Dinshunoslikka
Ilmiy tasniflar va ularning xususiyatlari
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Ilmiy tasniflar va ularning xususiyatlari.
Dinlarni tasniflash bilan turli fan sohalari shug‘ullangan va bu tasniflarda ularning izlanish ko‘lami va ixtisosliklari aks et gan. Bu tasniflarning eng muhimlari dinlarning jo‘g‘rofiy tarqa lishi, tarixiy kelib chiqishi va rivojlanishi jihatidan hamda diniy mavzusiga ko‘ra tasniflashdir. Bu tasniflar yuqoridagi noilmiy tasniflardan farqli ravishda garchi ilmiy asoslarga ega bo‘lsada ularni ham mutlaq to‘g‘ri tasniflar deb bo‘lmaydi. A) dinlarning jo‘g‘rofiy tasnifi. Dunyo dinlari yuzaga kelgan geografik hududlar 66 Bu tasnif jo‘g‘rofiya fani bilan hamohang bo‘lib, dinlarni jo‘g‘rofiy jihatdan o‘rganishga bo‘lgan e’tiborning rivoji asosida «Dinlar jo‘g‘rofiyasi» atalmish fan sohasi yuzaga kelgan. Unda dinlarning jo‘g‘rofiy yoyilishi va tarqalgan mintaqalarini belgilash asosida jo‘g‘rofiy atlas tuzish, dinlarning tarqalish harakatini ku zatish kabi jo‘g‘rofiya bilan bog‘liq mavzular o‘rganiladi. Bunda hozir mavjud bo‘lgan dinlar bir necha xil tasniflanadi: 1. Dinlarning qit’alarda tarqalishiga ko‘ra Afrika, Osiyo, Yev ropa, Amerika va Avstraliya dinlari tarzida tasniflash. Biroq bu unchalik munosib tasnif emas. Chunki, shunday dinlar ham bor ki, ular bir necha qit’alarda hamon tarqalmoqda. Xususan, Is lom va Xristianlik deyarli barcha qit’alarda tarqalgan. Shuningdek, ba’zi qit’alarda ozchilikni tashkil etuvchi ba’zi boshqa dinlar vakil lari ham bo‘lishi bilan birga deyarli aksar aholi bir dinga e’tiqod qiladi. Masalan, Yevropada asosan Xristianlik ko‘p tarqalgan, Is lom Amerikaga nisbatan Afrikada ko‘proq tarqalgan. Osiyo qit’asi da Islom, Hinduviylik, Buddaviylik, Konfutsiylik, Sintoiylik din lari aralash tarqalgan. Ba’zan bir qit’ada paydo bo‘lgan din boshqa qit’ada keng yoyilgan. Masalan, Xristianlik Falastinda vujudga kel gan bo‘lsada, asosan Osiyo qit’asidan tashqarida tarqaldi. 2. Dinlarning jo‘g‘rofiy mintaqasiga ko‘ra Sharq dinlari va g‘arb dinlari tarzida tasniflash. Bu dunyoning qutblarga bo‘lini shiga monand siyosiy va madaniy tafovutni aks ettiruvchi keng jo‘g‘rofiy tasnifdir. Sharq dinlariga Hinduviylik, Buddaviylik, Konfutsiylik, Sintoiylik, Daolik va boshqa Uzoq Sharq dinlari kiritiladi. G‘arb dinlariga Yahudiylik, Xristianlik va Islom dinlari kiritiladi. Aslida Islom dinini g‘arb yoki Sharq dini deb bo‘lmay di. U jo‘g‘rofiy jihatdan Sharqda yuzaga kelib, g‘arb mamlakat larida ham keng tarqalgan. Yahudiylik va Xristianlik ham asli da Sharq dinlari bo‘lib, Yaqin Sharqda vujudga kelgan va g‘arb mamlakatlarida keng yoyilgan. 3. G‘arb tasniflaridan yana biri dunyoning bo‘linishiga mo nand dinlarni jo‘g‘rofiy mintaqasiga ko‘ra tasniflashdir. Bun da dinlar Yaqin Sharq dinlari, Uzoq Sharq dinlari tarzida yoki 67 g‘arbiy Afrika dinlari va Shimoliy Afrika dinlari tarzida yoki jo‘g‘rofiysiyosiy omillarga ko‘ra Hind dinlari, Sovet Ittifoqi din lari, Arab dunyosi dinlari tarzida tasniflanadi. 4. Qadimgi dinlar siyosiy mintaqalarga ko‘ra Mesopatami ya dinlari, Suriya mintaqasi dinlari, Kichik Osiyo yoki Anado‘li dinlari, Fors dinlari tarzida tasniflanadi. 5. Dinlar mamlakatlar hududlariga ko‘ra Falastin dinlari, Ara biston yarim oroli dinlari, Meksika dinlari, Hind dinlari, Xitoy dinlari, Yapon dinlari tarzida tasniflanadi. JanubiySharqiy Osiyo mintaqasi bir necha diniyfalsafiy ta’limotlarning vatani sanaladi Uzoq Sharq dinlari kabi ba’zi mintaqa dinlarini diniy mavzusi ga ko‘ra aniq belgilash imkoni bo‘lmagan ko‘p hollarda jo‘g‘rofiy tasnif qulay ilmiy tasnifdir. Masalan, Yahudiylik, Xristianlik va Is lom dinlarini tavhid (yakkaXudolik, monoteizm) asosida umum lashtirilsa, Uzoq Sharq dinlarini yagona diniy tushuncha asosida umumlashtirib bo‘lmaydi. Bunday holatda muammoning yechi mi sifatida jo‘g‘rofiy tasnifga murojaat qilish mumkin. Lekin, bu tasnif ham dinlarning paydo bo‘lgan va tarqalgan mintaqalari ga ko‘ra o‘rganishda samarali uslubdir. Bu tasnif orqali dinlar 68 ning jo‘g‘rofiy joylashuvi ularning qaysi mintaqalarga qay tarzda va ko‘lamda tarqalgani hamda kirib borayotganligi o‘rganiladi. Bun day tasnif doimo o‘zgarib, yangilanib boradi. Chunki, dunyoning diniy xaritasi o‘zgarib, dinlarning tarqalish harakati davom etmoq da. Masalan, Xristianlik, Islom va Buddaviylikning davomiy hara kati jarayonida dunyo aholisining diniy holati o‘zgarib bormoq da. Demak, dinlarning bunday harakatini aniqlashda xalqlarning diniy joylashuviga ko‘ra jo‘g‘rofiy tasnifga murojaat qilish lozim. B) dinlarning tarixiy tasnifi. Bu tasnifda dinlarni tarix sahnasida paydo bo‘lish davriga ko‘ra tartiblanadi hamda tarixiy davrlar qadimgi, o‘rta va yan gi davrlarga ajratilgan taqsimotga asoslanadi. Bunda dinlar qu yidagicha tasniflanadi: – ibtidoiy va qadimgi dinlar hamda o‘rta asrlar va yangi davr dinlari, ba’zan ibtidoiy va madaniy dinlar; – ibtidoiy va qadimgi davr dinlari, tarixiy sivilizatsiya dinlari va yangi davr dinlari. Bu odatda dinlarning paydo bo‘lishi davriga ko‘ra tari xiy tarti blashdir. Gohida dinlar tarixi xalqlar tarixi bilan bog‘lanadi. Chunki xalqlarning siyosiy tarixi yuzaga kelgandan so‘ng ular ning diniy tarixi ko‘rinadi. Ko‘pgina qadimgi manbalarda xalqlarning siyosiy tarixi diniy tarixi bilan bog‘langan. Dinlarning tarixiy tasnifida bir qancha muammolar mavjud. Ulardan biri ko‘plab dinlarning xususan, ibtidoiy dinlar ba’zi tari xiy dinlarning paydo bo‘lish davrlari aniq belgilanmaganligi. Ya na bir muammo shundaki, ba’zi dinlar bir paytda paydo bo‘lganligi sababli ularning yuzaga kelish davrini aniqlash mushkul. Ayniqsa, biror din asoschisining shaxsiyati asotir (afsona) va xurofotlar bilan aralashib ketgan bo‘lsa, u tarixga yashirinadi. Hinduviylik, Daolik, Buddaviylik, Jaynizm, Zurdushtiylik, Konfutsiylik kabi bir davr at rofida paydo bo‘lgan dinlar m.a. VI asrga borib taqaladi 1 . 1 Hillary Rodrigues, John S. Harding. Introduction to the study of religion. – USA, Routledge, 2009. – P. 6669 . 69 Bu dinlarning ko‘pchilik asoschilari shaxsiyati afsonalar bilan bog‘langan, ularning o‘z dinlarini tuzishdagi sharoit va davrlar ga tarixan nazar tashlashga to‘sqinlik qiladi. Mazkur dinlarning paydo bo‘lish tarixini belgilashdagi qiyinchilik ularning tarixda tugagan davrlarini ham belgilashda qiyinchilik tug‘diradi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|