Dintaniw kk

 
J O B A:
1. Quran xa`m onin` payda boliwi. 
2. Quran surelerinin` toplaniwi xa`m awdarmalari. 
3. Xa`diysler toplaniwi, ta`rtipke saliniw. Shariat musilman nizamlar jiyindisi. 
1. Quran xa`m onin` payda boliwi. 
Quran (arab tilinen oqiw ma`nisin bildiredi). Islam dininin` muqaddes kitabi xa`m kitapta bul 
dinnin` taliymati bayan etilgen. Musilmanshiliqta bul kitabtin` mazmuni –Allanin` aspannan vaqia` 
qiling`an so`zi deb tusiniledi. Vaqiy so`zi- quday ta`repinen jiberilgen xa`m onin` tileklerin 
sawlelendiretug`in xaqiyqatlardi adamlarg`a siyqirliq joli menen bildiriwdi an`latadi. 
Islamnin` tiykarg`i derekleri - Islam dun`yasinda Qurannin` asl nusqasi dep ta`n aling`an “Osman
topalmi”nin` to`rt nusqasi saqlanip qalg`an. Olardin` biri xa`zirde Tashkentte saqlanbaqta. 
nusqanin` Orayliq Aziyag`a qanday kelip qalg`anlig`i xaqqinda tu`rli pikirler bar 
Qurannin` payda boliwi xaqqinda xa`zirgi waqitta eki bag`dar bolip birinshisi diniy ko`z qaras 
ekinshisi ilimiy ko`z qaras. Birinshi ko`z qarastan islam ulamalari Qurannin` payda boliwi xaqqinda 
to`mendegi pikirlerdi bildiredi. Alla ta`repinen o`z payg`ambari Muxamedke bergen ko`rsetpeleri 
vakiylari xam aspanan kitablardin en` aqirg`isi (Injil,Tavrotlardan keyin). Ulamalardin` 
ko`rsetiwinshe Kuran g`q jil dawaminda ka`liplesip kelgen. Bunin` sebebi sonnan ibarat bolg`an. 
Alla-tala Muxamedke vakiyler jerdeminde jibergen ayatlari (arabshadan “Ilaxiy belgi” menisin 
an`latadi) este sekin toplana bergen.Bunin` sebebi ayatlar adamlarg`a jausi sin`iwi xa`m kewillerinde 
orin aliwi na`zerde tutilg`an. Sonday-ak a`tiraptag`i waqiyalardi, shart sharayatlar esapqa aling`an. 
Eger Kuran ayatlari izbe izlik penen emes, al xa`mmesi birden tusip kelgende, adamlarda Biz bunday 
ko`rsetpelerdi bejere almaymiz degen siltaw tuwliwi mumkin edi. Kurannin` birden emes, al 
bo`leklenip tu`siwinin` ja`ne bir sebebi ulamalardin` pikirinshe, xa`r qanday xaliq ushin ata 
babalarinan miyras bolip kiyatirg`an urp a`detlerden, turmis ta`rizinen birden bas tartiwi qiyin boladi. 
Bul izbe-izlik penen a`ste sekin a`melge asatug`in protsess. Ayatlardin` pa`rshelenip tusiwinin` ja`ne 
bir sebebi, oni aldawshilarg`a qiyinshiliq tuwdirmaw ushin. 
Ulamalardin` pikirinshe jer juzindegi xesh bir xaliq o`zlerinin` kimtablarinda yamasa awizeki 
do`retpelerinde Qurannin` surelerine uqsas bolg`an sureler keltire almag`an. Bul fakt Quran 
xaqiyqattan xa`m Alla talanin` qa`leminen shiqqan ja`ne bir da`lili dep esaplaydilar. Qurannin` 
do`retiliwinin` ilimiy kontseptsiyasi to`mendegilerden ibaratU` Muxammed payg`ambar oqiw jaziwdi 
bilmegen. Sol sebepten islamtaniw ilminde Quran awiz eki do`retpe na`tiyjesinde payda bolg`an 
degen pikirler orin alg`an. Muxammed payg`ambar jasag`an waqtinda Quran surelerin xesh toplap 
jasap barmag`an, tek g`ana onin` sha`kirtleri olarda eslerine saqlap kelgen. Olardin` arasinda en` 
mag`liwmatlilari bolip to`rt ulli char`yalar (xalifalar) Abu Bakr Siddiq, Omar ibn Xattab, Osman ibn 
Affan va Ali ibn Abu Tolib, en` jaqin sha`kirtleri Zayd ibn Sabit, Ubay ibn Ka`b,Maoz ibn Jabal, Abu 
Sufen ibn Muoviya xa`m basqalar esaplanatug`in edi. 

---

Muxammed payg`ambar dun`yadan o`tkennen keyin xalifa Abu Bakr da`wirinde surelerdey 
yaddan biletug`in adamlar jasap turg`an waqtinda bul surelerdi toplaw za`ru`rligi payda boldi xa`m 
bul is payg`ambar o`mirinin` keyingi bes jili dawaminda onin` en` jaqin ja`rdemshisi bolg`an xa`m 
ko`plegen surelerdi yaddan biletug`in Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Ol barliq dereklerden toplang`an 
sureler toplamin duzdi. Surelerdin` bul toplami Suxuf dep ataldi. Bul toplam ja`ne Qurannin` Abu 
Bakr nusqasi dep xa`m ataladi. Bul nusqa Abu Bakr o`limine shekem saqlandi. Biraq xalifa Osman 
da`wirinde Qurannin` jan`a nusqasin du`zip shig`iw za`ru`rligi payda boldi. Sebebi bul da`wirde arab 
xalifalig`i ju`da` ken` territoriyalardi iyelegen edi. Bunin` na`tiyjesinde adamlar arasinda qatnas jasaw 
qiyinlasti xa`m islam ta`liymatin basqalar jetkeriwshi adamlar saxabalardin` is xa`reketleri qiyinlasti. 
Bul jag`day Quran surelerin xa`r jerde tu`rli-tu`rlishe oqiliwina alip keldi xa`m awizbirshilikti joq 
etetug`in qa`wpi payda boldi. Islam ja`miyetinin` idirap ketiwinin` aldin aliw ushin xalifa Osman ibn 
Affon qisqa muddet ishinde Qurani ka`ritmnin` birden bir ideal nusqasin duziw xaqqinda buyriq 
berdi. Bul is jeke Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Bul waziypa u`o`a` jili bejerildi. Qurannin` bul nusqasi 
musqaf ko`binshe bolsa G`Osman toplamiG` dep atala basladi. Osman Qurandi kiyik terisine jazdirdi. 
Keleshekte bul tarawda barliq kelispewshiliklerdin` aldin aliw maqsetinde qalg`an ba`rshe toplamlar 
sonin` ishinde G`SuxufG` xa`m joq etildi. Jan`a toplamnin` a`sil nusqasi Madina qalasinda qaldirildi, 
ush nusqasi ko`shirtirilip Kufa, Basra xa`m Damsk qalalarina jiberildi. Qurannin` G`Osman 
toplamiG` muqaddes kitab sipatinda ta`n alindi. Osman Quran ulken ja`ma`a`t meshitlerinde saqlanip 
kelindi. Og`an bir awiz so`z qosiw xa`tte qag`azda yamasa japiraqtan xatchup (zakladka) saliw 
qadag`an etildi. Bunday jag`day o`0 jil dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malik ibn Marvan da`wirinde 
jag`day o`zgerdi. Bul da`wirde Qurannin` G`Osman toplamiG`nan nusqalar ko`shiriw za`ru`rligi 
payda boldi, sebebi Arab xalifalig`i basqinshiliq urislar na`tiyjesinde ken`eyip bardi. Bul waqitta 
Islamda Arqa Afrika, Iran xa`m Orayliq Aziyag`a tarqalg`an edi. Tabiyiy ra`wishte bul jerlerge islam 
menen birge arab tili xam kirip barg`an edi. Bul tildegi Quran ayatlarina o`zgerisler kirmey qalmas 
edi. Na`tiyjede Qurannan nusqa ko`shiriwdi, oni oqiwda tusinbewshilikler bolmaslig`i ushin, og`an 
arab jaziwina tiyisli bolg`an belgiler qoyip shig`ildi xa`mde xa`r bir su`renin` ati jazip shig`ildi.
Quran a`a`n` sureden ibarat boldi. Ayatlar sani, Quran tekstinin` toplaniwinin` tu`rli jollarina qarap 
u`g`0n`, u`g`qg` xa`tte u`u`u`u`g`a deyin belgilengen. Bul na`rsek Quran nusqalarinin` bir birinen 
ajiralip turatug`inlig`i emes, al ondag`i ayatlari tu`rlishebo`lingenligin bildiredi. Sureler Quranda o`z 
mazmunina yamasa oqilg`an waqtina yag`niy xronologik ta`rtipte emes, al ko`lemine qarap da`slep 
ulken sureler, onnan keyin kishi sureler Muxammed payg`ambar ko`rsetpelerine ilayiq jaylasqan. 
Surelerdin` ko`lemi xa`r tu`rli ma`selen, en` ulken ekinshi surede g`hu` ayat bar, al kishkentay surede 
ush ayattan ibarat.