Ġdeya və layihə müəllifi

Əmir Çoban Salduz Noyon tərəfindən Arpa çayın Araza töküldüyü yerdə 
bir aĢırımlı Sal körpüsü tikilmiĢdir. Körpülər bu  gün belə Sal (Salduz) və Çoban 
adını daĢıyır. 
Elxanilər  vaxtı  həmin  Ġpək  yolu  üzərində  karvansara  və  Xanəgah  binaları 
tikilmiĢdir. 
Həmin  xanəgahlardan  Füzuli  rayonunun  Babı  kəndindəki  ġeyx  Babi 
Yəqub  xanəgahı  (vəf.  h.  672-127374  il),  Zəngilan  rayonunun  Məmmədbəyli 
kəndində  Yəhya  ibn  Məhəmməd  türbəsi  (vəf.  h.  704-1305  il),  Cəbrayıl 
rayonunun  ġıxlar  kəndində  ġıx  Baba  (vəf.  XIII-XIV)  xanəgahı  fəaliyyət 
göstərmiĢdir (84, 13-16). 
Səlim  keçidindəki  Səlim  adlanan  karvansara  da  Əbu  Səid  Elxani  vaxtında 
bina olunmuĢdur. 
Karvansaranın  giriĢ  qapısı  (1,80x1,13m)  üzərində  fars  dilində  daĢa 
(l,87x0,86m) oyularaq, həkk olunmuĢ kitabədə deyilir: "Əbu Səid xan Bahadur - 
dünyanın  sultanı,  insanların  padĢahı,  ərəblərin  və  ərəb  olmayanların 
hökmdarı,  bütün  xalqların  çarı  -  Allah  onun  hökmranlığını  və  sultanlığını 
əbədi etsin - vaxtında   bina olundu. Xeyrat sahibi ÇuĢkyab ibn (oğlu) Ləvənd 
ibn ...ġah Nur ibn ... 729-cu il tarixdə" h.729-132829 il (152, 58-59). 

54 
 
Karvansaranın  içərisində,  Ģərq  divarda  bir  erməni  kitabəsi  var.  Kitabəni 
Lazarev institutunun müəllimi Xr.Ġv.Ġoannessov oxuyub, ruscaya tərcümə etmiĢdir 
(148,  116-118).  Onun  fikrincə  karvansara  binası  Orbelyan  nəslindən  Çesar  və  bir 
sıra  onun  qohumları  VII  Lipartın  nəvəsi  tərəfindən  h.781-882-ci  ildə  bina 
olunmuĢdur. Onun fikrincə sonra türklər ərəbcə kitabəni əlavə etmiĢ və ona Səlim 
adını vermiĢdir (148, 116). 
Karvansaranın 
həyasızcasına 
erməniləĢdirilib, 
özəlləĢdirilməsini 
V.M.Arutyuryanın  1984-cü  ildə  Ermənistanda  nəĢr  etdirdiyi  "Səlim"  bukletində 
görürük.  Arutyuryan  iftixar  hissi  ilə  yazır  ki,  karvansara  orta  əsr  milli  erməni 
memarlığının görkəmli abidəsidir (120). 
Onun  fikrincə,  ərəb  dilli  kitabə  ilə  erməni  kitabəsinin  mətni  eynidir. 
Karvansaranı  1232-ci  ildə  knyaz  Çesar  Orbelyan  tikdirmiĢdir.  Əvvəla,  kitabə 
ərəbcə deyil, ərəb qrafikası ilə fars dilində yazılmıĢdır və karvansara binası tikilən 
zaman  portalda  giriĢ  qapısının  üzərində  tikintiyə  hörülmüĢdür.  Karvansaranın 
portalındakı  memarlıq  ünsürləri  Araz  boyu  Ġpək  yolu  üzərində  mövcud  olan 
xanəgah komplekslərində, türbələrdə ələlxüsus Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli 
kəndindəki  Yəhyə  ibn  Məhəmməd  türbəsinin  portalındakı  memarlıq  ünsürləri  və 
kitabənin xətti ilə eynilik təĢkil edir. 
Qeyd  olunan  abidələr  və  Səlim  karvansarası  XIII-XIV  əsrin  birinci 
yarısında  yaĢayıb  -  yaratmıĢ  azərbaycanlı  memar  Əli  Məcdəddinin  məktəbinin 
əsərləridir. 
Memar Əli Məcdəddinin adı Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndindəki 
Yəhyə ibn Məhəmməd türbəsinin kitabəsində yazılmıĢdır (153, 31-32). 
 
Sınıq Karvansara 
 
Zəngəzurda  orta  əsrlər  islam-türk  maddi  mədəniyyətinin  ən  əhəmiyyətli 
nümunələrindən  biri  Gorus  və  Sisyan  rayonlarının  sərhədində,  Yan  təpədən  bir 
qədər cənub-Ģərqə, qədim Urud - ġinher yolunun üstündə, Gorus rayonunun Yaycı 
(1968-ci  ildən  Qarjis)  kəndinin  yaxınlığında  yerləĢən  1319-cu  ildə  tikilmiĢ  Sınıq 
Karvansaradır. Bu karvansara (eləcə də Səlim karvansarası) Elxani hökmdarı Əbu 
Səidin vaxtında tikildiyindən bəzən Əbu Səid karvansarası da adlanır. Bu abidəyə 
"Sınıq  Karvansara"  adı  verilməsi  isə  çox  güman  ki,  binanın  "Г"  Ģəkilli  planda 
tikilməsi və onun eyvanının əzəmətli tağlarla qurulması, dəhlizin tunel formasında 
olması ilə bağlıdır. 
Karvansaranın giriĢ qapısının üstündəki iri daĢın üzərindəki ərəb əlifbası ilə 
fars  dilində  yazılar  və  hicri  ilə  698-ci  il  tarixi  vardır.  Təəssüf  ki,  bu  Karvansara 
Azərbaycan alimləri tərəfindən tədqiq olunmamıĢdır. 
Karvansara "Г" hərfi Ģəklində biri-biri ilə birləĢmiĢ birmərtəbəli iki tikilidən 
ibarətdir.  Divarlar  çaylaq  daĢından,  əhəng  və  qum  qarıĢıqlı  bərkedici  məhlulla 
hörülmüĢdür.  Tağların  və  sütunların  yonulmuĢ  bazalt  daĢdan  qurulması  diqqəti 

55 
 
cəlb  edir.  Karvansaranın  ətrafında  çox  qədim  bir  qəbiristanlığın  qalıqları  vardır. 
Qəbir daĢlarında yazı və ornamentlərin olmaması diqqəti cəlb edir. Bu karvansara 
da Səlim karvansarası kimi qədim Ġpək yolunun üzərində tikilmiĢdir (190). 
 
Ağoğlan monastr kompleksi 
 
Bu  monastr  VIII-IX  əsrə  aid  erkən  xristian  memarlıq  abidələrindən  biri 
olmaqla bazilika məbəd tikinti üslubundan inĢa edilmiĢ qədim alban mədəniyyətinə 
aid  qiymətli  tarixi  abidədir.  Ağoğlan  monastrı  Laçın  rayonunun  Ağoğlan  çayı 
yaxınlığındakı  eyni  adlı  kənddə  üçnefli  bina  quruluĢunda  tikilmiĢ,  sütunlarla  3 
hissəyə  bölünmüĢ  düzbucaqlı  bazilika  formasında  məbəd  kompleksidir.  Məbədin 
iki  sıralanan  kvadrat  Ģəkilli  8  dayaq  sütunları  binanın  içərisini  üç  hissəyə  bölür. 
Mərkəzi  hissə  kənar  hissələrdən  iki  dəfə  böyükdür.  Binanın  damı  silindrik 
tağbəndlə örtülmüĢdür. 
Məbədin orta nefi Ģərq tərəfdən yarım dairəvi formada olan absidalı altarla 
tamamlanır. Altarın sağ və sol tərəflərində iki kiçik üçbucaqlı formada otaq vardır. 
Altar divarının yuxarı hissəsində və qərb divarda orta nefi iĢıqlandırmaq üçün dar, 
uzunsov  pəncərələr  düzəldilmiĢdir.  GeniĢ  otaqlar  isə  iki  yarusda  düzəldilən  ensiz 
pəncərələr ilə iĢıqlanır. 
Məbədin  cənub  divarında  giriĢ  qapısı,  Ģimal  divarında  isə  çıxıĢ  qapısı 
düzəldilmiĢdir.  Məbədin  divarları  gəc  ilə  suvanmıĢ,  suvağın  üzərində  isə  dini 
məzmunlu  süjetlərin  izləri  qalmıĢdır.  Bu  möhtəĢəm  bina  yerli  bazalt  daĢından 
tikilmiĢ və ətraf təbiətə  uyğunlaĢdırılmıĢdır. Məbədin həyətində  müxtəlif təyinatlı 
təsərrüfat və yaĢayıĢ tikililəri olmuĢdur. Monastr kompleksi hasara alınmıĢdır (70, 
8-9). 
Xotavəng monastr kompleksi 
 
Zəngəzurdakı Alban abidələrindən biri də son dövrlərə qədər əsasən salamat 
qalmıĢ Kəlbəcər rayonunun  Vəng kəndində, Tərtər çayın sol sahilində  yerləĢən 
bazilika  üslubunda  inĢa  edilmiĢ  Xotavəng  kompleksidir.  Bu  kompleks  orta  əsr 
Qafqaz  Albaniyası  memarlığının  ən  gözəl  nümunələrindən  biri  olmaqla  X  əsrdən 
XV  əsrə  qədər  Alban  Xaçın  knyazlığının  xristian  dini  mərkəzi  kimi  fəaliyyət 
göstərmiĢdir.  Məbədin  ətrafında  aparılan  qazıntı  zamanı  tapılan  keramika 
məmulatı,  abidənin  VI-VII  əsrlərdə  inĢa  edildiyini  söyləməyə  imkan  verir.  Eyni 
zamanda qeyd etməliyik ki, X-XIII əsrlərdə daha da geniĢlənmiĢ, kompleks halına 
salınmıĢ və bir neçə dəfə təmir olunmuĢdur. 
Alban  knyazı  Həsən  Cəlalın  oğlu  Vaxtanqın  hökmranlığı  dövründə 
monastrın  əsas  kilsəsi  tikilmiĢdir,  bu  kilsənin  inĢası  Vaxtanqın  arvadı  Arzu 
xatun tərəfindən 1214-cü ildə baĢa çatdırılmıĢdır. Kilsənin 2 barelyefi vardır. 1-ci 
barelyefdə  Arzu  xatunun  əri  knyaz  Vaxtanqın,  2-ci  barelyefdə  isə  onların 
oğullarının  təsviri  verilmiĢdir.  Bu  kompleks  500  ilə  yaxın  bir  müddətdə  Alban 

56 
 
yepiskopunun  iqamətgahı  və  Albaniyanın  mədəni-maarif  mərkəzi  kimi  fəaliyyət 
göstərmiĢdir (70, 9-10). 
 
Baba Haci məqbərəsi 
 
Orta əsr Oğuz abidələrinə aid bir məqbərə Meğri rayonunun Nüvədi kəndi 
yaxınlığındadır.  Baba-Haci  məqbərəsi  Kamasi  adlanan  yaylaq  yerində  palıd 
meĢəliyinin  geniĢ  talasında  yerləĢir  (64,  75).  Məqbərənin  hündürlüyü  3,5  metr, 
çevrəsinin  diametri  6  metrdir.  Divarları  yonulmamıĢ  vulkan  daĢlarından,  gec 
məhlulla  hörülmüĢdür,  qalınlığı  1,14  metrdir.  Baba-Haci  məqbərəsi  bayırdan 
dairəvi,  daxildən  isə  16  guĢəli  plandadır.  Məqbərənin  damındakı  fərqli  suvaq 
qalıqları  binanın  bir  neçə  dəfə  təmir  olunduğunu  göstərir.  Məqbərənin  içərisində 
yan-yana  üç  qəbir  vardır.  Ortadakı  qəbirlərin  üzərində  qoç  heykəli  qəbirüstü 
abidəsi  vardır.  Məqbərə  divarları  və  qəbirlərin  heç  birinin  üzərində  yazı  və  tarix 
yoxdur. 
Məqbərənin  ətrafındakı  köhnə  qəbiristanlıqdakı  ərəb  əlifbası  ilə  yazılmıĢ 
qəbir  daĢları  buranın  müsəlman  qəbiristanlığı  olduğunu  və  XV-XVI  əsrlərə 
məxsusluğunu göstərir. 
Qəbir daĢlarını tədqiq edən professor MəĢədixanım Nemətova bu qəbirlərin 
1525-1586-cı  illərə  aid  olduğunu  qəbirüstü  yazıların  ərəb  əlifbasının  süls  xətti  ilə 
yazıldığını,  daĢların  üzərində  Qurani-Kərimdən  surələrin  epitaftiya  kimi  qeyd 
olunduğunu bildirir (152, 74). 
Mığrı qalası 
 
Mığrı  qalası  haqqında  ilk  dəfə  1083-cü  ildə  məlumat  verilmiĢdir.  XVIII 
əsrdə  qala  tamamilə  yenidən  bərpa  olunmuĢdur.  Qalanın  6  bürcü  (dördü  dairəvi, 
ikisi  düz  bucaqlı)  Meğri  Ģəhərinin  Böyük  məhlə  deyilən  hissəsinin  Ģimalında 
dağın təpələri üzərində nal formasında düzülərək, qəsəbəni dövrələmiĢdir. 
Qalanın  divarları  yonulmamıĢ  və  hamarlanmamıĢ  qranit  daĢlardan  gil 
palçıqla  hörülmüĢdür.  Qalanın  bayırdan  hasarı  yoxdur,  onun  ətrafındakı  sıldırım 
qayalı dağlar təbii hasar rolunu oynayır. 
Qalanın  ön  divarları  boyunca  atəĢ  açmaq  üçün  çoxlu  sayda  mazqallar 
vardır. Öz quruluĢu baxımına görə Zəngəzurda analoqu olmayan müdafiə-istehkam 
xarakterli tikilidir (199, 450). 
Oxçu qalası 
 
Oxçu qalası (erməni mənbələrində "Baqaberd") Qafan rayonunda Oxçu və 
Kığı  çaylarının  qovuĢan  yerində  Novruzyurd  adlı  hündür  bir  təpəliyin 
üstündədir.  Bu  qala  Zəngəzurun  iki  zirvəsini  -  Xustub  və  Gəzbel  dağ  zirvələrini 
bir-birindən  ayıran  hərbi-strateji  baxımdan  çox  əhəmiyyətli  bir  mövqedə 
yerləĢmiĢdir (64, 15). Qalanın inĢa olunma tarixi  VI-VII əsrlərə aid edilir. 

57 
 
Oxçu  qalası  Zəngəzurdakı  beĢ  Babək  qalasından  biridir.  Böyük 
Azərbaycan  sərkərdəsinin  son  döyüĢlərindən  birinin  bu  qalada  baĢ  verdiyi 
söylənilir. Qalanın tədqiqi göstərir ki, bu, istehkam xarakterli tikili olmuĢdur. 
Son  vaxtlara  kimi  Oxçu  qalasının  17  bürcü  qalmaqda  idi.  Ümumiyyətlə, 
qalanın  26-27  bürcü  olduğu  güman  edilir.  Qalanın  iki  tərəfi  sıldırım,  digər  iki 
tərəfi  isə  ikiqat  hasar  divarları  vasitəsilə  ətraf  ərazilərdən  ayrılır.  Oxçu  qalası 
vulkanik  yonulmamıĢ  daĢlarla,  əhəng  məhsulu  vasitəsilə  tikilmiĢdir.  Bu  qala  ilə 
üzbəüz  Oxçu  çayının  digər  sahilində  baĢqa  bir  (çox  güman  ki,  keĢikçi)  qalanın 
qalıqları vardır (64, 17). 
Oxçu  qalası  uzun  illər  Sünikin  mərkəzi  kimi  fəaliyyət  göstərmiĢdir.  Qala 
1170-ci ildə Səlcuq türkləri tərəfindən alınan zaman dağıdılsa da, sonralar yenidən 
bərpa olunmuĢdur (183). 
 
SÜNĠKDƏ XRĠSTĠANLIĞIN YAYILMASI 
 
Gərək biz tariximizi heç vaxt unutmayaq, onun hər bir səhifəsinə hörmətlə, 
ehtiramla yanaşaq. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Dördüncü  əsrin  əvvəllərində  xristianlıq  Qafqaza  gəlib  çıxdı.  Təkallahlılıq 
artıq bir sıra ölkələrdə qəbul edilir, hakim dinə və  güclü ideoloji amilə çevrilirdi. 
Qafqazda  xristianlıq  ilk  olaraq  Albaniyada  özünə  kök  saldı,  yalnız  xeyli 
müddətdən sonra Ərməniyyə və Ġberiyaya da nüfuz etməyə baĢladı. 
Xristianlıq Albaniyada iki mərhələdə təĢəkkül tapdı. Birinci mərhələ Sirofil 
(yəni  Suriyapərəst),  yaxud  apostol  mərhələsi,  ikinci  isə  qrekofil  (yəni 
yunanpərəst), yaxud Müqəddəs Qriqorinin fəaliyyəti ilə bağlı mərhələ. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  monofizit  təriqətli  (yəni  Xristosu  bir  mahiyyətli-
ilahi  mahiyyətli  qəbul  edən)  erməni  qriqorian  məhzəbindən  fərqli  olaraq,  alban 
xristianları diofizit (yəni Ġsa Məsihin ikili-insan və ilahi mahiyyətli olmasını qəbul 
edən) məhzəbli idilər və Roma ilə yaxın münasibət saxlayırdılar (146, 217). 
Qədim  tarixi  mənbələrdə  Sünikdə  xristianlığın  Ermənistandan  əvvəl 
yarandığı,  72  müqəddəs  apostoldan  ikisi  -  Faddey  və  Varfolomeyin  missioner 
fəaliyyəti nəticəsində burada müxtəlif xristian məbədlərinin tikildiyi qeyd edilir. 
XIII  əsr  Sünik  salnaməçisi  Stepanos  Orbelyani  yazırdı: "Bunu hər  şeydən 
əvvəl  söyləmək  lazımdır  ki,  Ermənistan  əhalisindən  əvvəl  süniklilər  xristianlığa 
inam  gətirdilər  və  müqəddəs  Apostol  Varfolomey  vasitəsilə  Müqəddəs  Bibliyanın 
təliminə tabe oldular (211, V fəsil). 
Varfolomey İrandan qayıdarkən öz şagirdləri ilə Atrapatkandan keçib, Araz 
çayını adlayaraq Sisakana gəldi və Ordubad kəndində, Arevik vilayətində, Baqk və 
Qoxtan  mülkində  moizə  oxudu,  xristian  təbliğatı  apardı,  nəticədə  əhali  Bibliya 
təlimini  qəbul  edərək  xristian  oldu.  Müqəddəs  Apostol  (elçi)  buradan  sonra 

58 
 
Qədim  türklərin  Tibetdəki  ibadətgahları 
olan müqəddəs Kaylisa dağı (Tanrı dağı). 
 
Ermənistanın paytaxtı Dvin şəhərinə getdi" (211, V fəsil). Suriya  müəllifi  Zaxari 
Ritor 555-ci ildə yazırdı:  
"... Aran (Albaniya) diyarının öz dili, dindar və xaç suyuna salınmış xalqı, 
fars  şahının  tabeliyində  olan  hökmdarı  vardır.  Sisqan  (Süni)  həmçinin 
özünəməxsus  dili  və  dindar  xalqı  olan  diyardır,  lakin  orada  bütpərəstlər  də 
yaşayır" (42, 220). Qaynağın müəllifi müəyyən dərəcədə erməni xristian ənənəsinə 
meyl göstərmiĢdir. Birincisi, Aran (Albaniya) Armeniyanın tərkibinə daxil deyildi. 
Ġkincisi,  VI  əsrin  ortalarında  artıq  müstəqil  alban  hakimiyyəti  ləğv  edilmiĢdi  və 
ölkə  Sasani  Ģahlarının  təyin  etdiyi  mərzbanlar  tərəfindən  idarə  olunurdu  (94,  38). 
Üçüncüsü də,  Albaniyada  bu  zaman xaçpərəstlər azlıq təĢkil edirdi,  əhalinin əsas 
qismi köhnə dini etiqadlarını saxlayırdı. Qaynağın məlumatına görə Aranın öz dili 
və  xalqı  var  idi.  Belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  Aranda  artıq  vahid  dili  olan  xalq 
yaĢayırdı. Bu ərəblər tərəfindən arran dili adlandırılan alban dili idi. 
Zaxari  Ritorun  məlumatına  görə  Süni  (Sisqan)  xalqının  da  özünəməxsus 
dili,  xaçpərəst  və  bütpərəst  əhalisi  vardı.  Süni  əhalisi  baĢda  hökmdar  Vasak 
olmaqla  V  əsrin  ortalarında  xristianlığın  yayılmasına  müqavimət  göstərirdi.  Eyni 
zamanda  Vasak  hunlarla  gizli  ittifaqa  girmiĢdi.  Hun  məskənlərindən  biri  də 
Balasakan  vilayəti  idi.  Süni  isə  Balasakanın  təsiri  altına  düĢmüĢdü.  Süni  etnik  və 
dil cəhətdən albanlara yaxın idi. 
Qaynaqda  deyilir  ki,  X  əsrin 
əvvəlində  bu  vilayətdə  Qor  və  Qazan 
qardaĢları 
böyük  ordu  ilə  gəlib 
məskunlaĢdılar  (88,  31).  Bunlar  da  türk 
etnoslarına mənsub idilər. Lakin Moisey 
Kalankatuklu 
onların 
etnik 
mənsubiyyətini  göstərmir.  Ancaq  onu 
bildirir  ki,  Qor  və  Qazan  möcüzələrdən 
heyrətlənərək  xristian  dinini  qəbul 
etdilər və hərəsi öz adamları ilə Süninin 
bir  kəndində  məskən  saldılar.  Qaynaq 
digər  xristian  mənbələri  kimi,  türk 
etnoslarının dili barədə heç bir məlumat 
vermir. Lakin bu məlumat öz-özlüyündə 
onu  göstərir  ki,  Süni  vilayətində  türk  etnik  birliyi  üstünlük  təĢkil  edirdi  və  eyni 
mənĢəli  etnoslar  gəlib  burada  məskunlaĢırdılar.  Məhz  buna  görə  IX-X  əsr  ərəb 
müəllifləri yazırdılar ki, Aran və Sisəcan (Syuni) Xəzər-türk padĢahlığına daxildir. 
Xristianlığın  Apostol mərhələsi Sünikdə (eləcə də  Albaniyada) Ərməniyyə 
və  Ġberiyaya  nisbətən  daha  uğurla  həyata  keçdi.  Bunu  müxtəlif  səbəblərlə  izah 
edirlər.  Fikrimizcə,  əsas  səbəbi  indiyə  qədər  heç  kəs  deməyib...  Türkün  böyük 
tarixini inamla yazan, cəsarətli axtarıĢlar aparan və valehedici faktlar ortaya qoyan 
qıpçaq soylu tarixçi-alim, yazıçı Murad Adcıdan savayı. 

59 
 
Murad Adcı özünün "Avropa, türklər və böyük çöl" əsərində yazır: 
IV  əsrdə  Atilla  Avropanın  o baĢına  qədər  gedib  çıxdı,  Bizansı  və  Romanı 
titrətdi.  Bu  zaman  xristianlıq  Fələstində,  Suriyada,  Romada  və  Yunanıstanda 
özünün ilk addımlarını atırdı. Xristianlıq Ġsanı Məsih kimi göstərirdi, vəssalam. 
IV  əsrə  qədər  xristianlığın  Göy  Tanrısı,  Ġlahi  haqqında  bir  kəlmə  də 
anlayıĢı yox idi. Türklərdə isə tanrıçılıq müqəddəs inam kimi mövcud idi və onlar 
Göy  Tanrısının  yeganə  ulu  varlıq,  hər  Ģeyin  yaradıcısı  və  hakimi  olduğuna 
inanırdılar. M.Adcının  Ģəhadətinə  görə  ilk dəfə  Avropada  Səma  Allahının  adına 
dua 312-ci ildə Türk dilində oxunub (151, 146). Dörd tərəfli xaç isə xristianlıqda 
yalnız V əsrin əvvəllərində qəbul edilib. O vaxta qədər isə xristianlıq Ġsanın edam 
olunduğu  T  Ģəkilli  3  tərəfli  kresti  qəbul  edirdilər.  Dörd  tərəfli  xaç  isə  Qədim 
türklərin,  qıpçaqların  döyüĢ  bayrağında  uğur  rəmzi  idi.  Bu  xaç  (haça 
sözündəndir)  dörd  tərəfi  də  biri-birinə  bərabər  taxta  rəmz  idi.  Qədim  türklərdə 
baĢ  barmaqla  Ģəhadət  barmağı  birləĢdirib  alına  və  sinəyə  aparmaq  sülh, 
əminamanlıq  rəmzi  idi  (151,  147).  Erməni  və  Alban  (o  cümlədən  Syünik) 
xristianları da eyni ilə dörd tərəfi də bərabər xaçı qəbul etdilər və xaç çevirəndə 
eynən tanrıçı türklər kimi edirdilər. 
Xristianlıqda  Troitsa  -  üç  ünqum,  yəni  Ġsus  Xristosun  üç  mahiyyəti  (Ġsa  - 
Allahdır, Ġsa - Allahın oğludur, Ġsa - insandır) deyilən inam var. 
Bu  inam  da  türklərin  tannçılıq  inamından  gəlmədir.  Tanrıçılığın  əsas 
müddəası budur: Tanrı əbədidir. O dünyanı yaradandır. O dünyanın özüdür (151, 
150). 
Albanlar və süniklər diofizit idilər - yəni Ġsanı həm Allah, həm də Allahın 
oğlu  kimi  qəbul  edirdilər.  Qədim  türklər  də  Tanrını  həm  yaradan,  həm  də 
dünyanın özü kimi baĢa düĢürdülər. 
Albaniya  və  Sünik  xalqı  (prototürklər)  məhz  bu  genetik  yaxınlığa  görə 
xristian  dinini  4  tərəfi  bərabər  xaçla  qəbul  etdilər.  Qısa  müddət  ərzində  Sünikdə 
bir-birindən  əzəmətli  məbədlər,  kilsələr  tikilməyə  baĢladı.  Bu  məbədlərin  çoxu 
Roma,  Yunan  memarlığı  üslubunda  tikilsə  də,  hamısında  qədim  türklərin 
damğaları,    iĢarələri  və  Türk  rumi  əlifbasında  yazılar  qalmaqdadır.  M.Adcı 
yazır  ki,  Ermənistandakı  qədim  məbədlərin  divarlarında  türklərə  məxsus  23  iĢarə 
və  ornament  vardır  (151,  168).  Ġrəvanda  Matenadaran  arxivlərində  erməni, 
bəlkə  də  alban  əlifbası  ilə  lakin  qədim  türk  dilində  yazılmıĢ  V-VII  əsrlərə 
məxsus kitablar indi də qırx qıfıl altında saxlanılmaqdadır. 
Sisyanda rayon mərkəzindəki təpənin üstündə VII əsrdə tikilmiĢ böyük bir 
məbədgah  vardır.  Azərbaycanlılar  qədim  zamanlardan  bu  məbədgahı  Qara  kilsə 
adlandırırlar.  Erməni  mənbələrinə  görə  bu  məbədi  VII  əsr  Sünik  knyazı  Koazat 
(adından  və  qrpçaq  gözlərindən  görünür  ki,  erməni  deyildir)  tikdirmiĢdir  (164, 
114).  Kilsə  yonulmuĢ  qara  daĢlardan  tikilib,  memarlıq  baxımından  Xotavəng  və 
Qandzasar kilsələri ilə bir üslubdadır. 

60 
 
Türklər  xristian  məbədlərinə  kəlisa,  kilsə  deyirlər.  "Kilsə"  sözü  qədim 
Tibetdəki  Müqəddəs  Kaylisa  dağının  adı  ilə  bağlıdır  (151,  167).  Tanrıçılıq 
kultuna  pərəstiĢ  edən  türklər  bu  dağın  ətəklərinə  yaxınlaĢıb  dua  edər,  qurban 
kəsərmiĢlər, lakin dağa çıxmağa heç kəsə icazə verilməzdi, çünki dağ müqəddəs idi 
və oraya insan ayağı dəyə bilməzdi. 
Maraqlıdır  ki,  VII-VIII  əsrlərə  qədər 
xristianlar,  o  cümlədən  süniklilər  də, 
məbədin  (kilsənin)  içərisinə  girməzdilər. 
Onun  çölündə  dua  edib,  xaç  çevirərdilər 
(154, 
167). 
Sonrakı 
dövrlərdə 
isə 
ayaqqabılarını 
çıxarmaq 
Ģərtilə 
əvvəl 
kahinlər,  onların  ardınca  da  adi  möminlər 
kilsəyə  daxil  olmağa  baĢladılar.  Kilsələrin 
təpələrdə,  hündür  yerlərdə  tikilməsi  də 
Kaylisa dağının rəmzi idi. 
Sünikdəki  alban  kilsə  abidələrinin 
təsvirinə  geniĢ  yer  ayırmağa  imkan 
olmadığından yalnız onu deyə bilərik ki, xristianlığın erkən dövrlərinə (IV-IX əsr) 
aid  abidələrdə  türk  ornamentləri  üstünlük  təĢkil  edirsə,  artıq  sonrakı  dövrlərə 
məxsus abidələrdə erməni-qriqorian simvolikası özünü göstərməkdədir. Bu da bir 
daha  sübut  edir  ki,  VIII-IX  əsrlərdən  baĢlayaraq,  bütün  Albaniyada  olduğu  kimi, 
Sünikdə də erməni qriqorian kilsəsi alban kilsəsini sıxıĢdırmağa, onun fəaliyyətini 
məhdudlaĢdırmağa  və  xristian  əhalisini  sürətlə  qriqorianlaĢdırmağa  baĢladı.  Bu 
mübarizədə erməni kilsəsinə ərəb xilafəti həm hərbi, həm maddi,  həm də mənəvi 
dəstək vermiĢdir (138, 95). 
Dvində yerləĢən erməni qriqorian kilsəsi Bərdədəki alban kilsəsini (və onun 
nəzdində  olan  Sünik  kilsəsini)  özündən  asılı  vəziyyətə  salandan  sonra  ermənilər 
tərəfindən  albanlara  qarĢı  əsl  mənəvi  genosid  baĢlandı.  Alban  dilində  və  alban 
əlifbası ilə yazılan  bütün  kitablar ermənicəyə, erməni  kilsəsinə sərf edən Ģəkildə 
köçürüldükdən sonra yandırıldı, Tərtər çayına atıldı, məhv edildi (88, 177). 
Alban  tarixinin  yazılı  abidələrindən  dövrümüzə  gəlib  çıxan  yeganə  əsər 
alban  salnaməçisi  Moisey  Kalankatuklunun  "Alban  tarixi"  kitabıdır.  Düzdür,  bu 
kitab  da  bizim  zəmanəmizə  orijinalında  deyil,  qrabarcaya  tərcümə  Ģəklində 
gəlmiĢdir.  Lakin  erməni  tarixçilərinin  bütün  cidd-cəhdinə  baxmayaraq,  əsərin 
müəllifinin erməni olmadığı və əsərin ermənicə yazılmadığı kitabın öz mətnindən 
bəlli olur. 
Həm  də  o  bəlli  olur  ki,  ermənilər  sonradan  üzünü  köçürərkən  bu  kitaba 
özlərinə  lazım  olan  bəzi  əlavələr  etmiĢlər.  Kitabda  olduqca  ibrətamiz  bir  səhnə 
vardır:  "Alban  tarixi"  kitabı  erməni  katalikosu  Ananiyanın  əlinə  düĢəndə  o 
tələb  edir  ki,  albanların  xristianlığa  qəbul  olunması  haqqında  kitabdan  bizə 
lazım olan, yəni bizim görmək istədiyimiz məlumatı tapsınlar. 

61 
 
Belə  (yəni  ermənilərə  lazım  olan)  məlumat  olmadıqda  isə  kitabın  sonrakı 
nüsxəsinə həmin məlumat əlavə edilmiĢdir. 
VII  əsrin  ortalarında  (642-ci  il)  ərəb  xilafəti  Sasani  ordusunu  darmadağın 
edərək, bir-birinin ardınca Ġranı və onun tabeliyində olan yarımmüstəqil ölkələri - 
Azərbaycanı,  Albaniyanı,  Süniki,  Ərməniyyəni  və  Ġberiyanı  iĢğal  etdi.  Ərəb 
xilafətinin  ordularına  qarĢı  Ġran  qoĢunlarının  tərkibində  vuruĢan  yarımmüstəqil 
dövlətlərin döyüĢçüləri bu müharibədə misilsiz Ģücaət göstərdilər. 
Bu  döyüĢdə  böyük  qəhrəmanlıqlar  göstərən  Alban  hökmdarı  CavanĢir  üç 
yerdən  ağır  yara  aldı,  Ġran  qoĢununun  sərkərdəsi  Rüstəm,  erməni  sərkərdəsi