Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi SHE’RIY NUTQ HAQIDA
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
311
www.ziyouz.com kutubxonasi SHE’RIY NUTQ HAQIDA OMchovlilik she’riy nutq ritmikligining asosi sifatida. Rit- mik bo‘lak (birlik) tushunchasi. Ritmik vositalar: pauza, urg‘u, qofiya, qofiyalanish tartibi. Qat’iy o‘lchovlilikdan chekinish, she’riy nutqdagi nasr tomon siljish jarayoni. She’riy sintaksis haqida. Kelib chiqishi jihatidan badiiy nutqning she’riy shakli nasriy shakldan qadimiyroq, aniqrog'i, o‘z vaqtida u badiiy nutqning yagona shakli bo'lgan. Sababi, she’riy nutqning o'ziga xos tashkillanishiyoq uni amaliy nutqdan farqlagan, she’riy nutq vositasida yetkazilayotgan informatsiyaning badiiyatga aloqador ekanligini ta’kidlab turgan. Shu sabab- li ham milliy adabiyotlar tarixining ilk bosqichlarida adabiy asarlar she’riy yo'lda yozilgan, nasrda yozilgan so‘z san’ati namunalarining paydo bo'lishi, baski, nasming badiiy nutq ko'rinishi sifatida e’tirof etilishi esa nisbatan keyingi davr- larga to‘g‘ri keladi. An’anaviy tushunchaga ko‘ra, she’riy nutq muayyan bir o'lchov (vazn) asosidagi ritmga ega, o'zining mu- siqiy jarangi, hissiy to'yintirilganligi bilan farqlanuvchi nutqdir. She’riy nutqdagi o'ziga xos intonatsiya, musiqiy- lik muayyan vaqt davomida takrorlanuvchi ritmik bo'laklar va ularni ta’kidlovchi ritmik vositalar, o'ziga xos fonetik tashkillanish, turli-tuman sintaktik usullar yordamida vu- judga keladi. Lirik asardagi kayfiyatning hosil qilinishi, kechinmaning o'quvchiga «yuqtirilishi»da uning ritmik-in- tonatsion tomoni muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, she’rning ritmik-intonatsion xususiyatlari uning mazmu- ni bilan belgilanadi, mazmun bilan uyg'unlik kasb etadi. She’riy nutqning o'ziga xosligini, o'ziga xos tashkillani- 312 www.ziyouz.com kutubxonasi shini tasavvur qilish uchun, avvalo, uning ritmik-intonat- sion xususiyatlarini belgilovchi unsurlar, vositalar haqida tushunchaga ega bo‘lish zarur. She’riy nutqning ritmik qurilishini tasavvur qilish uchun eng avval ritmik bo'lak va ritmik vosita\am\ belgilab oli- shimiz zarur. Ritmik bo'lak deganda she’riy nutqning ritm jihatdan bo'laklarga bo‘linishidan kelib chiqiladi. Unutmas- lik kerakki, ritmik jihatdan bo'linish inson nutqining tabiiy (nafas olish bilan bog'liq) bo'linishi bilan mos kelishi ham, ba’zan mos kelmasligi ham mumkin. Shuning uchun bu o‘rinda «ritmik jihatdan» deya alohida ta’kidlab aytilmoqda. Ritmik bo'laklar sifatida bo‘g‘in (hijo), turoq (rukn), mis- ra va bandni olamiz. Mazkur tushunchalar maktabdanoq tanishligini hisobga olib, ularga qisqacha to'xtalish bilan kifoyalanamiz. Bo‘g‘in (hijo) bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlarguruhi bo'lib, u barcha she’rtizimlarida eng kichik ritmik bo‘lak sanaladi. 0 ‘zbek she’riyatidagi barmoq tizimi uchun bo‘g‘inning sifati (qisqa, cho'ziq yoki o‘ta cho'ziqli- gi, ochiq yoki yopiqligi, urg'uli yoki urg'usizligi) ahamiyatsiz bo'lsa, aruz tizimida uning qisqa, cho'ziq va o‘ta cho'ziq navlari ajratiladi. Turoq bilan ruknning ritmik bo'lak sifatidagi ahamiyati va darajasi teng keladi. Barmoq tizimiga xos turoq bo'g'inlar- ning ma’lum miqdorda guruhlanishidan hosil bo‘!sa, aruz tizimiga xos rukn qisqa va cho'ziq hijolarning ma’lum tar- tibda guruhlanishidan hosil bo'ladi. Bu o'rinda bitta narsani unutmaslik kerak: turoq so'zni hech vaqt bo'lib yuborma- gani holda, rukn so'zning bir qisminigina o'ziga olishi, ya’ni uni bo'lib yuborishi mumkin. She’rning alohida satrga joylashtirilgan bo'lagi misra deb yuritiladi. Misra bir necha turoq (rukn)ni birlashtirishi ham, birgina turoqqa, ya’ni birgina so'zga teng bo'lishi ham mumkin. Biroq uning misra deb atalishi uchun kat- ta-kichikligining ahamiyati yo'q. Misra oxirida zarb bo'lishi, 313 www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘zidan so'ng sezilarli pauza mavjudligi bilan xarakterla- nadi. Shu jihatdan qaralsa, she’r misrasi zinapoya shakli- ga solinib, har bir so'zi yoki so‘z birikmasi alohida satrga joylangan bo'lsa, ularning hammasini misra deyish to‘g‘ri bo‘lavermayd¡, chunki ularda zarb bolgani holda, misra pauzasi mavjud emas. Masalan, E.Vohidovning «Vafo» nomli she’ridan olingan mana bu parchadagi kabi: So'ng... Bir kun yoningga Shoshib kelardim, Fursat to'xtab qoldi Yo'lda nogahon. Intilib, Intilib Yetolmay, Dardim Dilga oqdi go'yo Bir piyola qon. Aslida, mazkur she’r 11 (6+5) bo'g'inli barmoqda yozil- gan bo'lib, undan olingan parchadagi 1-, 2-, 3-satrlar bi- rinchi, 4 - 5-satrlar ikkinchi, 6-, 7-, 8-, 9-satrlar uchinchi, 10 - 11-satrlar to'rtinchi misrani tashkil qiladi. Alohida satrga ajratib yozilgani so'zga ma’no urg'usi berish, kuchli pozitsi- yasini ta’kidlashga xizmat qiladi, xolos. Yana bir jihati, katta hajmli «Vafo» she’ri ikki qismdan iborat bo'lib, birinchi qis- mi 11 (6+5) bo'g'inli barmoq vaznidagi to'rtliklar shaklida, shu sababli ham parcha shu ritmik kontekstda o'qilaveradi, faqat ohang (intonatsiya) mazmunga mos o'zgaradi. She’rning ma’lum miqdordagi misralardan tarkib topib, mazmun va ritmik-intonatsion jihatdan nisbiy tugallikka ega bo'lgan bo'lagi band deb yuritiladi. Eng kichik band - ikki misra. Ikkilik bandlar, odatda, o'zaro qofiyalangan mis ralardan tarkib topadi. Mumtoz adabiyotimizda ikkilik band 314 www.ziyouz.com kutubxonasi shaklini masnaviy deb yuritiladi. Ikkilik bandning alohida bir ko'rinishi baytdir. Bayt masnaviydan qofiyalanish tar- tibi jihatidan (dastlabki bayt o'zaro qofiyalanadi, keyingi baytlarning ikkinchi misrasi birinchi bayt bilan qofiyadosh bo‘ladi) farqlanadi. Demak, biz g'azal, qasida, qit’a jan- ridagi asarlarning bandlariga nisbatangina «bayt» atama- sini ishlatsak to‘g‘ri bo'ladi. Uchlik bandlar nisbatan kam uchraydi. Mumtoz adabiyotimizda uchlik bandlar musal- las (musallis) deb yuritiladi. Shu tarzda mumtoz adabi' yotimizda to'rt misrali - murabba’, besh misrali - muxam- mas, olti misrali - musaddas, yetti misrali - musabba’, sakkiz misrali - musamman singari band shakllari ajratil- gan. Mumtoz adabiyotimizdagi «musammat» degan umumiy nom ostida yuritiluvchi turg'un she’riy shakllar she’rning necha misrali bandlardan tarkiblanganiga qa- rab nomlanadi. Ilgari aytilganidek, keng ma’noda ritm muayyan bo'laklarning ma’lum vaqt oralig'ida tartibli takrorlani- shi, she’riy ritm deganda esa she’r misralaridagi ritmik bo'laklarning ma’lum o'lchov asosida tartibli takrorlanishi- dan hosil bo'luvchi ohang tushuniladi. Buni konkret misol asosida ko'rib o'taylik: - V - - / - V - - / - V - - / - V - O-ra-zin yop-qach ko'-zim-dan so-chi-lur har lah-za yosh - V - - / - V — — / — V — - / - V - Bo'y-la-kim pay-do bo'-lur yul-duz ni-hon bo'l-g'och qu-yosh Keltirilgan bayt paradigmasi (taqte’)da ritmik bo'laklar ning qat’iy tartib asosida takrorlanishini kuzatish mumkin. Masalan, ilk misraning dastlabki ruknidagi birinchi qisqa hijo (ya’ni ritmik bo'lak) o'n to'rt bo'g'indan so'ng (ya’ni ma’lum vaqt oralig'ida) aynan takrorlanmoqda. Xuddi shu tartibdagi takrorlanish barcha hijolarga - cho'ziq va qisqa hijolarga ham birdek tegishlidir. Ya’ni har bir hijodan o'n 315 www.ziyouz.com kutubxonasi to‘rt bo‘g‘¡n so‘ng yana xuddi shunday sifatdagi hijo tak- rorlanadi. Misralararo ruknning takrorlanishiga e’tibor qiisak, rukn (ya’ni cho‘ziq va qisqa hijoiarning muayyan tartibdagi gu- ruhlanishi) har uch rukndan so‘ng ayni o‘sha tartibda takror- lanishi ko'riladi. Misra esa she’riy nutqning o‘n besh hijoga teng bolagini rukn tartibida birlashtiradi va bayt doirasida haro‘n besh bo‘g‘indan so‘ng takrorlanadi. Olingan parcha g'azal janriga mansubligini e’tiborga olsak, band (bayt) ¡kki misraga muayyan ruknlar tartibida joylashgan o‘ttiz hijoni jamlaydi va har o'ttiz hijodan so‘ng takrorlanadi. Demak, hijo, rukn, misra va bandni she’rda o‘lchov birligi sifatida qabul qilish mumkin, ularning kichigi o'zidan kattasining tarkibiga kirgan holda she’rning ritmik-intonatsion qurilishi- ni ta’minlar ekan. Ritmik bo'laklarning o'lchov birligi sifatidagi ahamiya- ti turli she’rlarda turlicha namoyon boladi. Masalan, izo- metrik (misralarida bo‘g‘inlar soni birxil bolgan) she’rlarda bo‘g‘in, turoq, misra va band birdek ahamiyatga ega bo‘lsa, geterometrik (misralarida bo‘g‘inlar soni turlicha bolgan) she’rlarda ularning o'lchov birligi sifatidagi mavqeyi o‘zga- radi. Masalan, A.Qutbiddin qalamiga mansub she’rlardan birining ritmik qurilishi quyidagicha: Baliqning tishi-la tilimni tildim, (6 + 5) Yuragim urchuqday uch aylantirdim, (6 + 5) Ko'zimni qiynadim, (6) Qiynog'im qiziq... (5) Yayradim. (3) She’rning boshqa bandlari ham ayni shu tartibda quril- gan. She’rning birinchi va ikkinchi misralari 11 bo‘g‘indan bo'lib, uchinchi va to'rtinchi misralar qo'shilgan holda 11 bo‘g‘innl tashkil qilishi ko'rinib turibdi. Biroq uchinchi va to'rtinchi misralarning qo'shilishi, birinchidan, she’rníng in- 316 www.ziyouz.com kutubxonasi tonatsiyasi, ikkinchidan, qofiyalanish tartibiga ta’sir qiladi. Sababi, bu ikki misra qo‘shilgani holda, ular orasida nis- batan qisqa (turoqlararo) pauza tushishi lozim bo'ladiki, bu narsa intonatsiyaga ta’sir qiladi. Zero, hozirgi holatida har ikki misraning alohida satrlarga chiqarilishi ulaming 0 ‘qilishidagi ta’kidni kuchaytiradi. Xullas, she’rdagi beshta bandning hammasi shu tartibda misralarga bo'linganki, bu xil she’rlar geterometrik she’r deb ataladi. Yuqorida Navoiy bayti asosida ko‘rganimiz har bir ritmik bo‘lak (hijo, turoq, misra va band)ning o‘z holicha ritmik birlik bo’lib kelishi bunda kuzatilmaydi. Ya’ni bo‘g‘inlar soni teng emasligi bois bo‘g‘inning, turoqlardagi bo‘g‘inlar soni turlichaligi sababli turoqning, misralarda turoqlarning bir xil tartib va miqdorda bo'lmagani sababli misraning ritmik bo'lak (birlik) sifatidagi ahamiyati susayadi, bularning vazifasini to'laligicha band o‘z zimmasiga oladi. Ya’ni she’rning ritmik qurilishi she’r buturiligida namoyon bo'ladi va band uning asosiy ritmik bolagi (birligi)ga aylanadi. She’riy nutqning tashkillanishida ritmik bolaklardan tashqari ularni ajratib ta’kidlovchi, ritmni kuchaytiruvchi unsurlarning ham katta badiiy-estetik ahamiyati bor. Rit mik bo‘laklardan farqlagan holda ularni ritmik vositalar deb yuritamiz. Ritmik vositalar she’r ritmining ta’kidlanishi, kuchaytirilishiga xizmat qilib, ularning asosiylari sifatida ritmik pauza, qofiya va qofiyalanish sistemasini ko‘rsatish mumkin. She’rdagi har bir ritmik bo‘lak boshqalaridan ritmik pau za hisobiga ajratiladi va shu ajratilish hisobiga bu bo'laklar o'ziga xos o‘lchov birligi sifatida namoyon bo‘ladi. Deylik, bo‘g‘in bir tovush zarbi bilan aytiladi va juda ham qisqa, sezilar-sezilmas pauza (aslida, bu pauza emas, ikki tovush zarbining bir-biridan farqlanib turishi hisobiga «pauza»dek taassurot qoldiradi, xolos) bilan ajraladi. Turoqlardan keyingi pauza biroz sezilarliroq bo'lsa, misralar nihoyasi- dagi pauza yaqqol seziladi, band yakunidagi katta pauza 317 www.ziyouz.com kutubxonasi unga ritmik-intonatsion tugallik baxsh etadi. Ritmik pauza bilan mantiqiy pauza doim ham bir-biriga mos kelaver- masligi mumkin, ya’ni she’riy nutqda vergul q o ‘y ilm a g a n o'rinlarda ham to'xtalib o'tish va, aksincha, vergulli o'rin- larda to'xtalishni sezilmaslik darajasiga keltirish zarurati paydo bo'lishi odatiy holdir. Ritm nuqtayi nazaridan qaralsa, misra oxirida keluvchi qofiyalar - so‘z, qo'shimcha, ba’zan esa so‘z birikmalari- ning ohangdosh bo'lib kelishi misrani ta’kidlab ko'rsatishga, bu bilan esa she’rning ohangdorligi, musiqiyligi, ta’sirdor- ligini oshirishga xizmat qiladi. She’rni o‘qish davomida (bu narsa, ayniqsa, yoddan o'qilganda yoki she’rtinglanganda yaqqol seziladi) qofiya misraning tugaganidan darak be- radi, pauza bajarayotgan ajratish funksiyasini ta’kidlaydi. She’riyatda qofiyaning bir qator ko'rinishlari (to'liq va to‘- liqsiz qofiya; unlilar ohangdoshligigagina asoslangan asso- nans va undosh tovushlar ohangdoshligigagina asoslangan dissonans qofiyalar; rus she’riyatida ochiq yoki yopiq bo‘g‘in bilan tugashiga qarab ochiq - «jenskaya rifma», yopiq - «mujskaya rifma» va b.) mavjud. Jumladan, hozirgi o‘zbek she’riyatida qofiyadagi tovushlaming qay darajada mosli- gi jihatidan och (to'liqsiz) va to‘q (to'liq) qofiyalar ajratiladi. To'liq qofiyada qofiyadosh so'zlar tarkibidagi tovushlaming katta qismi to'la mos (misol tariqasida A.Qutbiddin qofiyala- ridan keltiramiz: «buzib - uzib», «lo'killaganda - lopillagan- da», «izlardan - yuzlardan») kelsa, to'liqsiz qofiyalarda to- vushlarning ayrimlarigina mos («dahriy - qahridan», «tutun - Alovuddin», «titrab - guldurak») keladi. Qofiyalanish tartibi deganda band misralarining o'zaro qofiyalanish sxemasi nazarda tutiladi. Banddagi qofiyala nish tartibi turlicha bo'lib, bu tartib bandning ritmik-into- natsion butunlikka birikishida muhim ahamiyat kasb eta di. Ikkinchi tomondan, o'qish jarayonida qofiya misraning tugaganligini ta’kidlaganidek, qofiyalanish tartibi bandning shakllanib bo'lganligi, tugaganini ta’kidlaydi. Masalan, to'rt 318 www.ziyouz.com kutubxonasi misrali a-b-a-b tarzida qofiyalangan she’r o'qilayotgan bo'lsa, o'quvchi keyingi bandlarda ham shu xil tartibni ku- tadi, tartib nihoyalanganida banddagi tugallanganlikni his qiladi. Ya’ni qofiyalanish tartibi, bir tarafdan, she’r ritmi- ning his qilinishiga, ikkinchi tarafdan, mazmun va ritmning uyg'unlashuviga, o'quvchi tasavvurida yaxlit birlik hosil qi- lishiga yordam beruvchi vosita ekan. Ta’kidlash zarurki, bungacha aytilgan gaplar vazn (o‘lchov)li she’r tizimlariga1 xos qat’iy o‘lchov asosida rit- mik tashkillanuvchi she’riy nutqqa taalluqli. Zéro, an’ana- viy tarzda she’riy nutq deganda muayyan o'Ichov asosida tartibga solingan ritmiklikka ega nutq tushunilgan. Milliy adabiyotlar o'tmishiga qaralsa, aynan vaznli she’r awal vujudga kelgani - antik yunon she’ri, arab aruzi, turkiy barmoq, sillabik, sillabo-tonik kabi tizimlarni birlashtiruvchi umumiy jihat ularning qat’iy o'Ichov asosiga qurilishi ekani ko'riladi. Shu bilan birga, sanalgan barcha she’r tizimlari doirasida qat’iy o'ichovlilikdan chekinish kuzatiladiki, bu, bir tomondan, ritmik imkoniyatlarni boyitish zarurati bilan yuzaga kelsa, ikkinchi tomondan, ijod jarayoniga xos qolip- larga sig'maslik, erkinlikka intilish bilan izohlanishi mumkin. Buning misoli sifatida aruzda taraqqiyot jarayonida zihoflar va ular asosida far’iy bahrlaming paydo bo'lishini, shu- ningdek, mustahzod janrining vujudga kelishini ko'rsatish mumkin. Bularning birinchisini «gorizontal ritrmdan og‘ish (ya’ni misrada vazni o'zgacha rukn paydo bo‘ldi) desak, mustahzodni «vertikal ritrmdan chekinish (ya’ni vertikaliga bir xil o'Ichov saqlanmaydi) sifatida tushunish mumkin. Ta- biiy ravishda kechib kelayotgan ushbu jarayon nasming badiiy nutq shakli sifatida qaror topishi bilan bog'liq holda Yüklə 8,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|