Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
Manbalarda «metrik she’r tizimi» atamasi ikki xil m a’noda qo'llanadi: 1) hi-
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Manbalarda «metrik she’r tizimi» atamasi ikki xil m a’noda qo'llanadi: 1) hi-
jolarning cho‘ziq-qisqaligiga asoslanuvchi she'r tizimi; 2) muayyan o'Ichovga asoslanuvchi she’r tizimi. Biz keyinroq atamani birinchi ma’nosida qo'llaymiz, shuning uchun, chalkashliklardan qochish maqsadida, ikkinchi ma’nosida qo'llashdan tiyildik va uning o'rniga «vaznli she’r tizimi» atamasini ishlatishni ma’qul ko’rdik. 319 www.ziyouz.com kutubxonasi tezlashdi. Sababi, endi tom ma’nodagi «nazm - nasr» op- pozitsiyasi yuzaga kelgan ediki, bu ularning bir-biri tomon harakatini, sintezlashuvni ham taqozo etadi. Albatta, ilgari ham nazm bilan nasr bir-biridan farqlanar edi-ku degan e’tiroz tug'ilishi mumkin. Darhaqiqat shunday, biroq ilgari, badiiy nutq sifatida nazm tushunilgan bir sharoitda, nasr unga bir ilova, yordamchi vosita (she’riy yo'lda yozilgan asarlar sarlavhasida, boblarni nomlashda ishlatiladigan) deb qabul qilingan. Shu bois ham bu sharoitda nasrning nazmga yaqinlashish tendensiyasi (saj’ning turli martaba- lari) ustuvorlik qiladi. Nasr badiiy nutq shakli sifatida qaror topgach esa bunga tamom qarama-qarshi tendensiya (er- kin she’r, sarbast) kuzatiladi. Bu jarayonni, agar she’riy va nasriy nutqni shartli ravishda ikkita qutb deb olinsa, quyi- dagicha tasavvur qilish mumkin: Mazkur jarayon natijasi shu bo'ldiki, hozirgi kunga kelib she’riy nutqning spetsifik xususiyati sifatida o'lchov asosi- dagi ritmiklikni ko'rsatish kamlik qilib qoldi. Zero, bu holda erkin she’r ham, sarbast ham she’riy nutq doirasidan chet- da qolishi kerak bo'ladi. U holda she’riy nutq nasrdan nima- si bilan farqlanadi? Lining spetsifik, belgilovchi xususiyati nima? Tabiiyki, agar yuqoridagicha jarayon boshqa milliy adabiyotlarda ham kuzatilgan ekan, bu masala adabiyot- shunoslar e’tiboridan chetda qolgan emas. Jumladan, o‘z vaqtida bu masalaga maxsus to'xtalgan B.V.Tomashevs- kiy shunday deb yozadi: «1) she’riy nutq o‘zaro mutanosib birliklar (misralar)ga bo'linadi, nasr esa uzluksiz nutqdir; 2) she’r ichki o'lchov (metr)ga ega, nasrda esa bu narsa 320 www.ziyouz.com kutubxonasi yo‘q... Zamonaviy tushunishda birinchi punkt ikkinchisidan ko'ra ahamiyatüroqdir».1 Aytish kerakki, rus she’riyatining B.Tomashevskíy ushbu fikrlarni aytgan vaqtdagi taraqqiyo- ti, xususan, unda erkin she’r bilan verlibr keng o'rin íuta boshlagani ayni xulosaga olib kelishi tabiiy edi. Agar XX asr o'zbek she’riyatida ham erkin she’r bilan sarbast g‘oyaí keng ommalashgani e’tiborga olinsa, ular an’anaviy ta’rif- dagi she’riy nutq doirasiga kirmay qolayotgani aniq bola- di. Holbuki, biz erkin she’r bilan sarbastning she’riyatga, baski, she’riy nutqqa daxldor ekanini asió inkor qilmaymiz. Shunday ekan, nazariya ijod amaliyotidan ortda qolayot- ganini tan oigan holda she’riy nutqqa doir nazariy qarash- larga tahrirlar kiritish zarurati yuzaga kelganini ta’kidlamoq kerak. Buning uchun esa, tabiiyki, vaznli she’r bilan sar bast va erkin she’rning nutqiy tashkilianishidagi mushtarak xususiyatini asos qilib olishga to‘g‘ri keladi. Ular uchun mushtarak jihat esa bitta - misralarga bolinish. Shunday ekan, milliy she’riyatimiz poetik takomilining bugungi hola- ti nuqtayi nazaridan aynan misralarga ajratilganlik she’riy nutqning spetsifik xususiyati, muayyan olchov asosida tartibga solingan ritmga egalik esa fakultativ belgi sifatida tushunilgani to‘g‘riroq boladi. She’riy nutqning tashkillanishida o‘ziga xos gap qurili- shining juda katta xizmati borki, sirasini aytganda, uning musiqiy ohangga ega bolishi, emotsional jihatdan to‘yin- tirilishi, ta’sirdorligi ko‘p jihatdan she’riy sintaksis hisobi- ga ta’minlanadi. Sintaktik sathdagi normadan og'ishiar ko‘proq she’riy nutqqa xos hodisa sanaladi, shu bois ham adabiyotshunoslikda «poetik sintaksis» degan maxsus tushuncha mavjud. She’r sintaksisiga xos normadan oglshning eng keng tarqalgan ko‘rinishi inversiyadir. Inversiya she’riy nutqda gap bolaklari tartibining o‘zgartirilishidir. Gap bolaklari tar- 'Томашевский Б.В. Стих и язык: Филологические очерки. - М.-Л., 1959. - C. 10. 321 www.ziyouz.com kutubxonasi tibining 0 ‘zgarishi ma’no urg'usi tushayotgan so'zni ta’kid- lab ko'rsatish, uni misradagi urg‘uli pozitsiya - ko'proq mis- ra oxiriga surish imkonini beradi. Masaian, A.Oripovning: Yüklə 8,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|