Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vahiy dinlari (vahiy kitobiga asoslangan kitobiy dinlar). Bu din
lar ba’zan payg‘ambarli dinlar deb ham yuritiladi. Ular ilohiy vahiy ni qabul qilgan va qavmlariga vahiyning mazmunmohiyatini yet kazgan payg‘ambarlar guruhi bilan ko‘p jihatlarda bog‘liq. Chunki, vahiy dinlarida payg‘ambarlar alohida shaxsiyatga ega bo‘lib, bosh qa dinlarda ularga o‘xshashi yo‘q. Bunday dinlar ba’zan nubuvvat dinlari deb ham yuritiladi. O‘z asoschilari tomonidan yozilgan ki toblar va ularning so‘zlari yoki shu kabi boshqa insonlar tomonidan yozilgan matnlarga asoslangan, vahiy kitobi bo‘lmagan dinlar. Shuningdek, ilohiylik va tavhid omili hamda ulardan kelib chiqqan tushunchalar bilan birga dinlarni tasniflashda murojaat qilinadigan boshqa tushunchalar ham bor. Masalan: – Jahon dinlari (Islom, Xristianlik va Buddaviylik). Bun day dinlar tarafdorlari o‘z dinlarini muayyan qavmgagina xos bo‘lmay, jahonshumul ahamiyatga ega deb hisoblaydilar. – Milliy dinlar yoki mahalliy xalq dinlari (Hinduviylik, Ya hudiylik va boshqalar). Bunday dinlar tarafdorlari qavmining o‘z dinlarini va sig‘inadigan Xudolarini ulardan boshqa hech kim 72 ga xos bo‘lmagan o‘zgacha mohiyatga ega deb hisoblaydilar. Shu ningdek, bu guruhga Xudo muayyan qabila yoki jamoa bilan qondoshirqiy munosabatlarda bog‘liq bo‘lgan hamda otabobo lari ruhiga sig‘inish e’tiqodiga asoslangan ibtidoiy qabilaviy din lar ham mansubdir. Bundan tashqari, dindagi jahonshumullik va xususiylik asosi da dinlarni tashviqot qiladigan va tashviqot qilmaydigan din lar tarzida ham tasniflanadi. Jahon dinlari yoyilishiga, aqi da va g‘oyalarini tarqatishga katta e’tibor bilan intiladi. Ammo, muayyan qavmga xos dinlarda tashviqot rag‘bati yo‘q. Chunki, ularda Xudo umumbashariy bo‘lmay, milliy ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Yahudiylik ham o‘z diniy g‘oyalarining umumja hon salohiyatga egaligi, o‘z Xudosi butun dunyo Xudosi ekan ligi jihatidan o‘zini olamshumul deb da’vo qiladi. Shuningdek, u yago na Xudoni faqat o‘ziga xoslashi, yakkaXudolikni o‘ziniki qilib olishi va uni boshqalardan qizg‘anishi jihatidan xos milliy likni ham ifoda etadi. Dinlarning har bir guruhidagi bosh yo‘nalish yoki o‘lchov ora liqqa ko‘ra, mavzuga ko‘ra tasniflash ham mumkin. Masalan, Uzoq Sharq dinlarida falsafaga tobelik ustun bo‘lib, borliq, tabi at va koinot borasida falsafalarni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Shuning uchun ba’zi din tarixchilari bunday dinlarni ilohiy vahiyga asos langan yakkaXudolik dinlaridan farqli ravishda «Falsafiy dinlar» deb ham ataydilar. Bunday tasnif ikki guruhdagi bilish manbayi ga asoslanadi. Birinchi guruh manbayi aqliyfalsafiy manba, ik kinchi guruh manbayi vahiy. Vahiyni aql tushuntirib beradi. Ba’zi din tarixchilari Uzoq Sharq dinlari guruhini «Tasavvufiy dinlar» deb atashni afzal deb hisoblaydilar. Chunki, zohidlik yoki ixtiyoriy faqirlik bu dinlar o‘z e’tiqod qiluvchilarining najot topishlari uchun belgilab qo‘ygan uslub yoki tariqati bo‘lib, ruhiy riyozatlar, qadri yatlari haqidagi tafakkur va undagi ibodat yo‘llariga asoslanadi. Ammo, yakkaXudolik dinlarida tasavvufiy uzoqlashish ijobiy holat sanalmaydi. Uzoq Sharq dinlarini esa, so‘fiylik yakkaxudo likka olib boradi. 73 Tasavvuf birinchi va ikkinchi guruh o‘rtasidagi farqli omil si fatida ishlatiladi. Ba’zi din tarixchilari boshqa dinlardan farqlash maqsadida Uzoq Sharq dinlarini «Axloqiy dinlar» deb ataydilar. Bu boshqa dinlar axloqiy masalalarga e’tibor bermaydi, degani emas, balki ba’zi Uzoq Sharq dinlarida axloq asosiy o‘rin tutadi. Masalan, ulardan farqli ravishda yakkaXudolik dinlarida axloq din bilan bog‘liq bo‘lib, dinning natijalaridan biri ekanligini yoki aqidalarning hayotdagi amaliy tatbiqi ekanligini ko‘ramiz. Din bosh asos, axloq esa, diniy tafakkurning amaliy tatbiqidir. Ko‘pchilik Sharq dinlari ning axloqiy nizomlar ekanligi va ulardan asosiy maqsad jamiyat da insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni axloqiy qadriyatlar va manbalar guruhi orqali tartibga solinishini ta’riflashda «din» so‘zini ishlatish shart emas. Buddaviylik va Hinduviylikda ko‘ringani kabi Xitoy va Yapon dinlarida bu manzara yorqin oydinlashadi. Dinlarning bu guruhi axloqiy tartiblarni keltirib chiqargan falsafani mavjudlik va tirik likni birinchi o‘ringa qo‘yishi bilan alohida ajralib turadi. Bu ax loqiy tartiblarga so‘fiylik tariqati orqali erishiladi va amalga osha di. Shuning uchun ular falsafiyaxloqiytasavvufiy dinlardir. Bunga muqobil ravishda ba’zi dinshunoslar yakkaXudolik dinlarini «Tashrihiy (qonunchilik asoslariga ega) dinlar» deb ham ataydilar. Bu dinlar insonlar hayotini tartibga solish uchun ilohiy vahiy orqali ta’sis etilgan sharhiy ko‘rsatma va qonunlar ga asoslanadi. Shariat xususiyatlaridan biri – mas’uliyatli vazi fa yuklash. Inson ilohiy qonunlar va hukmlarga bo‘ysunishi va majburiyatlarni to‘ltiq bajarishi lozim. YakkaXudolik dinlaridagi diniysharhiy majburiyatlar so‘fiylik dinlaridagi tariqatga muqo bil keladi. Lekin axloq Uzoq Sharq dinlaridagi so‘fiylik tariqat lariga bog‘liq bo‘lishi bilan vahiy dinlaridagi shariat bilan ham bog‘liqdir. Ba’zan dinlar pirovard maqsadlari jihatidan ham tasniflanadi. Chunki, ko‘pgina Uzoq Sharq dinlari, shuningdek, Yahudiy lik va Xristianlikdagi pirovard maqsad insonni qutqarish bilan yakun 74 lanadi. Qutqarish – najot va uni amalga oshirish mavzusidagi ixtiloflarga ko‘ra bu barcha dinlar «najot dinlari» deb ataladi. Islom bunday nom bilan atalmaydi. Chunki, u muayyan diniy uslub asosida insonning najot topishi uchun xalos bo‘lishi zarur bo‘lgan muayyan muammoni cheklab, belgilab qo‘ymagan. Is lomdagi pirovard maqsad insonning Allohga itoat etishi hamda insoniy irodani ilohiy irodaga taslim bo‘lishi va bo‘ysunganligi ni e’lon qilishdir. Unda boshqa dinlardagi kabi insonni qutqarish ga urinadigan muayyan bir muammo yo‘q. Shuning uchun uni «qutqarish (najot) dinlari» guruhiga qo‘shish mumkin emas. Ba’zi dinshunoslar Uzoq Sharq dinlarini «nirvana dinlari» deb ham ataydilar. Chunki, bu dinlar insonning najot topishi ham da uni dunyo qiyinchiliklari, baxtsizlik va azobuqubatlaridan chiqarib, Nirvanaga erishishga harakat qiladi. Nirvana – inson ning o‘tkinchilikdan xalos bo‘lib, osoyishtalik qaror topadigan yoki inson ruhi olam ruhi bilan qo‘shilib ketadigan zehniy holat dir. Bu hinduviylikda «hol» deb ataladi yoki Nirvanada fano to pish – yo‘q bo‘lib ketish. Bu insonning baxtsizlik, qiyinchiliklar va azobuqubatlarga sabab bo‘ladigan moddiy talabehtiyojlar va dunyoviy olamga ehtiyojmandlikni his etmaydigan ruhiy osoyish talik va yo‘qlik holatidir. Dinlarning maxsus tasniflari borasidagi mazkur tafsilotlardan ma’lum bo‘ladiki, dinlarning mavzusiga ko‘ra tasnif dinlardan tashqarida bo‘lgan qandaydir tashqi omillarga emas, diniy tu shuncha va omillarga asoslanganligi uchun eng maqbul va afzal tasnif hisoblanadi. Shu sababli tasnifning bunday turi din ta rixi fani bilan bog‘liq diniy fanlar va dinlarni qiyosiy o‘rganishda keng tarqalgan. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|