Dilorom qosimova menejment nazariyasi

13.5 Xotorn tajribalari
1924-yilning noyabr oyida C hichero shahri (Illinoys sh tati)d a 
joylashgan «V estern Elektrik» kom paniyasiga tegishli Xotorn za- 
vodida bir g uruh tadqiqotchilar tajribalar o'tkazishni boshladi. B uning 
m aq sad i ish sh a ro itla ri va ish lab c h iq a rish sa m a ra s i o rasid ag i 
bog'liqlikni o 'rg an ish edi. Bu tajriba o ‘sha davrda hukm ron bo'lgan 
«ilmiy (nazariy ) boshqaruv» n azariy asin in g m antiqiy rivojlanishi­
ga olib keldi. B uyuk kashfiyotlar bilan k o'pincha sodir bo'ladigan 
kutiigan natija bo'lm adi. Tajribalar bexosdan ilmiy boshqaruvdagi 
«insoniy m unosabatlar» nazariyasi tug'ilishiga olib keldi.
T ajribaning to ‘rt bosqichi. 
Avvalgi bosh m asala keyincha- 
lik tajrib an in g t o 'r t bosqichiga aylangan. Ishlab ch iqarish kuchi 
ta ’sir etuvchilarning baholashi edi. Ishchilar ikki g u ru h g a bo'lingan 
edilar: nazo rat va tajribaviy. Tadqiqotchilar tajribaviy guruhini ish 
joyining yoritilishi har ikkala guruhning sam aradorligi oshishiga olib 
kelganligi h ay ratg a soldi. Bu hodisa yoritish yom onlashganida ham
ro‘y berdi.
Tadqiqotchilar yoritish ishlab chiqarish kuchiga ko'p aham iyatli 
t a ’sir b o 'lm a g a n lig in i k o 'r s a td i, d eg a n x u lo sa g a kelishd i. U lar 
o 'zin in g n azo rati tashq arisida bo'lg an om illar sababli tajriba bar- 
bod bo'ladi. M utlaqo boshqa sabablardan ularnin g gipotezasi to 'g 'ri 
bo'lib chiqadi.
Ikkinchi bosqichda ularg a G arvard U n iv ersiteti bu yuk olimi 
Elton M eyo qo'shildi. Geyl yig'uvchilari orasida laboratoriya tajri- 
basi o'tkazilm oqda edi. Bu safar 6 kishidan tashkil toplgan ko'ngillilar
160

---

guruhi boshqalardan ajratib qo'yildi va m ehnatiga qo 'shim cha haq 
to'landi. Ishchilarga ham k a tta m uloqot erkinligiga ru x sa t etildi. 
B uning natijasida ular orasida m ingdan ortiq o 'zaro m u nosab atlar 
yu zaga keldi. N atijalar avvaliga m avjud nazariyani tasdiqlab turdi. 
M isol uchun, ish tartib ig a qo'shim cha tanaffuslar kiritilganda ish­
lab chiq arish o ‘sdi. O lim lar buni kam roq toliqish darajasi bilan 
tushuntirib berishdi. S huning uchun guruh shu kabi ish sharoitlari- 
ga o 'z g a rtirish la r kiritib borish k erak degan h ulosag a keldi. Ish 
kuni va ish haftasining qisqartirilishi ishlab chiqarish sam arador- 
ligini doim oshirib bordi. O lim lar en g birinchi ish uslubiga qayt- 
ganlarida esa ishlab chiqarish sam aradorligi yuqori darajada saqlanib 
q olgan.
N azariyaga ko ‘ra, o‘sha davr m enejm enti bunday bo‘lm asligi 
kerak edi. S h u n d a bu h o d isan in g sabablarini to p ish u ch u n qat- 
n a sh c h ila r o 'rta sid a s o ‘rov o 'tk az ilg a n . O lim lar ishlab chiqarish 
sam arasig a ko'proq t a ’sir k o 'rsa tad ig an allaqanday insoniy u n su r 
topishadi. Qisqasi, (yig'uvchi) yig'ish jarayonida qatnashgan qizlar- 
ning ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishni hech qanday jis ­
m oniy yoki m aishiy ish sh a ro itla rin in g o 'z g a rish i bilan asoslab
b o 'lm a s edi. Lekin, buni ijtim oiy g u ru h n i sh a k lla n tirish ham d a 
o 'zg ach a o 'zaro m u nosabatlar bilan tu sh u n tirish m um kin.
T ajribaninng uchinchi bosqichida avvaliga odam larni bevosita 
boshqarishni takom illashtirish oddiy rejasi bilan xodim lar o'rtasid agi 
m unosab atlarn in g yaxshilanishi o'ylangan edi. Amm o, bu reja keyin­
chalik 20 m ingdan ortiq xodim larning m uoloqotlaridan tashkil to p ­
gan yirik d astu rg a o'sib ketdi. X odim larning ishi haqida ju da ko'p 
hajm da axborot to 'p lan g an edi. N atijada tadqiqotchilar tashk ilotd a­
gi har bir xodim ishlab chiqarish samaradorligi va mavqei ishchining 
o'zi va ishchi jam oasi bilan bog'liqligi aniqlandi. X odim ning ishlab 
chiqarish sam aradorligiga ham kasblarining ta ’sirini o 'rg an ish uchun 
to 'rtin ch i tajriba o 'tk azish g a qaror qilindi.
U nga ko'ra, bank signalizatsiyasi ishlab chiqarish joyida tajriba 
qilindi. T o 'rtin ch i bosqich yalpi ishlab chiqarish sam arad orligiga 
ta ’sir etuvchi moddiy d astur darajasini aniqlashdan iborat edi. Ilmiy 
m en ejm en tg a asosan olimlar m antiqan ko'proq haq olish istagida 
b ash q a la rd an te z ro q ishlaydigan ish ch ilarg a y an a ham sekinroq
161

---

ishlovchilarni (b o g 'la sh ) birlash tirish va sam aradorligini oshirish 
nazariy asin i qo’lladilar. O lim lar bu safar ham so v g 'a kutm o qd a 
edilar.
Aslida ishchan ishchilar guru h n in g qabul qilgan ish su r’ati che- 
garasiga am al qilish u chun o ‘z ish s u r’atlarini pasaytirishgan. U lar 
boshqa g u ru h a ’zolariga xavf keltirad ig an m arom nin g buzilishini 
xohlam as edilar. Bir ishchi bunday tu sh u n tirib berdi: «Bilasizmi, 
bizda esa aniq vazifa bor edi. Aytaylik, m asalan, bir kishi kuniga 6 
m in g birlik ish bajarish bilan m a s h g 'u l... Bu t o ‘liq ikki to 'p lam
bo'ladi. Endi esa o 'z ishini tu g atib bo'sh kezib y urgand an ko'ra, u 
yana boshqa ish bajaradi. X o'sh, bu holda nim a y uz berishi m um ­
kin? Balki uni bo'shatib yuborishlari ham m um kin. Biroq boshqalar- 
ga n isb a ta n sek in ro q ish lay d ig an lar am alda o 'z sam arad o rlig in i 
oshirishga h arak at qilishadi. U lar g u ru h n in g boshqa a ’zolari to m o ­
nidan firibgar deb hisoblanishini xohlam aydi».