Dilorom qosimova menejment nazariyasi

13.3. Inson xu lq i om illari tizim i
K ish ilar ja m o a s in i b o s h q a ris h u c h u n in so n x u lq i n im a g a
bog'liqligi, o'z hayotida nim aga asosolanishini bilish zarurdir. Kishi 
xulqi, faoliyati, h arakatlari anglangan, biror m aqsadga qaratilgan 
bo'ladi. B iror harakatni ra g'batlantiruvch i kuch - m oddiy va m anaviy 
ehtiyojlardir. Lekin, insonning barcha h arakati ham o'z ehtiyojini 
q o n d irish g a q a ra tilm a g a n . M a s a la n , inso n m a ’lum m od diy va 
m a’naviy boyliklarni faqat o'z iste ’moli uchun yaratm aydi.
Inson ehtiyoji bilan uning harakati, xulqi o'rtasida qator bevosi- 
ta ifodalanuvchi b o 'g 'in lar m avjud. Bular m anfaat, xohish, qiziqish- 
dir. M a ’lum sharoitlarda ular inson xulqini rag'batlan tiru v ch i kuchga 
aylanadi. R ag 'b at h arak at bo'yicha qaror qilishga olib kelsa, qaror 
h arak atg a olib keladi.
Inson xulqiga ijtimoiy m uhit, moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari 
ham ta ’sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish iste ’m olchida ehtiyojni vu-
154

---

judga keltiradi va bu bilan insonning bu ehtiyojlarni qondirish vosi- 
ta la r in i y a r a tis h g a q a r a tilg a n m e h n a t v a m a ’n av iy fa o llig in i 
rag'batlantiradi. Inson xulqini belgilovchi omillar tizimini quyidagicha 
tasav v u r qilish m um kin:
- ij'timoiy va tabiiy m uhit (ishlab chiqarish, ijtim oiy m u n o sa­
batlar, tarbiya tizim i, m adaniyat, tabiiy sharoit va h.k.);
- ehtiyojlar (m oddiy va m a ’naviy);
- ehtiyojlarni m anfaat, istak, intilish, m aqsad va h.k. shaklida 
anglash;
- h arak atg a ra g 'b atlan tirish ;
- yo‘l-yo‘riq (ichki mobilizatsiya, amaliy harakat qilishga tayyor- 
garlik);
- m a q sa d g a e rish ish va e h tiy o jla rn i q o n d irjsh g a q a ra tilg a n
h a ra k a t.
O m illarning bu tizim ida ham ehtiyojlar shakllanishining asosiy 
m anbasi, ham ularni qondirish sharti bo'lgan ijtim oiy m uhit m uhim
o ‘rin egallaydi. Bu tizim ning barcha b o ‘g ‘inlari o 'z aro bog'liq va 
bir-biriga t a ’sir qiladi. M u h itg a qaratilgan h arak at uni o 'zg artiradi, 
lekin bu bilan birga shaxsning o'zi, u n in g ehtiyoj va m anfaatlari 
ham o'zgaradi. Inson xulqining bu barcha om illarini hisobga olish 
jam oa ijtim oiy rivojlanishini sam arali boshqarish garovidir. Belgi­
lan g an m aq sad g a erish ish y o'lida kishilarni jip sla sh tirish u ch u n
ular m anfaat va ehtiyojlarini ustalik bilan m uvofiqlashtirish, ongli- 
likni shalkllantirish, ular faoliyatini m oddiy va m anaviy ra g 'b a t­
lan tirish za ru r. K ishilarda so g 'lam va ongli ehtiyo jlarn i, avvalo, 
m e h n a tg a bo 'lg an , tadbirkorlikka, boshqa kishilar bilan m u n o sa ­
batda bo'lish, ishlab chiqarishda intizom va tartib n i m ustahk am - 
lashga ehtiyojni tarbiyalash zarur.
J a m o a n i b o s h q a r is h ja ra y o n id a h a r b ir x o d im e h tiy o jin i 
q ondirish m e ’yorini u n in g m eh n at faolligi, sa rf qilgan m e h n a ti 
sifati va m iqdori, ijtim o iy boylikka q o 's h a y o tg a n x is sa s i bilan 
m u v o fiq lash tirish lozim . Ishchi yoki x iz m a tc h in in g m e h n a t x is­
sasi m e ’yori va m os holda u lar eh tiy o jla rin i q ondirish m e ’yori 
b u tu n k o rx o n a ja m o a s i m e h n a t x is s a s ig a b o g 'liq d ir. D e m a k , 
sh ax siy m oddiy m an fa atd o rlik jam o a m oddiy m an fa atd o rlig i bi­
lan u zviy b og 'liqdir.
155

---

M oddiy rag 'b at - m ehnat faoliyatini rag'batlantiruvchi m uhim
omil bo'lishi bilan birga u yagona kuch bo'lib ham qolmaydi. Ishlovchi- 
lar uchun faqat moddiy em as, m a’naviy rag'batlantirish ham muhim.
D avlat boshqaruvi tashkilotlari korxona bilan m u nosabatlarni 
shakllantirishda iqtisodiy vositalar - ja m g 'a rm a va ssudalar bo'yicha 
fondlar, qim m atli qog'ozlar bo'yicha darom adlar, n arxlar va soliqlar, 
soliq im tiyozlari va iqtisodiy sanksiyalar, m aqsadli d o ta tsiy a va 
sanksiyalar, valyuta kursi, am ortizatsiya ajratm alari m e ’yorlari ijti­
moiy va ekologik m e’yorlar kabilardan foydalanadi.
«K orxonalar t o 'g ‘risida»gi q o nunda korxona sh artn o m a maj- 
buriyatlariga rioya qilmaslik, kredit-hisob, soliq intizom ini buzgan- 
lik, m ahsulot sifatiga, talabga va boshqa korxona xo'jalik faoliyati­
ni a m alg a o sh irish q o id alarig a rioya qilm aslik h am d a jav o b g ar 
bo'lishi t a ’kidlangan. B undan tashqari u qonunga muvofiq m ulkiy 
javobgarlikka ham ega. Bitim shartlariga rioya qilinmaganligi sabab- 
li jarim a to 'lan g an hollarda korxona iste ’m olchining roziligisiz mah- 
sulot yetkazib berish, xizm at k o 'rsatish bo'yicha m ajburiyatlardan 
ozod qilinm aydi.
K orxona y er va boshqa tabiiy resurslardan n o to 'g 'ri foydalan- 
ganlik natijasida keltirilgan zarar, atrof m uhitni ifloslashtirish, ish­
lab chiqarishda xavfsizlik qoidalarining, sanitariya-gigiena m e’yorlari 
va talablari buzilishi natijasida xodim lar sog 'lig 'ig a keltirilgan za ru r 
uchun qonunda k o 'rsa tilg a n m iqdorda jarim a to'laydi. T abiatdan 
foydalanish qoidalarini buzuvchi korxona faoliyati qonuniy y o ‘1 bi­
lan shu buzilish hollari bartaraf qilingunga qadar to 'x ta tib qo'yilishi 
m um kin. X o'jalik ichki faoliyat tartibini belgilash uchu n korxonada 
b o s h q a r is h n in g m a ’m u riy -fa rm o y is h u s u lla r i is h la b c h iq ilib , 
qo'llanishi kerak.