Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

soiim
hahrlar
deb yuritilsa, o‘zgarishga uchragan ruknlari (furu’) 
bolgan bahrlar 
far’iy
hisoblanadi.
Asllarning o‘zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/- 
hof»
deb ataladi. Zihoflar turlicha ko‘rinishga ega bo'lib, 
bunda asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining 
tushirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning 
cho'ziqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o‘ta 
cho'ziqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi­
joning tushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga
337
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1) fosilayi sug'ro uchta mutaharrikdan so'ng bir sokin 
kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho'ziq hi- 
joga teng: kapalak (v v -);
2) fosilayi kubro to‘rt mutaharrik va bir sokindan hosil 
bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: 
kurashajak (v v v -).
Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo‘!ak - ruknlar juzv- 
larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa- 
lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri-
kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil boladi. Aruz tizimi
asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asllar) quyidagilar: 
Faulun v —
Foilun - v -
Mafoiylun v ------
Foilotun - v —
Mustaf’ilun — v -
Maf’u lo t u ------ v
Mutafoilun v v - v -
Mafoilatun v - v v -
Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda 
takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi 
bahrlar soni manbalarda turlicha ko'rsatiladi. Xususan, 
Hazrat Navoiy «Mezon ul~avzon»da bahrlar adadini 19 
ta deb ko‘rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni 
tarkiblanishiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin:
a) bitta aslning takroridan hosil boluvchi bahrlar: 
faulun / faulun ... = mutaqorib
foilun / foilun ... = mutadorik 
mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj 
foilotun / foilotun ... = ramal 
mustaf’ilun / mustafilun ... = rajaz 
mutafoilun / mutafoilun ... = komil 
mafoilatun / mafoilatun ... = vofir
b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo'luv- 
chi bahrlar:
336
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mafoiylun / foilotun = muzori’ 
foilotun / mustaf ilun = xafif 
mustaf’ilun / foilotun = mujtass 
mustaf ilun / maf ulotu = munsarih 
maf ulotu / mustaf ilun = muqtazab 
faulun / mafoiylun = tavil 
foilotun / foilun = madid 
mustaf ilun / foilun = basit
d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil 
bo'luvchi bahrlar:
mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib 
foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil 
foilotun / foilotun / mustaf ilun = g'arib 
mustaf ilun / mustaf ilun / maf ulotu = sari’
Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o‘zbek she’riyatida 
ishlatilishi, faolligiga ko'ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. 
Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, 
ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho­
kil, g'arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qo'llangan emas; 
mutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlarfoy- 
dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo-- 
ii’, xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek 
she’riyatida faol qo‘ilangan.
Bahr tarkibidagi asilar o'zgarishsiz yoxud ma’lum
0 /garishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O’zga- 
rishsiz takrorlangan asllardan hosil bo'luvchi bahrlar 
solim
/>. 
ihrlar
deb yuritilsa, o‘zgarishga uchragan ruknlari (furu’) 
bo'lgan bahrlar 
far’iy
hisoblanadi.
Asllarning o'zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/- 
/;<)/» deb ataladi. Zihoflar turlicha ko'rinishga ega bolib, 
huiid.i asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining 
lin.hirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning
1 Im /iqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o'ta
• lin'/K|qa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi- 
|i ■! niK| tushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga
337
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1) fosilayi sug'ro uchta mutaharrikdan so'ng bir sokin 
kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho‘ziq hi- 
joga teng: kapalak (v v -);
2) fosilayi kubro to‘rt mutaharrik va bir sokindan hosil 
bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: 
kurashajak (v v v -).
Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo'lak - ruknlar juzv- 
larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa- 
lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri-
kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil bo'ladi. Aruz tizimi
asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asilar) quyidagilar: 
Faulun v —
Foilun 
- V -
Mafoiylun v ------
Foilotun - v —
Mustafilun — v -
M a fu lo tu ------ v
Mutafoilun v v - v -
Mafoilatun v - v v -
Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda 
takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi 
bahrlar soni manbaiarda turlicha ko‘rsatiladi. Xususan, 
Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon»da bahrlar adadini 19 
ta deb ko‘rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni 
tarkiblanishiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin:
a) bitta aslning takroridan hosil boluvchi bahrlar: 
faulun / faulun ... = mutaqorib
foilun / foilun ... = mutadorik 
mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj 
foilotun / foilotun ... = ramal 
mustafilun / mustafilun ... = rajaz 
mutafoilun / mutafoilun ... = komil 
mafoilatun / mafoilatun ... = vofir
b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo‘luv- 
chi bahrlar:
336
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mafoiytun / foiloíun = muzori’ 
foilotun / mustaf ilun = xafif 
mustaf ilun / foilotun = mujtass 
mustaf’ilun / mafulotu = munsarih 
mafulotu / mustaf ilun = muqtazab 
faulun / mafoiylun = tavil 
foilotun / foilun = madid 
mustaf ilun / foilun = basit
d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil 
boluvchi bahrlar:
mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib 
foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokii 
foilotun / foilotun / mustaf ilun = g'arib 
mustaf ilun / mustaf ilun / mafulotu = sari’
Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o‘zbek she’riyatida 
ishlatilishi, faolligiga ko‘ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. 
Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, 
ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho- 
kil, g'arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qollangan emas; 
mutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlarfoy- 
dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo- 
ri', xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek 
she’riyatida faol qollangan.
Bahr tarkibidagi asilar o'zgarishsiz yoxud ma’lum 
o'/cjarishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O'zga- 
lishsiz takrorlangan asllardan hosil boluvchi bahrlar