Dinshunoslikka
Diniy e’tiqodning shakllanishida shaxs
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Diniy e’tiqodning shakllanishida shaxs
va jamiyat o‘zaro munosabatlari. Dinni ijti moiy hodisa sifatida o‘rganadigan dinshunos likning sohasi – din sotsiologiyasi deb ata ladi. U dinshunoslikning alohida sohasi sifatida Yevropada XIX asrning oxiri XX asr ning boshlarida vujudga keldi. Bu fanning alohida qonunlarini sotsiologlardan Ogyust Kont (1798–1857) va Gerbert Spenser (1820– 1903) o‘z asarlarida ishlab chiqdilar. Din sot siologiyasining yirik asoschilari Maks Veber va Emil Dyurkgeym (1858–1917) hisobla nadilar. Dinni faqat ruhiy hodisa, diniy tuyg‘ular, tushunchalar, tasav vurlar barchasi insonning ichidangina kelib chiqadigan narsa deb qarash xatodir. Inson o‘zini o‘rab turgan muhit, jamiyat bi lan bevosita bog‘liqdir. Inson tug‘ilishidan boshlab jamiyat bilan Gerbert Spenser 77 bog‘liq holda ulg‘ayadi. Jamiyatdagi mav jud qarashlar, odatlar, moddiy va ruhiy boy liklarni o‘zlashtira boshlaydi. Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish bilan din ning kelib chiqishi muammosini hal qilish mumkin bo‘ladi. E. Taylor kabi evolutsion yo‘nalishdagi pozitivistlarning chiqargan xulosasiga ko‘ra, dinning kelib chiqishini «faylasuflik qilgan yovvoyi odam»ga taqay dilar. U o‘zo‘ziga borliq, o‘zini o‘rab turgan olamning paydo bo‘lishi va o‘zi kuzatgan hodisalarning haqiqa ti haqida savol bergan. Unda fikrlash yuqori darajada bo‘lma gan. Shundan so‘ng bu insonda ruhlar, Xudolar, farishtalar haqi da tasavvurlar paydo bo‘lgan. Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: «Birinchi yolg‘onchi bi rinchi nodonni uchratganda» din paydo bo‘ldi. Bunda din yomon niyatli kishilar ning o‘ylab topgan narsasi bo‘lib chiqadi. Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy asosga ega emas. Faylasuflik qilgan yovvoyi odam konsep siyasi bo‘yicha ibtidoiy odam yolg‘iz holdagi chuqur fikr yurituvchi bo‘lgan. U o‘z oldi ga ulkan savollarni qo‘ygan. Bu savollar uning kundalik hayotida kerak emas edi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ibtidoiy odam ning fikr yuritishi uning kundalik ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu faoliyatning tabiati, shartsharoitlari birgina odamga tegishli bo‘lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy grup pa, qabila, urug‘, xalqqa tegishli edi. Dinning kelib chiqishi bir odam boshqalarni aldashi natijasi da kelib chiqqan, degan fikr ham tanqidga uchragan. Boshqa fikrga ko‘ra, din – jamiyatdagi kishilarning baravariga o‘zo‘zini Emil Dyurkgeym Ogyust Kont 78 aldashi natijasida kelib chiqqan. Shuning uchun ham bu fikr egalari «din ijtimoiy hodisadir», degan xulosaga keladilar. Din insoniyat jamiyati hayotida salmoqli o‘rin tutib keladi. Xususan, uning ma’navi yat sohasidagi o‘rni kattadir. Tarixda din niqobi ostidagi bid’at va xurofotlar jamiyat taraqqiyotini ortga tortib kelgan. Din ta raqqiyotning har bir bosqichida o‘ziga xos o‘rinni egallagan. Din ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun ham u jamiyat hayotida jiddiy rol o‘ynamasli gi mumkin emas edi. Diniy mafkura har doim ham inson axloqi va jamiyat taraq qiyotiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmay di. Sinflar, ijtimoiy guruhlar, shu jumladan alohida shaxslar o‘zlarini mavjud real vazi yat, muayyan shartsharoit talab qilganidek tutadilar. Agarda real sinfiy, gruppaviy va shaxsiy manfaatlar mavjud mafkuraga zid bo‘lsa, bu mafkura amalda qo‘llanma bo‘lishdan to‘xtaydi va faqatgina aqidalarda hamda amaliyotga tatbiq etilmaydigan hikmatli so‘zlar va nasi hatlarda qoladi. Juda ko‘p hollarda alohida shaxslar va ijtimoiy guruhlar bir diniymafkuraviy ko‘rsatmani zo‘r berib targ‘ib qil gan holda, o‘zlari unga butunlay zid bo‘lgan tamoyillar asosida yashaydilar. Ko‘pincha diniy aqidalarni noto‘g‘ri talqin etish hollarini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa omma nazarida dinni taraqqiyotga qarshi qilib ko‘rsatishga olib keladi. Masalan, taqdirga ishonish aqidasini noto‘g‘ri talqin etilishi natijasida dinga e’tiqod qiluvchi lar orasida voqelikka nisbatan e’tiborsizlik, sovuqqonlik, danga salik illatlarini keltirib chiqarish mumkin. Mafkura faqat diniy tarzda bo‘lgan qadimgi davrda har qan day qarashlar, qaramaqarshi kuchlar turli diniy shakllarni olar Maks Veber Eduard Taylor 79 edi. O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropadagi Xudosizlik ta’li motlari ortodoksalkatolik ta’limotiga asoslangan hukm ron feodal tuzumiga qarshi muayyan ijtimoiy harakatlar ning ideologiyasi edi. Tarixda o‘tgan diniy tuzumlarda huku mat dinning tinchlantiruvchi, mavjud holatga ko‘niktiruv chilik xususiyatidan foyda langan. Ammo progressiv ijti moiyinqilobiy harakatlar ham diniy shaklda va diniy shiorlar ostida o‘tgan. Dinning faqat gina siyosiy ta’siri bo‘lmay, uning ta’siri ijtimoiy, shaxsiy turmushda ham mavjud. Kapitalistik dunyoda diniy mafkuraning mavqesi siyosiy da rajada ko‘riladi. Bunga misol qilib sudda Bibliya bilan qa sam ichishni, ba’zi bir mansablarni, masalan, AQSH prezidenti mansabini egallashda Bibliya bilan qasam ichishni ko‘rsatishimiz mumkin. Kapitalistik mamlakatlarda din doimo siyosiy faoliyat da ishtirok etadi. Ba’zida u yoki bu partiyaning din bilan aloqa si uning nomida yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Gohida partiyaning diniy mafkuraga bog‘liqligi uning nomida yaqqol ko‘rinib tura di: Italiyadagi xristiandemokratik partiya, Germaniyadagi xris tiandemokratik ittifoq. Bir necha sharq davlatlarining nomidan ularning islomga munosabatini bilish mumkin. Isroil esa davlat tuzumida anchagina o‘rinni ravvinatga ajratgan bo‘lsada, u ya hudiy davlati deb nomlanmaydi. Diniy nom bilan atalgan ko‘pgina partiyalarning aso siy maqsadlari diniy emasligi ularning faoliyati davomida ko‘ri nib qoladi. Bunda cherkov bunday partiyalar faoliyatini qo‘llaydi Turli e’tiqod va marosimlar orqali din insonlarni bir maqsad atrofida birlashtirib jamoa bo‘lib yashashini ta’minlaydi 80 emas, balki ularga qarshilik ko‘rsatib, iloji bo‘lsa, ularni amaldan to‘xtatadi. Hozirgi davrdagi diniy yig‘ilish va konferensiyalarda dunyoda gi asosiy masalalarni hal qilishga qaratilgan yo‘nalishlarni aytib o‘tish lozim. Tinchlik g‘oyalari ilgari surilib, zulm istibdod qora lanmoqda. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, din ijtimoiy hayot da hal qiluvchi, asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan vazifani bajaradi. E. Dyurkheymning fikricha, din ijtimoiy hayotning ramziy aks etishidir. U insoniyat tarixining ilk davridan boshlab inson bilan birga bo‘lib keldi va insoniyat yer yuzida mavjud ekan, din ham doimiy mavjuddir. Din jamiyat hayotida muhim rol o‘ynagani uchun ham jami yat taraqqiyoti dinga qarshi kurashish bilan emas, balki din ni o‘rganish, u bilan «kelishish» yo‘li bilangina amalga oshishi mumkin. Din bizning o‘tmishimizdir. O‘tmishsiz kelajak yo‘q. Shuning uchun ham dinni o‘rganmay turib kelajakda namunaviy jamiyat qurish mumkin bo‘lmaydi. Ijtimoiy fanlar qatorida dinni alohida soha sifatida o‘rganish lozim. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|