Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

ton
ham pasayib boradi. 
Bunga zid o'laroq, beshinchi kolonda ton 
birdan
ko‘tarila- 
di, bungacha kuzatilgan izchil qisqarish 
birdan
uzayish (4 
bo‘g‘inlidan 13 bo‘g‘inli)ga almashadi. Albatta, bunday rit­
mik qurilish bevosita mazmun bilan bog'liq: birinchi kolon-
303
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da vaqí (yil) belgilangani holda keyingi uchtasida o‘sha 
vaqt aniqlashtirilgan (oy, kun, fasl, kun botgan payt) -
umumiydan xususiyga, katta davriy bo‘lakdan kichigiga to­
món kuzatiluvchi qisqarish va tonning pasayishi shundan; 
beshinchi kolonda esa «shom azoni» orqali «tevaragidan 
azon eshitiladigan» deya joyga o'tiladiki, mazmundagi bu 
o'zgarish ma’no urg'usi tushishi bois ovoztonining sezilarli 
ko‘tarilishi va kolonning uzayishi orqali ta’kidlanadi. Jum- 
laning bu tarz tugallangani uning keyingi jumla bilan maz- 
muniy va ritmik jihatdan ravon, bir tekis ulanishiga zamin 
bo'ladi:
Darbozasi sharqi-janubiyga qaratib qurilg'an bu dong'dor saroyni / 
Toshkand, Samarqand va Buxoro savdogarlari egallaganlar, / 
saroydagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan 
I
boshqalari musofiriar ¡la to'la
.11
E’tibor bering: jumlaning ¡Ik kolonida ma’no urg‘usi 
«dong’dor saroy»ga íushmoqda, u esa mazmunan bi- 
rinchi jumladagi «tevaragidan azon eshitiladigan joy»ni 
aniqlashtiradi. Ritmik tomoniga kelsak, birinchi gap oxi- 
ridagi ko'tarilish ikkinchi gap boshidagi pasayish bilan al- 
mashsa, o‘z navbatida, bu pasayish ilk kolon adog‘idagi 
ko'tarilish bilan almashinadi - ritmik izchillik yuzaga keladi, 
jumladan jumlaga ravon o'tiladi.
Jumlani bu tarz tahlil qilayotganimiz «nahotki, adib gap 
tuzayotganida shularni o'ylagan bolsa?!» tarzida e’tiroz 
uyg‘otishi mumkin va bu tabiiy ham. Darhaqiqat, yozuv- 
chi bularni o'ylab o‘tirmaydi - o‘zi tasvirlayotgan (ya’ni o‘z¡ 
tasavvurida aniq-tiniq ko‘rib, his qilib turgan) narsa-hodi- 
sa, holat haqida o‘quvchisida ham imkon qadar yorqin 
(ya’ni o‘zi ko'rib, his qilib turgan kabi) tasavvur hosil qi- 
lishga intiladi, xolos. Bunga qay darajada erisha olishi esa 
iste’dod darajasi va shaxsiyati kuchi, shu ikkisi zaminida 
shakllangan uslubi bilan bog'liq. Ya’ni biz hijjalab tushu-
304
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nish va tushuntirish payidagi holaílar asi ¡ste’dod ongi-yu 
ko'nglidagini so‘z bilan ifoda etsayoq, shunchaki hikoya 
qilsayoq yuzaga kelaveradi. Negaki, «asar tug'ilmasidan 
oldin uning ohangi, musiqasi tayyor bo'ladi», demak, shu 
ohangga muvofiq so'zlarquyilib kelaveradi. Quyilib kelgan- 
da esa har bir so'zning o‘z o‘rni bor - uni na almashtirish, 
na tushirib qoldirish va na unga boshqa so‘zn¡ qo'shish 
mumkin. Negaki, jumla qurilishidagi har qanday o'zgarish 
ritmni ham o'zgartiradi, demakki, fikrning oqimiga, ruhiga, 
urg'ulanayotgan ma’noga jiddiy ta’sir qiladi. Bunga amin 
bo'lmoq uchun, masalan, birinchi jumla qurilishini o‘zgar- 
tirib ko'rish kifoya:
Hijriy bir ming ikki yuz oltmish to'rtinchi yil /
dalv oyining o‘n yettinchi kuni... /
Birinchi kolonda biíta so'zning o‘rnini almashtirib (hijriy), 
bittagina so'zni (kun) qo'shdik. Naíijada ma’no urg'usi ko- 
lonning boshiga ko'chib, kolon oxiridagi avval ustma-ust 
tushgan mantiqiy va ritmik pauzalardan faqat keyingisigina 
qoldi. Agar avvalgi variantida vaqtni umumiy tarzda (ya’ni 
umuman hikoya qilinajak voqealar vaqtini anglaíish) belgí- 
lash maqsadi ustuvor bo'lsa, endi konkret vaqt (ya’ni ayni 
damni atash) ma’nosi ustun, sirasi, endi avvalgi ma’no 
yo‘qqa chiqdi. Ikkinchi kolondagi o'zgarish sabab kesib 
sanash ohangi yo'qolib, tugallanmagan ohang va shu bi­
lan bog‘liq kutuv (ya’ni o'quvchi ayni shu kuni sodir bo'lgan 
voqea-hodisaning atalishini kuiadi) yuzaga keiadi. Avvalgi 
shaklida jumla «dongdor saroy»dagi doimiy holatlar (ham- 
ma vaqt gavjum, kechki payt hammaning ovqatga unnashi 
kabi) tavsiflangan keyingi jumlalarga mazmunan mos edi, 
o'zgarish tufayli bu moslik ham yo'qqa chiqadi. Anglashila- 
diki, ritm jumlalararo mazmuniy aloqani ta’minlash, nutqiy 
bo‘laklarni o'zaro boglagan holda butunlikni yuzaga chiqa- 
rishga ham xizmat qilar ekan.
305
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Atoulloh Husayniy «alfozning ko‘p-ozlig‘i jihatidin saj’- 
ning eng yuksak martabasi aning qisqasidur va aning che- 
k¡ ikki lafzdur», shuning uchunki «alfoz necha oz bo'lsa, 
saj’ning husni ortiqdur»1 deb uqtiradi. Haqiqatan ham 
shunday, chunki kolonlar uzunligi qanchalik qisqa bo'lsa, 
ritmiklik ham shunchalik bo‘rtiq ko‘zga tashlanaveradi. Ma- 
salan, Otabek ta’rifida aytilgan mana bu jumladagi kabi:
Og‘ir tabiatlik, 
6
ulug‘ gavdalik, 
5
ko‘rkam va oq yuzlik, 
6
kelishgan qora ko'zlik, 
7
mutanosib qora qoshliq va 
9
endigina murti sabz urgan 
9
bir yigit. 
3
O'quvchisi dilida ham o‘zi mehr qo‘ygan qahramoniga 
mehr uyg'otishni juda xohlaganidan, adib uning ta’rifida 
jumlani yuksak martabadagi saj’ shaklida quradi. Natijada 
portret detallarini ta’kidlab sanash asosida (go‘yo mo'yqa- 
lamning bitta harakati bilan) o‘quvchi tasavvurida «istarali» 
qiyofa yaratiladi - qahramonga nisbatan simpatiya hosil 
qilinadi. Xuddi shuningdek, o'quvchi tasavvurida Homid- 
ning «sovuq» qiyofasini yaratish uchun ham salbiy otten- 
kali portret detallan ta’kidlab sanaladi - unga nisbatan an- 
tipatiya hosil qilinadi:
uzun bo'ylik, 
4
qora cho'tir yuzlik, 
6
chag'ir ko'zlik, 
4
chuvoq soqol, 
4
o'ttuz besh yoshlarda bo'lg'an 
8
ko'rimsiz bir kishi edi 
8