Dilrabo elmuratova nodira misirova

Tayanch iboralar: о ‘qituvchining talabalam i boshqarish mahorati, о ‘qituvchi
faoliyatining psixologik asoslari, o'qituvchining darsdan keyingi ijodi, notiqlik
san 'atining ко 'rinishlari.
M afkuraviy va ilmiy targ‘ibot kishilar o ‘rtasida, maxsus m a’ruzalar o ‘tkazish, 
m a’ruzalar qilish, har xil suhbatlar uyushtirish kabilar orqali am alga oshiriladi. Ana 
shu m a’ruzalar, suhbatlar va har xil chiqishlam ing om m aga qay darajada ta ’sir 
qilishi, ularni ishontirish, kayfiyatlarini o ‘zgartirish, ular diqqatini qo ‘yilayotgan 
m asalalarga tortish o ‘qituvchilardan katta mahorat talab qiladi. CHunki har bir nutq 
ommani ishontira oladigan, ularga tushunarli, yorqin, ta ’sirchan, mantiqli va aniq 
b o ‘lgandagina kishilarga o ‘zgacha ta ’sir qiladi. A na shulami ta ’minlagan o ‘qituvchi 
esa o ‘z oldiga qo‘yiladigan quyidagi asosiy holatlarga alohida e ’tibor berganlar:
1. O lzi to ‘xtalmoqchi b o ‘lgan mavzuni (m asalani) chuqur o ‘rganish, 
o ‘zlashtirib olish, undagi m asalalarga o ‘z munosabatini aniq belgilab olish.
2. 0 ‘z dunyoqarashiga ega bo ‘lish, so‘z bilan ish birligi, nazariya bilan 
tajribaning dialektik birligiga erishish, fikrlami ilmiy asoslash.
3. M avzuga m as’uliyat bilan yondashish, uni om m a oldida to ‘liq ochib 
berishga, yoritishga diqqat qilish.
56

---

4. M a'ruzalar, ommaviy chiqishlar paytida tinglovchilar bilan yaqin aloqa, 
muloqotni ta ’minlash. Tinglovchilaming kayfiyatini his qilib turish, bu orqali esa 
ularning lektor fikrlarini faqat tushunib olishlarinigina ta’minlamasdan, bu fikrlarga 
ishontira olish.
5. Har bir nutqqa jiddiy tayyorgarik ko‘rish, jumladan, m a’ruzani nimadan 
boshlashdan tortib, nima bilan tugatishgacha jiddiy o ‘ylab olish, masalalami o'rtaga 
lashlash, ketma-ketligini yaxshi belgilab olish, ularning o ‘zaro bogManishini 
ta’minlash, m a’lum rejalar yoki reja-konspektlar tuzib olish, o‘zi uchun alohida va 
keng to‘xtalishi zarur boMgan o ‘rinlami belgilab olish va boshqalar.
Tilni yaxshi bilish, o'rinli va to‘g‘ri foydalanish malakasiga ega bo‘lish - nutq 
madaniyatini egallashdir. Mavzuni chuqur bilish, masalalami to‘g ‘ri anglash, ularga 
munosabat, tushunarlilik, ta’sirchanlik, aniqlik va mantiqlilikni ta’minlash, 
tinglovchilar diqqatini tortish, fikrlarni qanday bayon qilish kabilaming hammasi til 
orqali uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Nutq madaniyati esa olam-olam 
mazmunni go‘zal ifodalab berishga asoslanadi.
Har qanday o ‘qituvchi nutqning madaniyatli boMishini ta’minlashga harakat 
qilar ekan, avvalo, o ‘z ona tilining bebaho ne’matlaridan foydalana olishi, so‘z 
qadriga eta bilishi lozim. Bundan tashqari, nutqning go'zal, latofatli, m a’nodor va 
olijanob boMishi uchun kishining o ‘zi ham tabiatan samimiy, musaffo boMishi kerak. 
CHunki hamma vaqt ham chiroyli so‘zlami qatorlashtirib tanlash, balandparvoz 
jum lalar tuzish bilan madaniy nutqqa erishib boMmaydi.
Kaykovusning shunday fikri bor: «Hamma qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq 
qobiliyatidir. Nutqni ju d a yaxshi va san’ankorona o‘rganib ol, doimo gapga chechan 
boMishga harakat qil. Nutqi shirin kishining mehribon kishilari ham ko‘p boMadi».
K.o‘rinadiki, so‘zlovchi til vositalaridan o‘rinli foydalangan holda tinglovchi 
ongiga, sezgisiga va kayfiyatiga ko‘tarilayotgan masalalami to‘g ‘ri, aniq va oson 
anglab olishini ta’minlaydigan boMishi kerak. SHunday qilib, notiqlik san’atini 
quyidagi ko‘rinishlarga ajratish mumkin: a) ijtimoiy - siyosiy chiqishlar tili; b) 
targMbotchi va tashviqotchilar nutqi; v) akademik nutq; g) suddagi nutq; d) maxsus 
so‘z ustalarining chiqishlari va boshqalar.
ljtimoiy-siyosiy mavzulardagi chiqishlarga, odatda ma’lum bir mas’ul 
kishilarning rasmiy nutqlari, hisobotlari kiradi. TargMbot va tashviqotchilaming 
chiqishlari, odatda m a’lum bir muammolami talabaga singdirish, talaba ongidagi 
tushunmovchilik va chalkashliklarga barham berish, ulami to ‘g ‘ri yoMga solish, 
talaba uchun noma’lum boMgan holatlardan ulami xabardor qilish, ayrim narsa 
hodisalar mohiyatini toMa ochib berish kabi vazifalar bilan bogMiq boMadi.
0 ‘qituvchi doimo tejamkorlikka e ’tibor berishi, zarur boMmagan so'zlami 
qoMlamasligi kerak. Nutqning cho‘zilib ketishi unda takrorlar boMishi, zarur 
boMmagan so‘zlaming ko‘p uchrashi nutqni siyqalashtiradi, uni zerikarli qilib
57

---

him oya qila boshlaydi. 0 ‘qituvchining hohish istagi haqqoniylik va insonparvarlik 
xarakterida b o ‘lsagina, bunday chekinishlarga yo‘l qo‘ymasligi mumkin bo'ladi.
Pedagogik faoliyat - yoshlam i hayotga, mehnatga, vatan mudofaasiga 
tayyorlash uchun xalq oldida davlat va jam iyat oldida javob beradigan bolalarga 
ta ’lim -tarbiya berish bilan shug‘ullanadigan va bu ishga m axsus tayyorlangan 
kishilarning m ehnat faoliyatidir. Kollej o'qituvchilarining faoliyati respublikamizda 
buyuk davlat jam iyatni quruvchi va unda yashab mehnat qiluvchi etuk erkin 
fikrlovchi inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan. 0 ‘qituvchining barkamol 
avlodni tarbiyalash va unda yangi insonga xos sifatlarni tarkib toptirish vazifasi eng 
oliy janob yuksak va shu bilan birga eng sharafli va murakkab vazifadir. H ar bir 
tarbiyalanuvchi o ‘z xulq atvoriga, xarakteriga ega. Ulami o'qitish va tarbiyalashda 
ularning ana shu o 'zig a xos xususiyatlarini hisobga olish, o ‘rgatish nixoyatda 
murakkabdir. Bunda insonlar o ‘rtasida ijtimoiy m unosabatlam ing murakkabligini 
o ‘zida aks ettiruvchi maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatda 
tayyorgarlik k o ‘rsatgan yoshlar uning ana shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. 
O 'qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogram m asida o ‘z ifodasini 
topadi:
1. 0 ‘qituvchining shaxsiy xususiyatlari;
2.0 ‘qituvchining pedagogik-psixologik tayyorgarligiga qo‘yiladigan talablar;
3. M axsus tayyorgarlikning hajmi va tarkibi;
4. Ixtisosga oid uslubiy tayyorgarlik mazmuni.