məskunlaĢmamıĢdır. Ġnsan özünü dərk edəndən və ətrafdakı digər canlılardan özünün keyfiyyət fərqini, yəni nitq və Ģüur fərqini anlayandan, canlı aləmin ən elitar nümayəndəsi Homo sapiens mərhələsinə qədəm qoyandan sonra təbiətə uyğunlaĢmaqla yanaĢı, ətraf mühiti özünün maraqlarına uyğunlaĢdırmağa, təbii seçmə yolu ilə gedən mübarizədə Ģüurun və təcrübənin verdiyi üstünlükdən istifadə edərək öz həyatı üçün daha əlveriĢli mövqelər əldə etməyə baĢladı. Ġbtidai insanlar yaĢayıĢ yerləri seçərkən qida və su mənbələrinin bolluğunu, həyatın təhlükəsizliyini, xüsusilə, digər icmaların hücumlarından müdafiə imkanlarının geniĢliyini yayın istisindən, qıĢın soyuğundan, yazın və payızın Ģiddətli yağıĢlarından qorunmağı mümkün edən təbii Ģəraiti nəzərə alırdılar. Belə Ģərait üçün isə ən əlveriĢli yer dağlıq və dağətəyi ərazilər sayılır. Təbii istehkamların - kaha və mağaraların, gizlənməyə və daldalanmağa etibarlı səngər rolu oynayan nəhəng qayaların, yağıĢ suyunu dolça kimi yığıb saxlayan iri çalaları olan sal daĢların, keçilməz sıx meĢələrin, gur bulaqların və dumduru çayların bol olduğu Zəngəzur ərazisi bu mənada ilk insanların məskunlaĢması üçün ən əlveriĢli regionlardandır. Ona görə də, bütün kiçik Qafqaz sıra dağlarının ətəkləri kimi Zəngəzur silsiləsi də ilk insan məskənlərindən sayılır. Zəngəzurun ilk insan məskənlərindən olmasını sübut edən tarixi abidələr, arxeoloji tapıntılar 31 kifayət qədərdir. Bunların bəziləri haqqında ətraflı danıĢmağı lazım bilirik. Çünki, Azərbaycan oxucusunun Zəngəzurun qədim tarixi haqqında bilgiləri ya çox cüzi, ya da yox dərəcəsindədir. ġəki qayaüstü təsvirləri (Uxtasar) Sisyan rayonunun ġəki kəndinin iki min ilə yaxın və bəlkə də daha çox yaĢı vardır. ġəki sözü eramızdan əvvəl VII əsrdə Qafqaza gəlmiĢ saka (saqat) türk boyunun adı ilə bağlıdır. (46, 439) Ötən əsrin 40-50-ci illərində ġəki kəndində tapılan qayaüstü Ģəkil abidələri Zəngəzurun qədim tarixinə bir daha iĢıq saldı (168, 112). Sisyan rayonunun ġəki və Sarnaqunk (1946-cı ilədək Saybalı) kəndlərinin yaylaq yerləri sayılan (dəniz səviyyəsindən 3000-3300 m. hündürlükdə yerləĢən) Dəvəboynu (ermənicə Uxtasar) və Təgəzür dağlarında iri sal qayalar üzərində müxtəlif quĢ, heyvan, ox, kaman Ģəkilləri cızılmıĢ bu qayaüstü rəsmlər eyni ilə Qobustan və Gəmiqaya abidələrinin oxĢarıdır. Bu abidələrin təxminən eradan əvvəl IV-V minilliyə aid olması güman edilir (189). Lakin, bizi maraqlandıran məsələ təkcə ġəki kəndində 7 min il öncə insan yaĢaması faktı deyildir. Bizi maraqlandıran odur ki, ġəki kəndindəki qayaüstü Ģəkillər Naxçıvandakı Gəmiqaya təsvirləri ilə, Kerç yaxınlığındakı Kül oba kurqanındakı qayaüstü Ģəkillərlə, Qazaxıstan, Sibir-Altay, Urmiya, Volqa ətrafı və s. yerlərdə tapılmıĢ, türk soyu, türk kökəni, türk totemi ilə bağlı abidələrlə oxĢardır. Məlumdur ki, dünyada atın əhliləĢdirilməsi, atın minik, nəqliyyat, yük daĢıma, qida vasitəsi kimi geniĢ istifadəsi türk tayfalarının adı ilə bağlıdır. At südündən hazırlanan sərinləĢdirici içkini - qımızı türk xalqlarından baĢqa heç bir xalq içmir. Məhz buna görə qədim tarixi mənbələrdə hər hansı türk dilli tayfanı xarakterizə edəndə, digər əlamətlərlə yanaĢı "qımız içənlər" ifadəsi də iĢlənirdi. Qədim yunan tarixçisi Strabon yazırdı: "Köçəri Skitlər içində kumıs içən boylar var ki, onlar öz ədaləti ilə başqalarından yüksəkdirlər" (12; 6, 3, 9). Bizi maraqlandıran odur ki, ġəki abidələrinin yarandığı yerlər də (Zəngəzur və ġəki), Qobustan abidələrinin ətrafları da (Pirsaat və Sanqaçal) qədim türk boyları Saqatların (sakların) və Zəngilərin adı ilə bağlıdır. Bizi maraqlandıran odur ki, türk tayfalarının ən qədim inanclarından biri (onqon) tibet öküzüdür və həmin Ģəkil ġəki qayaüstü təsvirlərində öz əksini tapmıĢdır. Bizi maraqlandıran odur ki, eradan əvvəl IV-III minilliklərdə tunc dövründən dəmir dövrünə keçid türkdilli xalqlardan baĢlayıb və onların ilk dəmir aləti kimi iĢlətdikləri ox ucluqları olubdur ki, həmin dəmir uclu oxların qayaüstü təsvirləri ġəki abidələrində bu günümüzə gəlib çıxmıĢdır. Bizi həm də daha çox qayğılandıran odur ki, Pavel Safoyan adlı bir erməni alimi-biəməl hələ Sovet hakimiyyəti vaxtında 15-20 qayaüstü təsvirlərə 32 Nüvədi kitabələri. dair 3 cild foto-albom düzəldir, onları bir neçə dilə tərcümə edir və belə bir cəfəng iddia irəli sürür ki, ġəki qayaüstü abidələri erməni xalqına məxsusdur, həm də bütün Qafqazdakı qayaüstü təsvirlər məhz ġəki abidələrinin təsiri altında yaranmıĢdır - bizim alimlərimiz isə düz qırx ildir ki, susurlar. Susmamaq üçün heç də böyük alim olmaq gərək deyil, sadəcə böyük ürəyə malik təpərli türk olmağımız kifayətdir ki, belə iftiralara cavab verək. Əsasımız isə kifayət qədərdir; əvvəla, eradan əvvəl III minilliyə qədər Zəngəzurda Maday (Midiya) dövləti hakim olub ki, bu dövlətin ermənilərə dəxli yoxdur. E.ə. III minillikdən baĢlayaraq ta islamın gəliĢinə qədər Sisakan (Syünik) bölgəsi Alban knyazlığı olub ki, bunun da ermənilərə dəxli yoxdur. Ġkincisi, təxminən 6 min illik böyük bir dövrü əhatə edən 750-dən artıq Qobustan qayaüstü təsviri necə ola bilər ki, ondan sonra yaranan və iki minilliyi əhatə edən 15-20 ədəd ġəki abidəsinin təsiri altında yaransın? ġəki qayaüstü təsvirlərindən danıĢarkən qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrə aid petroqliflərə Zəngəzurda çox yerdə rast gəlinir. Urud kəndində Gığı dərə deyilən yerdə 4-5 iri sal qaya üzərində eyni ilə belə öküz və at təsvirləri var idi. Eyni zamanda Qafan və Meğri rayonlarında da tədqiq edilməmiĢ qədim dövrə aid qaya üstü təsvirlərin olması barədə məlumatlar vardır. Nüvədi kitabələri Zəngəzurun qədim insan məskəni olmasını, bu insanların mənĢəcə kimliyini bir daha təsdiq edən qiymətli maddi abidələrdən biri də Nüvədi kitabələridir. Bu kitabələri aĢkar edən, onları iĢığa çıxardan, vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalanda həmin daĢ kitabəni də kürəyində Bakıya gətirən, elmi diskusiyaların mövzusuna çevirən qeyrətli vətən oğlu, cəfakeĢ ziyalı və qələm sahibi Həmzə Vəlinin ruhuna rəhmət diləyərək onun "Nüvədi kitabələri" kitabından bəzi parçaları burada verməyi gərəkli sayıram: 1985-ci ildə Nüvədi kəndinin Qarqadaşı adlı dağında bir naməlum yazı həkk olunmuş daş parçasına rast gəldim. Daşın bir hissəsinin sındığını təyin edib itmiş parçanı axtarmağa başladım. Bu axtarışla altı belə yazılı kitabəni də tapdım. Yazı eyni rəngdə olan olduqca möhkəm bazalt daşlara həkk olunmuşdur. Təəssüf ki, bu qədim kitabələrin daş səhifələri uçub dağılmış, əksəriyyəti itib-batmışdır. Yazılar üzərində heç bir iş aparılmamış adi daşlarda həkk edilmişdir. Kitabələrin ən böyüyünün uzunluğu 1 m, eni 70 sm, kiçiyinin uzunluğu 40 sm, eni 32 sm-ə çatır. İndiyədək məlum olan Şumer, Sinay, Xannaney-Finikya, Hörmüz, Ərrindi, Diskoridos, Kəsəc, Aramey, Qədim Yunan, Pəhləvi, Filados, Uyğur, Soqd, Monqol 33 və "Alban" (Arran) əlifbaları ilə müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, Nüvədi Qarqadaşı kitabələrindəki yazı bunların heç birinə oxşamır. Eyni bir işarənin bir neçə daşda təkrarı və bir daşdan digərinə adlayan yazı güman etməyə əsas verir ki, vaxtilə divar kimi düzülmüş üzü hamar daşların hamısında yazı varmış. Yan-yana divar kimi təbii hörülmüş daşların tədricən uçub-dağıldığı və ya qəsdən dağıldığı bu kitabələrin bəzilərinin dığırlanıb uzaqlara düşdüyü məlum olur. Kitabələrin yazılarından təyin etmək olur ki, bəzilərindəki yazılar sağdan sola, bəzilərində yuxarıdan aşağıya, bəzilərində yuxarıdan sağa və təkrarən sola yazılmışdır. Daşların oyma texnikası barədə söz söyləmək çətindir. Çox güman ki, yazılar biz şəkilli metal alətlə oyulmuşdur. Diqqətlə baxanda oyuqların içində alətin biz şəkilli ucunun yerləri bilinir. Yazıların hər yerində eni 0,2-0,3 sm, dərinliyi isə 3-4 mm-ə çatır. Yazıların oxunması üçün ilk növbədə onun hansı xalqa mənsub olduğunu, hansı dildə yazıldığını aydınlaĢdırmaq lazımdır. Bunun üçün, ilk tutarlı dəlil kitabənin tapıldığı dağın adıdır. - QarqadaĢı dağı. Nüvədi "QarqadaĢı abidəsi" Azərbaycan xalqının (türkdilli xalqının) ən qədim yerli əcdadı olan, Cənubi Zaqafqaz və Orta Asiya ərazilərində məskunlaĢmıĢ qarqarlara məxsusdur. Kitabənin dili türk mənĢəlidir. Yazılarda ġumer sözü də iĢlənmiĢdir. Bu da kitabənin qədimliyinə dəlalət edir (63, 13; 15; 18). QoĢundaĢ abidəsi Bu daĢ abidə eramızdan öncə ikinci minilliyə aid olub. Sisyan rayonunda, köhnə Qarakilsə kəndi (indiki Sisyan) ilə Qızılcıq kəndinin arasındakı yastı təpəlikdə yerləĢir. QoĢundaĢ abidəsi çoxlu sayda yerə bitili və dik dayanmıĢ nəhəng daĢlardan ibarətdir. DaĢlar dairəvi formada sanki iki min il öncə nəhəng insanların fövqəl-insan qüvvəsi ilə yerə "sancılmıĢdır". DaĢların hündürlüyü təxminən 1,5-2,2 m, eni 60-80 sm-dir. Bəzi daĢların üzərində bir, ya bir neçə dəlik açılmıĢdır. Çox güman ki, bu dəliklər həddindən artıq ağır olan daĢların qoĢqu qüvvəsi ilə dartılması üçün nəzərdə tutulmuĢdur. DaĢ dairənin içərisində alçaq kurqan vardır. Bu ərazidə bir neçə yerdə qazma damların qalıqları indi də qalmaqdadır. Damların divarları iri ağır qayalarla kifayət qədər səliqəli hörülmüĢ, üstü nəhəng sal daĢlarla örtülmüĢdür. Sisyan azərbaycanlıları arasında yayılmıĢ bir rəvayətə görə bu yerlərdə vaxtilə çox nəhəng və güclü insanlar yaĢamıĢlar. Bu insanlar oğuzların ulu babaları imiĢlər. QoĢundaĢ isə bir döyüĢdə həlak olmuĢ əsgərlərin qəbirləridir. DaĢ dairənin içərisindəki kurqanlar isə qoĢun baĢçılarına məxsusdur. QoĢundaĢ abidəsinin ətrafında aparılan qazıntı zamanı burada müxtəlif insan sümükləri, məiĢət və döyüĢ alətləri tapılmıĢdır (184). 34 Bir para erməni alimləri isə QoĢundaĢı qədim rəsədxana hesab edirlər. Guya ki, 2000 il öncə burada qeyd olunan daĢların köməkliyi ilə (?!) ayı və günəĢi müĢahidə edirlərmiĢ. Ancaq QoĢundaĢın hansısa astronomik məqsədlərlə yaradılması fikri ağıla batan deyildir. Ən azı ona görə ki, bu yer çox vaxt dumanla örtülü olur, həm də o qədər də hündürlükdə deyildir və ayın, yaxud günəĢin daĢlar vasitəsilə müĢahidəsi barədə hələlik elmə məlum olan təcrübə yoxdur. Digər tərəfdən əgər bu daĢlar astronomik rəsədxana məqsədi daĢıyırdısa, onda kurqanlar qəbirlər və yaĢayıĢ məntəqələrinin qalıqları və s. elmi faktlar bu fikri nəinki təsdiq etmir, əksinə belə gümanları daha da zəiflədir. QoĢundaĢ abidələri barəsində daha bir ibrətamiz hekayət də vardır: Deyilənlərə görə çox qədim zamanlarda Sisyanda həddindən artıq zalım bir padşah yaşayırmış. Bu zalımın zülmündən cana doyan rəiyyət Tanrıya üz tutub yalvarır ki, "bizi ya quş elə, ya daş elə, təki bu əzabdan qurtar". Tanrıdan səda gəlir ki, quş olmaq istəyənlər gərək birdəfəlik uçub getsinlər və bir daha bu torpağa qayıtmasınlar. İnsanların bir hissəsində vətən məhəbbəti üstün gəlir. Onlar quş olub vətənsiz yaşamaqdansa, daş olub Ana yurdda qalmağı üstün tuturlar və halay vurub Tanrıya dua etdikləri yerdəcə daş surətində əbədiyyətə qovuşurlar". Öz soy-kökü ilə Sisyan torpağına bağlı olan xalq Ģairi ulu Məmməd Arazın "Vətən daĢı olmayandan Olmaz ölkə vətəndaĢı", - deyərkən yəqin ki, gözlərinin önündən qədim Zəngəzurun QoĢundaĢ abidələri gəlib keçmiĢdir. QuĢa dönmək kiĢi sənəti deyildir! QoĢundaĢca da olmadıq! Tanrı günahımızdan keçəcəkmi? ĠĢıqlı dağı və Nuh əfsanəsi Bizim tərəflərdə naməlum tarixlərdən bəri dillərdə dolaĢan bir əfsanə də olduqca məĢhurdur. Bu Zəngəzur silsiləsinin Sisyan ərazisindəki ən yüksək zirvəsi, baĢı buludlardan yuxarı dayanan ĠĢıqlı dağı, Nuh tufanı və Nuhun gəmisi haqqında əfsanədir. Yerin üzünü su alanda Nuh peyğəmbər hər canlıdan bir cütünü götürüb özünün düzəltdiyi tufanlara sinə gərmək qüdrətində olan sehrli gəmisinə minir. Dalğalar gəmini batıra bilmir və Nuhun gəmisi günlərin birində bir dağ zirvəsinə toxunur. Qəfil zərbədən sarsılan Nuh peyğəmbər deyir: - Nə ağır dağdır! O gündən bu dağın adı Ağrı dağ qalır. Bir az keçmiĢ, gəmi baĢqa bir dağla toqquĢur. Nuh bu dəfə belə deyir: - Ġnan ki, dağdır. Türklər bu dağı "Ġlanlı dağ" adlandırırlar. Nəhayət, gəmi iĢıqlı bir dağın zirvəsində dayanır. Nuh peyğəmbər ilk dəfə burada iĢıqlı dünyaya çıxaraq, torpağa qədəm basır və deyir: 35 - Nə iĢıqlı dağdır! Türklər bu dağın adını ĠĢıqlı dağ qoyurlar. ĠĢıqlı dağı buludlardan yuxarı olduğundan onun zirvəsində həmiĢə günəĢ parıldayır. Çox güman ki, "ĠĢıqlı" adı da elə buradan götürülübdür (110). Mən bilmirəm, tarixdə Nuh tufanı olubmu? Mən bilmirəm, tarixdə Nuhun gəmisi olubmu? Mən bilmirəm, ümumiyyətlə, tarixdə Nuh adında peyğəmbər yaĢayıbmı? Bildiyim odur ki, ağlım kəsəndən eĢitdiyim bu əfsanənin min illərlə yaĢı vardır. Bu bir türk əfsanəsidir. Və bu əfsanədəki dağ adlarının hamısı təmiz Azərbaycan türkcəsindədir. Bu əfsanə min illərcə burada yaĢamıĢ Azərbaycan türkünün dünyaya mifik-fəlsəfi baxıĢının məhsuludur. Hərdən mənə elə gəlir ki, içərisində yaşadığımız son 15 il dədə-baba yurdlarımızı selə-suya qərq edən Nuh tufanıdır. Biz Qərbi Azərbaycan türkləri isə Nuhun gəmisinə - paytaxtı Bakı olan Ana Azərbaycana sığınmış bəşər övladlarıyıq. Bu sehirli gəmini - Azərbaycan dövlətini yaratmış və tufanların, qasırğaların ağzından böyük məharətlə qurtarmış, milləti işıqlı dünyaya çıxartmaq üçün gecəsini-gündüzünə qataraq, yorulmadan çalışmış fövqəl insan, sözü və əməli işıqla dolu, Tanrının xilaskarlıq missiyası ilə Yer üzərinə göndərdiyi Nuh peyğəmbər isə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevdir. İnşallah, o gün gələcək ki, biz Ağrı dağdan, İlanlı dağa, oradan isə İşıqlı dağa qədəm basacağıq və Vətən torpağının müqəddəsliyi qarşısında diz çökərək, deyəcəyik: - Biz, işıqlı dünyaya çıxdıq! SĠSAKAN SAKLARIN ÖLKƏSĠDĠR Azərbaycanın taleyi belə gətirmişdir ki, coğrafi-siyasi mövqeyinə görə o, həmişə sivilizasiyaların qovuşuğunda olmuş və istər Qərbin, istərsə də Şərqin çox güclü təsirini öz üzərində hiss etmişdir. Heydər ƏLĠYEV 1920-ci il noyabrın 29-da Sovet Rusiyasının hərbi və siyasi dəstəyi ilə sahəsi 9 min kv. km olan Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı. Həmin il dekabr ayının 1-də Azərbaycanın Zəngəzur vilayətinin ərazisinin böyük bir hissəsi - Qafan, Meğri, Gorus və Sisyan rayonları "qonĢu və qardaĢ" Sovet Ermənistanına pay verildi. Naxçıvan Azərbaycandan ayrı düĢdü. Zəngəzur torpaqları itirildi, burada yaĢayan Azərbaycan türkləri taleyin umuduna buraxıldı. Zəngəzur ermənilərə verildi... Dərələyəz ermənilərə verildi... Ġrəvan ermənilərə verildi... 36 Göyçə ermənilərə verildi!!! Verildi və unuduldu. Verildi və hər Ģey bitdi, qurtardı, yaddan çıxdı. Təəssüf, min təəssüf ki, 1920-ci ildən ta 1988-ci ilə qədər Azərbaycan siyasəti, Azərbaycan elmi, Azərbaycan mədəniyyəti Zəngəzuru, eləcə də bütün Qərbi Azərbaycan torpaqlarını unutdu. Zəngəzurun nə tarixi, nə etnoqrafiyası, nə gələcək taleyi heç kəsi, hətta ancaq yaydan-yaya, dincəlməyə gələndən-gələnə buraya dönən Zəngəzur ziyalılarını da düĢündürmədi, hər halda lazımi qədər düĢündürmədi. Yüz illərlə addım-addım məkrli niyyətlərini həyata keçirən erməni siyasəti isə fürsəti fövtə vermədi. Erməni tarixçiləri yeni bir tarix uydurdular. Zəngəzurun, Ġrəvanın yalançı, ermənipərəst "tarixini" yaratmağa cəhd göstərdilər və həmin cəhdlər bu gün də davam etməkdədir. Qədim mixi və türk yazılarının güzgüdə əksindən özlərinə əlifba düzəltdirdikləri kimi, qədim türk tarixini də güzgüdə dünyaya göstərərək guya erməni "tarixi" yaratdılar. Ölünün üzünə güzgü tutarlar. Türkün tarixi isə ölü tarix deyil, dinamikada, inkiĢafda olan tarixdir. Qılıncla yazılan tarixi qələmlə vərəqlərə köçürməyə uzun müddət vaxtımız olmayıb, son 200-250 ili isə letargiya yuxusuna getmiĢik və çox Ģeyi itirmiĢik. Ġndi isə oyanmaq, qalxmaq, geriyə dönüb baxmaq və sürətlə irəliyə getmək vaxtı gəlib çatmıĢdır! Ġndi isə gəlin Zəngəzurun qədim tarixinə baxaq, ermənilər kimi güzgüdən baxmayaq, sadəcə, bir az günəĢ iĢığı salaq, bir az elmin, məntiqin və həqiqətin iĢığında bu qədim torpağın keĢməkeĢli həyatını izləyək. Bizim eradan əvvəl VII əsrdə türk dilli (prototürklər) sakların, kimmerlərin Cənubi Qafqaza, o cümlədən, indiki Zəngəzurun ərazisinə axını baĢladı. Sakların, kimmerlərin, yerli uti, ud, sod, mar, qarqar, leq, qel, uz və s. tayfalarla qaynayıb qarıĢmasından e.ə. IV əsrdə Alban dövləti yarandı (146, 42). Albaniyanın ərazisi qərbdə Ġberiya (Gürzan) və Ərməniyyə ilə, ġimalda Sarmatiya (Dağıstan) ilə, ġərqdə və Cənubda Atropatena ilə həmsərhəd idi. Paytaxtı əvvəl Qəbələ, sonra isə Bərdə Ģəhəri olan Albaniya dövlətinin ən böyük vilayətlərindən biri Süni, yaxud Sisakan idi. Bəzən deyirlər ki, Süni (Sünik) bu ərazinin erməni mənbələrindəki adı, Sisakan isə farsca adını bildirən sözdür. Elə buradaca qeyd edək ki, həm Süni, həm də Sisakan sözü türk sözüdür. Eradan əvvəl IV minillikdə Çində, indiki uyğurların yaĢadığı ərazidə Syunnu adlanan türk tayfaları yaĢamıĢ, sonra bu tayfalar Orta Asiyaya, Qara dəniz sahillərinə və Qafqaza yayılmıĢlar (55, 77). Bunlar sak, iskit, yaxud skif adlandırılan Saqa (Saqat) boyuna qohum tayfalar idilər. Saqaların e.ə. VII əsrdə məskunlaĢdığı və uzun əsrlər hökmran olduğu bir ərazinin Sünik (sünilərin məskəni) adlandırılması, bu yerlərin Sis (qədim türkcə: - yaĢıl meĢəli dağlıq yaĢayıĢ yeri) + Sak (türk tayfaları) + An (məkan bildirən Ģəkilçi) sakların yaĢadıqları, yaĢıl, meĢəli ərazi adlandırılması qədər təbii və məntiqi idi (42, 220). 37 Sisakan nəinki erməni torpağı olmayıb, əksinə, həmiĢə erməni çarlığı ilə münaqiĢə vəziyyətində olan, onunla mübarizə aparan bir Alban vilayəti olmuĢdur. Ümumiyyətlə, demək olar ki, bu torpaqlarda (bütün Qafqaz ərazisində - müəl:) üç min ilə yaxın dövrdə müstəqil bir dövlət olmamıĢdır. Həm gürcülər, həm ermənilər, həm albanlar və azərbaycanlılar, gah Bizans, gah Parfiya, gah Ġran, gah Ərəb, daha sonralar isə Türk (moğollar, səlcuqlar, teymurilər, səfəvilər, osmanlılar) imperiyasının tabeliyində ən yaxĢı halda, yarım asılı vəziyyətdə olmuĢlar. Tarixi xronologiyaya nəzər salaq: E.ə VII əsr - Sakların və kimmerlərin (Saqat-qəmərlərin) Qafqaza gəliĢi E.ə 675-550-ci illər - Midiya (Maday) dövləti mövcud olmuĢ, Göyçə gölü də daxil olmaqla Kür-Araz aralığı bu dövlətin tərkibində olmuĢdur. E.ə 550-330-cu illər - Əhəmənilər imperiyası dövrüdür ki, bu Ġran dövləti Ərməniyyəni, ġərqi Gürcüstanı, Kür-Araz çayları arasındakı əraziləri iĢğal etmiĢdir. Bisütun kitabələrində Əhəməni hökmdarı I Daranın adından belə bir məlumat yazılmıĢdır: "Mən ordu ilə Sak ölkəsinə, ucuşiş papaq qoyan saklara qarşı getdim. Çaya çatdım, onu ordu ilə keçdim. Bundan sonra, sakları darmadağın etdim, qalanını əsir tutdum. Skunxa adlı başçılarını tutub mənim yanıma gətirdilər. Mən başqasını onlara başçı təyin etdim, öz bildiyim kimi. Bundan sonra ölkə mənim oldu". Əhəmənilərin hakimiyyətinin son dövrlərində Albaniyadakı xırda tayfa ittifaqları birləĢərək Albaniya dövlətini yaratdılar. Bu dövlət Əhəmənilərin hakimiyyətindən qismən asılı idi, ona xərac verirdi və müharibə zamanı Əhəməni ordusunu hərbi dəstələrlə təchiz edirdi. Yarım müstəqil Alban dövləti gah tərəqqi - gah tənəzzül edərək bizim eranın VIII əsrinə qədər (705-ci il) - Ərəb xilafətinin Qafqaza gəliĢinə qədər mövcud olmuĢdur. E.ə III əsr - b.e 226-cı ilinədək Qafqazın bir çox əraziləri, o cümlədən, indiki Zəngəzurun ərazisi Parfiya padĢahlığının tabeliyində olmuĢdur. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|