Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

ohangi, musiqasi
tayyor bo'ladi»
demoqda, ya’ni ohang tayyor holda beril- 
maydi, balki materialni anglash-u his qilish jarayonida dun- 
yoga keladi -
«tayyor bo'ladi».
Shunga o‘xshash, birguruh 
rus adiblari orasida ritmning nasrdagi o'rni va ahamiyati 
haqida so'rov o‘tkazilganida, ko'pchiligi har bir asarning 
o‘z ritmi, ohangini topib olish g'oyat muhim ekanini u 
yoki bu yo‘sinda ta’kidlaganlar. Jumladan, mashhur adib 
V.Astafyev aytadiki: «Tovushsiz so‘z mavjud emas. So‘z 
paydo bo'lishidan avval tovush dunyoga keldi. Nasrda 
ham shunday: hali syujet paydo bo'lmay turib, ijodiy niyat 
shakllanmasidan avval asar «jarang topishi», ya’ni qalbda 
«ohang» o'laroq tug'ilishi lozim, boshqa hamma narsa esa 
keyin, boshqa hammasi shunga elchib keladi».2
Tilshunoslikda nutqning eng kichik 
ritmik bo'lagi
sifati- 
da sintagma e’tirof etiladi. Sintagma esa tilshunoslik ata- 
masi bo'lib, semantik-grammatik-fonetik jihatlardan bir- 
lashgan so‘zlar guruhini anglatadi. Bu holda sintagma, 
aksar, so‘z birikmasiga teng, biroq uning ba’zan birgina 
so‘zga, ba’zan esa gapga teng kelish hollari ham uchrab 
turadi. Shuningdek, sintagmani «nutq-tafakkur jarayonida 
mazmuniy birlikni ifodalovchi fonetik birikma»3 deb tushu- 
nish ham mavjud bo'lib, bu holda uning chegarasi pro- 
sodik vositalar (
urg‘u, pauza)
bilan belgilanishi aytiladi. 
L.V.Shcherba fransuz tilida urg‘u so'zga emas, mazmunan 
o'zaro bog'liq so'zlar guruhiga tushishini nazarda tutgan 
holda sintagmani fonetik birlik sifatida talqin qiladi. Bundan
1 Суз 6y - сехрли дунё. Узбекистан халк ёзувчиси Уткир Хошимов билан 
су^бат // Шарк юлдузи,- 2010,- №1. - Б.133 - 134.
2 ^аранг: Гиршман М.М. Ритм художественной прозы. - М.: СП, 1982. -
С.60, 38.
3Щерба Л.В. Фонетика французского языка. - М.: Высшая школа, 1963. 
- С.86.
294
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashqari, L.V.Shcherba ayrim fransuz fonetiklari sintagma- 
ni nafas guruhi deb atashlari va bunda ayni so'zlar guruhi 
bir nafasda aytilishi, ularning orasida pauzalar bolmasligi 
lozim ekanligini nazarda tutishlarini ham aytadi.1 Agar nutq 
ritmikligi nuqtayi nazaridan qaralsa, sintagmaga fonetik 
birlik sifatida qarashni asos uchun oigan qulayroq, biroq 
uning semantik va grammatik tomonlarini ham hamisha 
yodda tutish zarur bo'ladi. Aibatta, o‘zbek tilidagi nutq ham 
so'zlarning mazmuniy-grammatik-fonetik jihatdan birikishi 
asosida tashkil topuvchi guruhlar - sintagmalarga bolina- 
di. 0 ‘z navbatida, qonuniyatlar umumiy ekanidan kelib 
chiqsak, ayni guruhlarning har biri bitta mazmuniy urg‘u 
olishi, bir zarb bilan talaffuz etilishi ham tabiiydir.
Adabiyotshunoslikda nasriy nutqning ritmik bolaklar- 
ga ajralishi qadim zamonlardayoq anglangan. Antik ritori- 
kadan boshlab nasriy nutqning eng kichik ritmik bolagi 
ko-
lon
istiiohi bilan yuritilgan. Zamonaviy adabiyotshunoslikda 
ham ushbu termin yuqorida ta’riflangan 
sintagma
istiiohi 
o'mida qollanadi. Aslida, bu ikki termin o'zaro «umumiy- 
lik - xususiylik» munosabatida: agar sintagma umuman 
nutqqa xos ritmik bo‘lak ma’nosida qollansa, kolon badiiy 
nasrga xos ritmik bo'lakni anglatadi.
Nasr ritmikligi masalasiga mumtoz Sharq adabiyot- 
shunosligida ham alohida e’tibor bilan qaralgan. Jum- 
ladan, Atoulloh Husayniy saj’ «arabiyyat ahlining bir toifasi 
nazdida nasrga xos» ekani va bunda «nasr fosilalarining 
oxirgi harfta muvofiqlig'i» nazarda tutilishini aytadi. So‘ng 
ta’rifini zarur izoh bilan oydinlashtiradi: 1) «fosiladin mu­
rad ul so'zdurkim, aning tufaylidin kalom qarinalari, ya’ni 
bolaklari bir-biridan ayrilib turg'ay»; 2) «oxirg'i harftin mu­
rad so‘z o'zagidagi qofiya raviysi yanglig' amalda bo‘lg‘an 
oxirg'i harf yoki o'shul harfqa o'xshash o‘zga bir harftur».2
10 ‘sha joyda.
2ATOy/inox; 
BaflOÜMby-c-caHOMU-b. - ToaiKeHT: AflaSnéT 
Ba 
cawbaT,
1981. - B.62.
295
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Endi mazkur ta’rifni yaxshiroq tushunib olmoq uchun, ma- 
salan, hazrat Navoiy qit’alaridan biriga qo'yilgan quyidagi 
sarlavhani olaylik: «Kamol kasbiga