Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır


Cəmiyyətdə yaşamada hüquqların pozulması



Yüklə 0,98 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/10
tarix22.04.2017
ölçüsü0,98 Mb.
#15390
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

Cəmiyyətdə yaşamada hüquqların pozulması 

Psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarının pozulması  təkcə psixiatriya 

müəssisələri  şəraitində yox, həm də bu şəxslərin cəmiyyətdəki həyatında da baş verir. Tibb 

xidmətində çatmamazlıq və uyğunsuzluq, psixi pozuntusu olan insanlara mənfi münasibət  

və stereotiplərin üstünlük təşkil etməsi nəticəsində onlar həyatın bütün sferalarında öz 

hüquqlarının pozulması ilə üzləşirlər: 

 



 

Məşğulluq sferasında diskriminasiya 

Psixi pozuntusu olan insanların işlə təminatında diskrimasiya ilə yanaşı, həm də psixi pozuntu ilə 

bağlı  işçilərin işdən azad olması geniş yayılmışdır. Statistikanın mövcud olduğu  əksər avropa 

ölkələrində  psixi pozuntusu olan insanların məşğulluğu 20%-30% arası, şizofreniya kimi ağır psixi 

xəstəlikləri olan insanlar (hansıların ki əksəriyyəti işləmək istəyir və bacarır) arasında məşğulluq 

isə 10% təşkil edir (Kilian R, Becker T., 2007). Həmçinin sağlamlıq imkanları məhdud insanları az 

ödənişli, monoton fəaliyyətlə bağlı və pis iş şəraiti təqdim edən işlərə qəbul etmək tendensiyası 

da mövcuddur. 

 



 



Təhsil sferasında diskriminasiya 

Psixi pozuntuları olan insanlar çox vaxt təhsil hüququndan məhrum olurlar. Əksər Şərqi Avropa 

ölkələrində intellektual inkişaf pozuntuları olan uşaqlar bir çox hallarda məhdud təhsil imkanları 

olan xüsusi müəssisələrə - internatlara yerləşdirilir.  Əqli inkişafdan geri qalan uşaqların 

institusionallaşdırılması  və  nəticə etibarilə onların təhsil hüquqlarının pozulması dünyanın çox 

ölkələrində  tətbiq olunur. Təəssüf ki, bu şəkildə bu uşaqları  həmişəlik  məhrum edir və bütün 

həyatlarını qapalı müəssisə divarları arasında keçirməyə təşviq edirlər. 

 



 

Vətəndaş hüquqlarının pozulması  (səsvermə hüququ, ədalətli məhkəmə hüququ, nigaha 

daxil olma və ailə qurma hüququ, pul vəsaitlərini idarə etmə hüququ) 

Psixi pozuntuları  olan  insanlar  vətəndaş  və siyasi hüquqların reallaşdırılmasında 

məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Belə insanların səsvermə hüququndan məhrum olunmasının uzun 

tarixi var (belə hesab olunur ki, onlar seçim edə bilmirlər) və hal-hazırda da ən demokratik 

ölkələr səsvermədə  iştirak hüququna münasibətdə  məhdudiyyətlər tətbiq edirlər (Mendiondo 

M., Teaster P., Lawrence S. 2011). Bir sıra ölkələrdə qanun qarşısında bərabərlik  əlilliyi olan 

insanlara  şamil edilmir (CRPD, səh. 12). Digər ölkələrdə qanun psixi xəstəlik və ya əqli inkişaf 

pozuntusu diaqnozu əsasında hakimlərə  fəaliyyət qabiliyyətindən məhrum edə yaxud 

məhdudlaşdırmaq hüququ verir. Çox hallarda hesab olunur ki, psixi pozuntusu olan insanlar öz 

həyatları barədə  qərar qəbul etmək iqtidarında deyillər və mühüm qərarları (yaşayış yeri və 

müalicə üsulu, maddi və  şəxsi məsələlər kimi) onların  əvəzinə ailə üzvləri, qəyyumlar, 

himayəçilər və ya tibb işçiləri qərar qəbul edirlər. Fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması və 

ya ləğv edilməsi bir çox insan hüquq pozuntularına yol açır: öz pul vəsaitlərini idarə etmə 

hüququ, yaşayış yerini seçmə hüququ, səsvermə hüququ, nigaha daxil olmaq və ailə qurmaq 

hüququ, əmək hüquq pozuntuları (ITHACA Toolkit, 2008). Bu əsas insan hüquqlarının inkarı ona 

gətirib çıxarır ki, psixi pozuntuları olan insanlar cəmiyyətə tam daxil ola bilmir, sosial, iqtisadi və 


33 

 

siyasi həyatda iştirak edə bilmir və müvafiq olaraq cəmiyyətdə  mənalı  və dolğun həyat sürə 



bilmirlər. 

 

 



 

34 

 

Psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarına riayət 



edilməsinin monitorinqi. 

 

İnsan hüquqları teoriyası  bəyan edir ki, insan hüquqları  dəyişən və inkişaf edən sosial şərait 



kontekstində riayət olunur (və ya riayət olunmur). Beləliklə, cəmiyyətdə insan hüquqlarına əməl 

edilməsinə daimi nəzarətə ehtiyac var. Monitorinqin aparılması üçün həm beynəlxalq, həm də 

milli müstəvidə bütövlükdə insanlara, eləcə  də müxtəlif sosial qruplara münasibətdə insan 

hüquqlarına riayət edilməsinin müxtəlif mexanizmləri işlənib hazırlanmışdır. Həssas qruplarda 

insan hüquqlarının pozulması haqda tam təsəvvürə malik olmaq üçün psixi pozuntusu olan 

insanlar üçün tibb xidmətlərinin monitorinqinə ehtiyac var. Beynəlxalq müqavilələrdə göstərildiyi 

kimi, dövlətlər əlilliyi olan insanların cəmiyyətdə yaşamaq hüquqlarını təmin etməyə borcludur 

(ƏHK, maddə 19). Bu öhdəlik yerinə yetirilmədikcə, dövlətlər psixiatriya xəstəxanalarında 

yerləşdirilən pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarını qorumaq və hörmətə  zəmanət 

verməlidirlər. Onlar həmçinin ümumi profilli və yaşayış yeri üzrə xəstəxanalar fəaliyyət göstərən 

müəssisələrdə insan hüquqlarının qorunmasına zəmanət verməlidirlər. Psixiatriya 

müəssisələrində yerləşdirilmə gizli olaraq qaldıqca, insan hüquqlarının qorunması  və hörmət 

olunmasına zəmanət verilə bilməz. Aktiv müstəqil inspeksiyaların aparılması bununla daha 

effektiv mübarizə aparmağa imkan verir. Bu tədbirlərsiz qapalı müəssisələrdə pasientlərlə qəddar 

və etinasız münasibət görünməz - bu da o deməkdir ki, cəzasız qalacaq və    aradan  qaldırıla 

bilməyəcək (MDAC Inspect report, 2006). 

Avropa  Şurası  səhiyyəni 8 baza prinsipi siyahısına salaraq, psixi pozuntuları olan şəxslərə 

münasibətdə insan hüquqlarına riayət olunmasının monitorinqi üzrə tövsiyyələr nəşr etdirmişdir 

(Council of Europe. Recommendation CM/Rec(2009)3). İnsan hüquqlarının monitorinqi 

beynəlxalq və daxili hüquq normalarının yerinə yetirilməsinə  zəmanət verən  əsas metoddur. 

İnsan hüquqlarının monitorinqi müəyyən perioda olan faktların sənədləşdirilməsi və  nəzarəti,  

müşahidələrin digər periodlarla müqayisəsi, həmçinin müşahidə olunan faktların daxili 

qanunlara və siyasətə və ƏHK kimi beynəlxalq standartlara uyğunluğundan ibarətdir. Yalnız real 

mühitin standartlar qrupunun tətbiqi vasitəsilə analiz olunduğu halda müşahidəçilər daxili və 

beynəlxalq qanun və siyasətə nə qədər düzgün əməl edilib edilməməsini qiymətləndirə bilərlər.   

İnsan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində monitorinq mexanizmlərinin yaradılma zərurəti insan 

hüquqları haqda beynəlxalq sənədlərdə  qəbul edilmişdir. Xüsusilə müəyyən beynəlxalq 

müqavilələrə, o cümlədən ƏHK-a üzv-dövlətlər harada yaşamağından asılı olmayaraq öz hüquq 

sistemlərində bütün insanlara qarşı insan hüquqlarının qorunmasına nəzarət üçün milli 

monitorinq mexanizmləri hazırlamaqla vəzifələndirilirlər.  

İşgəncələrə qarşı BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolu (OPCAT) beynəlxalq səviyyədə 

dövlətlərdən bütün həbsetmə  məntəqələrinin, "milli preventiv mexanizmlər" də adlandırılan 

müstəqil inspeksiya prosedurlarının yaradılmasını tələb edir (MDAC Inspect report, 2006). Buna 

baxmayaraq tibb müəssisələrinə münasibətdə  işgəncə  və  qəddar, qeyri-insani və  ləyaqət 

alçaldıcı münasibətlərin hesabatının aparılması  və qarşısının alınması  məqsədi daşıyan 

monitorinqlər nadir hallarda tətbiq olunur.  

Səhiyyə müəssisələrinə insan hüquqlarının qorunduğu və hörmət olunduğu yerlər olmalıdırlar. 

Taleyin ironiyası elə  gətirib ki, psixi və intellekt pozuntuları olan, psixoaktiv maddələrdən sui-

istifadə edən insanlara qarşı  ən kobud insan hüquq pozuntuları (bəzi hallarda işgəncə  və ya 

qəddar, qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət həddinə çatan) və diskriminasiya məhz 

tibb müəssisələrində baş verir (WHO QualityRights Toolkit, 2012). 


35 

 

Bir sıra beynəlxalq və regional təşkilatlar həbs yerlərində  və digər müəssisələrdə monitorinq 



mandatı hüququna malikdirlər.  İşgəncə  və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı 

münasibət və  cəzalara qarşı BMT Yardımçı komitəsi (İQY) Konvensiyanı ratifikasiya etmiş 

ölkələrdə psixiatrik müəssisələr və sosial qayğı müəssisələri də daxil olmaqla, həbs yerləri və 

qapalı müəssisələri ziyarət mandatına sahibdir. Analoji şəkildə  işgəncə  və digər qəddar, qeyri-

insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və  cəzalara qarşı yaradılmış Avropa konvensiyası 

çərçivəsində, Avropada işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət 

və  cəzalara qarşı  (İQK) Komitə azadlıqdan məhrum olunmuş insanlara münasibəti 

qiymətləndirmək üçün psixiatriya xəstəxanaları  və sosial qayğı evləri də daxil olmaqla, həbs 

müəssisələrini ziyarət edir. 

Həm  İQY, həm də  İQK müstəqil ekspertlərdə ibarətdir, və  hər ikisinin işgəncə  və  qəddar 

münasibətlərə qarşı effektiv mübarizə  məsələləri üzrə maraqlı ölkələrə tövsiyyələr vermək 

hüququ vardır. İQK "psixiatriya müəssisələrinə məcburi yerləşdirmə" (CPT 8th general report on 

activities, 1998), həmçinin "böyüklər üçün psixiatriya müəssisələrində fiziki təzyiq tədbirləri" 

(CPT 16th general report on activities, 2006) üzrə xüsusi standartlar işləyib hazırlamışdır.  

Psixi sağlamlıq sahəsində və sosial qayğı müəssisələrində insan hüquqlarına riayət edilməsi üzrə 

hesabatların monitorinq və nəşri ilə əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə Beynəlxalq təşkilatlar 

(DRI, tarixsiz), psixi pozuntusu olan şəxslərin müdafiə Mərkəzi, (MDAC, tarixsiz) və psixiatriyada 

qlobal Təşəbbüs (GIP, tarixsiz) kimi beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları məşğul olur.  

İnsan hüququları üzrə beynəlxalq orqanlar və QHT-lər qapalı müəssisələrdəki situasiyada 

dəyişiklik edilməsində mühüm rol oynadıqlarına baxmayaraq, bu dəyişikliklər üçün bütün 

cavabdehliyi daşıya bilməzlər.  Əsas məsuliyyət dövlət daxili orqan və mexanizmlərin üzərinə 

düşür. Sosial qayğı  və psixi sağlamlığın qorunması müəssisələrinin mütəmadi və müstəqil 

monitorinqi  əlilliyi olan insanlara münasibətdə insan hüquqarına riayət edilməsində 

yaxşılaşmalara gətirib çıxara bilər. Bundan başqa bu müəssisələrin monitorinqi müxtəlif 

sahələrdə dəyişikliklərə stimul verə bilər (Open Society Foundation, 2012 b). 

Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar psixiatriya və sosial qayğı müəssisələrində insan 

hüquqlarına riayət və xidmətlərin keyfiyyətinin artırılması  məqsədilə müxtəlif nəzarət 

orqanlarında tətbiq üçün vahid tədbirlər (vasitələr) hazırlanılır (ITHACA Toolkit, 2008; WHO 

QualityRights tool kit, 2012). Gözlənilir ki, belə vasitələrin tətbiq edilməsi mövcud təcrübənin 

çatmamazlıqlarını aşkarlamağa və istifadəçilərin tələblərinə uyğun, insan hüquqları pozulmadan 

həyata keçirilən  daha yüksək müalicə  və xidmət təmin etmək üçün effektiv tədbirlər 

hazırlamağa, həmçinin istifadəçiləri müstəqilliyə, insan ləyaqətinə və öz müqəddəratının həllinə 

təşviq etməyə kömək edəcək. Qiymətləndirmə  təkcə etinasızlıq və sui-istifadə hallarını 

aşkarlayıb düzəltmək yox, həm də  gələcəkdə xidmətlərin effektivliyini artırmağa və xidmətin 

keyfiyyətini yüksəltməyə xidmət edir. Bundan əlavə insan hüquqlarına riayət olunması  və 

xidmətlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin gedişində alınan rəylər və  nəticələr, gələcəkdə 

yenidən formalaşdırılmış siyasət, planlar və qanunvericiliyin insan hüquqlarını daha çox müdafiə 

və təbliğ etməsinə yol aça bilər (WHO Quality Rights tool kit, 2012). 

 

 


36 

 

Azərbaycanda psixiatrik yardım göstərilməsində psixi 



pozuntuları olan şəxslərə qarşı insan hüquqları 

pozuntuları 



 

2001-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə psixi sağlamlıq sahəsində qanunvericilik qəbul edilməsi, 2011-

ci ildə isə "Psixiatriya yardımı haqda" Qanuna düzəlişlər edilməsinə baxmayaraq, 

qanunvericiliyin tətbiqi ilə bağlı müəyyən problemlər mövcuddur. Birincisi, hal-hazırki vaxta hələ 

də qanunun bir çox komponentlərinin yerinə yetirilməsi üçün standartlaşdırılmış  sənədlər 

hazırlanmayıb.  İkincisi,  əksər psixiatrlar, hakimlər, vəkillər və istifadəçilərin özləri psixi 

sağlamlığın qorunması, xüsusilə  də pasientlərin hüquqlarının müdafiəsi üzrə  təqdim olunan 

xidmətlər haqda kifayət qədər məlumatlı deyillər.   

Bu normaların mövcudluğu haqda məlumatsızlıq və onların qəbul olunmasının inkarı 

pasientlərin hüquqlarının ciddi pozuntularına gətirib çıxarır. Məsələn, bəzi məhkəmələr qeyri-

könüllü hospitalizasiya ilə əlaqədar işlərin baxılmasına meylli deyillər, eyni zamanda psixiatriya 

müəssisələrinin administrasiyası adətən belə  işlərin məhkəmələrə verilməsində maraqlı deyil. 

Lakin son illər vəzifədən bu cür sui-istifadə və səhlənkarlıq halları müvafiq beynəlxalq təşkilatlar 

tərəfindən kəskin tənqidə məruz qalmışdır.  

2006-cı ildə işgəncə və qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət və ya cəzaya qarşı Avropa 

komitəsinin (İQAK) deleqasiyası Azərbaycanda bir neçə psixiatrik müəssisəni ziyarət etmişdir. 

Deleqasiyanın məqsədi ƏHK-nın tövsiyyələrinin təcrübədə tətbiqindəki inkişafı qiymətləndirmək 

idi.  İnspeksiyanın gedişində psixiatrik müəssisələrdəki situasiya dəyərləndirildi, həmçinin 

"Psixiatriya yardımı haqda" Qanuna müvafiq olaraq məcburi hospitalizasiyaya münasibətdə 

hüquqi zəmanətlərin tətbiqi araşdırıldı. Müəssisələrdə insanların saxlanılma  şəraiti və mövcud 

qanunvericiliyə  əməl edilməsinə aid xeyli mühüm pozuntular aşkarlanmışdır.  İQAK-ın tənqidi 

hesabatının nəticəsi olaraq 1 saylı  Şəhər psixiatriya xəstəxanası bağlanmış  və  Şəki  şəhərində 

psixiatriya xəstəxanasında təmir işləri aparılmışdır. Bundan başqa, hesabat Qanunun tətbiqi 

prosedurunun mükəmməlləşdirilməsi üzrə tədbirləri stimullaşdırmışdır. 

2008-ci ildə növbəti səfərlər zamanı  İQAK deleqasiyası qeyd etmişdir ki, "2006 -cı ildən fərqli 

olaraq, onlar Şəki  ş. psixiatriya xəstəxanasında pasientlərlə  qəddar münasibət haqda məlumat 

almayıblar, belə ki, pasientlərin böyük əksəriyyəti personal haqqında müsbət fikir bildirmişdir. 

Bundan  əlavə, müəssisədə pasientlərin mühitində zorakılıq ciddi problem səviyyəsinə çatmır" 

(CPT report, 2008). Lakin Maştağada böyük psixiatriya xəstəxanasını ziyarət zamanı deleqasiya 

xəstəxanadakı  ağır həyat  şəraiti və personal çatmamazlığı  nəticəsində pasientlərin mühitində 

əmələ  gəlmiş zorakılıq izləri qeyd etmişdir. Bundan başqa, xəstəxanadakı  əksər palatalar 

pasientlərlə  tək qalmaq üçün imkan vermirdi (belə ki, çarpayılar çox hallarda bir-birinə  sıx 

yerləşmişdir, bəzən isə bir-birinə toxunur). Həmçinin vizual simulyasiya və individuallaşdırılmış 

yaşayış mühiti çatmamazlığı qeyd edilmişdir.  

Məcburi hospitalizasiyaya münasibətdə İQAK müəyyən etmişdir ki, həm Maştağadakı Respublika 

psixiatriya xəstəxanasında, həm də  Şəkidəki regional psxiatriya xəstəxanasında demək olar ki, 

bütün daxil olmuş pasientlər "könüllü" kimi rəsmiləşdirilib. Müəssisələrə daxil olan zaman 

pasientlərə "Könüllü hospitalizasiya haqda ərizə" formasını imzalamaq təklif olnmuşdur. Lakin 

deleqasiyanın müşahidələrinə  əsasən, pasientlər qapalı palatalarda saxlanılır, onlardan Komitə 

üzvlərinin danışdıqları böyük əksəriyyəti burada öz iradələrinə  əsasən saxlanılmadıqlarını  və 

xəstəxananı  tərk etmək arzusunu bildirmişlər. Deleqasiya tərəfindən toplanan məlumatlardan 


37 

 

belə aydın oldu ki, bu pasientlərin çoxu müəssisəyə müstəqil surətdə könüllü məlumatlı 



hospitalizasiyaya razılıq haqda qərar verməyə imkan verməyən psixi vəziyyətdə daxil olmuşlar və 

onlara qərar verilmədə kömək göstərilməmişdir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının qorunması  və riayət 

olunmasında əhəmiyyətli manelər ailə və sosial əlaqələrini itirmiş pasientlərin müəyyən nizama 

salınmış evə yazılma prosedurunun olmamasıdır. Xəstəxanada müalicə bitdikdən sonra psixi 

pozuntusu olan insanların ailə üzvləri tərəfindən qəbul etməkdən bir çox imtina halları 

mövcuddur. Belə situasiyada xəstəxananın həkimləri və administrasiyası dilemma qarşısında 

qalır: evə yazıldıqdan sonra belə pasientlər böyük ehtimalla küçədə qalırlar, digər tərəfdən, 

onlar xəstəxandan çıxarılmasa psixiatrik xəsətəxanada tibbi göstərişsiz qalmalıdırlar. Hər iki 

halda insan hüquq və tibb etikası pozuntularından söhbət gedir. 

Təəssüf ki, belə pasientlərə xüsusi mənzil verilməsi və psixi pozuntusu olan insanlara 

münasibətdə diskriminasiyaya qarşı  tədbirlərin qanunverici bazası mövcud olsa da, təcrübədə 

reallaşdırılmır. Bundan əlavə, psixiatriya stasionarlarında pasientlər effektiv və  əlçatan hüquq 

xidmətinin çatmamazlığından əziyyət çəkirlər.  

İnsan hüquqları müdafiəsi sahəsində bir çox problemlərin səbəbi müxtəlif dövlət orqanları 

arasında koordinasiyasının çatışmazlığındadır. Bu situasiyaya nümunə kimi psixiatrik 

müəssisələrlə  Əmək və  əhalinin sosial müdafiəsi Nazirliyinin tibbi-sosial komissiyası arasında 

kontaktın olmamasını göstərmək olar. Qanunvericiliyin qoyulan diaqnozların ölkədə  qəbul 

olunmuş beynəlxalq standartlara uyğunluğunu tələb etməsinə baxmayaraq, göstərilən tibbi-

sosial komissiya öz işində əlilliyin qiymətləndirilməsinin köhnəlmiş klassifikasını istifadə edir və 

psixiatrik müəssisələrdən 

olan 


tibbi                     

sənədlərə baxmırlar. 

2011 -ci ildə  İQAK deleqasiyasının məqsədi  əvvəlki səfərdən sonra ötən dövr ərzində inkişafın 

səviyyəsi və Komitənin tövsiyyələrinə, o cümlədən psixiatrik müəssisələrdəki pasientlərin hüquqi 

zəmanətlərinə  nə  dərəcədə riayət olunmasını qiymətləndirməkdir. Deleqasiya psixiatrik 

müəssisələrin rekonstruksiyası  və daha yüksək keyfiyyətli xidmətlə bağlı yaxşılaşma qeyd 

etmişdir. 

Xüsusilə Maştağadakı Respublika psixiatrik xəstəxanasının direktoru tərəfindən nəşr olunan, 

fiziki təzyiq tədbirlərinin istifadəsini məhdudlaşdıran, onların yalnız həkimin icazəsi ilə tibb 

bacıları və sanitarların iştirakı ilə xüsusi jurnalda yazılaraq (həkimin adı və imzası göstərilməklə) 

aparılmasını  tələb edən personal üçün instruksiyalar diqqəti cəlb etmişdir. Bundan başqa, 

pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarının qorunması sahəsində müsbət dəyişikliklər olduğu 

qənaətinə  gəlmişdir. Eyni zamanda, səfərin nəticələri  əsasında formalaşdırılan, 2012-ci ilin 

sonlarında nəşr olunmuş İQAK-ın hesabatına daxil olan yeni tövsiyyələr formalaşdırılmışdır.  

İQAK  İnspeksiyaları, həmçinin Azərbaycan ombudsman Aparatının nümayəndələri tərəfindən 

aparılan mütəmadi monitorinq psixi pozuntuları olan şəxslərin insan hüquqları sahəsində 

proqressə  gətirib çıxarmışdır. Lakin, bununla yanaşı  vətəndaş  cəmiyyəti tərəfindən nəzarət 

mexanizmlərini də prosesə  cəlb etmək lazımdır. "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanunun 42-ci 

maddəsi "Psixiatriya yardımı göstərilən  şəxslərin hüquqlarına və qanuni maraqlarına riayət 

edilməsinə ictimai nəzarət", psixi sağlamlıq sahəsində olan, həmçinin digər professional 

təşkilatlara öz Qanunları əsasında psixi sağlamlıq xidməti kontekstində insan hüquqları ilə bağlı 

məsələlərin monitorinqini keçirməyə icazə verir.  

Beləliklə, istifadəçilərin təşkilatlanması insan hüquqlarının qorunması prosesinin ayrılmaz tərkib 

hissəsidir. Psixi sağlamlıq sahəsində olan qanunvericilik və siyasət məsələləri üzrə 

məsləhətləşmədə  rəsmi iştirakla yanaşı, onlar insan hüquqlarının pozulması, stiqmatizasiya və 


38 

 

diskriminasiya ilə mübarizədə istifadəçilərin maraqlarını birbaşa qorunmasını  həyata keçirə 



bilərlər. 

İstifadəçilərin təşkilatlanması və onların ailə üzvləri insan hüquqlarının müdafiəsi məsələlərində 

hökumətə  təsir göstərə  və psixi pozuntusu olan insanların sosial inteqrasiyası  məsələləri üzrə 

informasion-maarifləndirmə kampaniyalarında iştirak edə bilərlər. Psixi pozuntusu olan 

insanların ciddi insan hüququ pozuntularına məruz qalmalarının dərki nəticəsində yaranan 

istifadəçi hərəkatları, psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının monitorinqində aktiv iştirak 

etməlidirlər.  

Onlar həm də  cəmiyyətin və cavabdeh şəxslərin diqqətini yüksək səviyyədə psixi sağlamlığın 

təmin olunmasında bu sahədə xidmətlərin çatmamazlığı, psixiatriya müəssisələrində tibb 

xidmətinin aşağı keyfiyyəti, müalicə  və qulluqda paternalistik yanaşma, müalicə metodları 

barədə məlumatsızlıq, sui istifadə və digər pozuntular kimi manelərə cəlb edə bilərlər.  

 

Azərbaycan psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının qorunması üzrə milli monitorinq 



təcrübəsi 

Azərbaycan Respublikası 2009-cu il yanvar ayında BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolunu 

ratifikasiya etmişdir. Prezidentin sərəncamı ilə ombudsman Aparatı (insan hüquqları    üzrə 

müvəkkil) milli preventiv mexanizm (MPM) təyin edilmiş, 2010-cu il dekabrda isə qanunvericiliyə 

bu təsisatın MPM kimi fəaliyyətinin hüquqi bazasını  təmin edən, ombudsman Aparatının işini 

tənzimləyən düzəlişlər edilmişdir. Azərbaycan MPM-i öz fəaliyyətinə 2009-cu ildə başlamış, bir 

müddət sonra isə psixiatriya və qapalı müəssisələrə ziyarətlərə cavabdeh olan xüsusi orqan təsis 

etmişdir (Association for the prevention of torture, tarixsiz). 

 

 


39 

 

VIII. Modulun qısa məzmunu 



Sağlamlıq imkanları məhdud olan insanlar dünyada mövcud ən çoxsaylı azlıqdır - onlar təxminən 

dünya  əhalisinin 10%-i təşkil edirlər. Onların gündəlik üzləşdikləri situasiyalar əksər hallarda 

insan hüquqları ilə birbaşa  əlaqəlidir. Hərçənd,  əlilliyi olan insanların çoxu onların hər hansı 

hüququnun olduğunu bilmirlər, belə ki, insan hüquqları, onların psixi pozuntular nəticəsində 

yaranmış əlillik də daxil olmaqla əlillik problemlərinə hansı münasibətdə olduğu haqqında zəruri 

informasiyaya malik deyillər. Buna görə  də, psixi pozuntusu olan insanları onların hüquqları, 

əlilliyə münasibətdə insan hüquqları  və qeyri-qanuni münasibətlə necə mübarizə aparmaq 

haqda informasiya ilə təmin etmək son dərəcə vacibdir.  

Psixi sağlamlıq və insan hüquqları üzrə bu modul psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə 

insan hüquqları üzrə beynəlxalq standartları gözdən keçirir. Beynəlxalq insan hüquqları sistemi 

1948-ci ildə Ümumi insan hüquqları  bəyannaməsinin qəbulu anından inkişafdadır.  İnsan 

hüquqlarının bütün insanlara doğuşdan mənsubluğunun 60 ildən çoxdur qəbul olunmasına 

baxmayaraq, uzun müddət əlilliyi olan insanlar sosial seqreqasiya və cəmiyyətin həyatında təcrid 

olunduqlarına görə "görünməz" vətəndaşlar olaraq qalırdılar. Onlar diskriminasiya, insan 

hüquqlarının daimi pozulmasına məruz qalır və cəmiyyətin digər üzvləri ilə bərabər hüquqlardan 

məhrum olurdular. Tədqiqatlar göstərdi ki, beynəlxalq konvensiyalar sağlamlıq imkanları 

məhdud insanlara qarşı real müdafiə  təmin edə bilməmiş, onlar faktiki olaraq ikinci cins 

vətəndaş kimi qalır.  İnsan hüquqları üzrə  ən yeni BMT Konvensiyasının bəyan olunması 

sağlamlıq imkanları  məhdud insanlara münasibətdə paradiqmanın dəyişməsinin sübutudur. 

Bunun nəticəsində onlar hüquqlara sahib insanlar kimi baxılmasına başlandı. Son məqsəd - 

dünya üzrə bütün cəmiyyətlərdə əlilliyi olan insanların tam çərçivədə insan hüquqlarının təmin 

edilməsidir. 

Hal-hazırda BMT insan hüquqları sisteminə, BMT tərəfindən yaradılan və riayət olunmasına 

nəzarət edilən doqquz əsas beynəlxalq konvensiya və doqquz müqavilə (nəzarət) orqanı daxildir. 

1948-ci ildə insan hüquqları üzrə Ümumi bəyannamənin qəbulundan sonra, bütün BMT-ə üzv-

dövlətlər  ən az bir, onların 80%-i isə dörd əsas beynəlxaq müqaviləni ratifikasiya etmişdir 

(OHCHR, tarixsiz). İnsan hüquqları üzrə istənilən müqavilədə  iştirak etmək haqda qərar qəbul 

etmək dövləti milli müstəvidə  həmin müqavilənin müddəalarına uyğun mexanizm və 

qanunvericilik hazırlamaq və  tətbiq etmək, həmçinin psixi pozuntuları olan şəxslər də daxil 

olmaqla bütün insanlara qarşı insan hüquqlarına hörmət etmək, qorumaq və həyata keçirməklə 

vəzifələndirir. 

Beləliklə, beynəlxalq insan hüquqlarının müdafiəsi sistemi psixi pozuntuları olan insanlara  

münasibətdə insan hüquqlarının təbliğində  ən vacib vasitə olmaqla yanaşı, müxtəlif ölkələrdə 

psixi sağlamlığın müdafiəsi sahəsində milli qanunvericilik, strategiya və xidmət sistemlərinin 

yaradılması üçün rəhbərlik rolunu da oynayır. 

Psixi problemləri olan insanlara münasibətdə bütün insan hüquqlarına istisnasız zəmanət 

verilməsinə baxmayaraq, bəzi insan hüquqları bu şəxslər üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Hazırki 

modulda psixi pozuntuları olan və ya əlilliyi olan şəxslər üçün daha böyük məna kəsb edən 

hüquqlara xüsusi diqqət yetirilmişdir: 

 



 

Ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququ 

Əlilliyi olan insanların sağlamlıq hüququ digər hüquqlarla ayrılıqda reallaşdırıla bilməz. O 

diskriminasiyanın olmaması  və  fərdin digər müstəqillik və azadlıq prinsipləri, cəmiyyətin 

həyatında iştirak və sosial qoşululuq ilə sıx bağlıdır. Sağlamlıq hüququ "sağlam olmaq hüququ" 


40 

 

demək deyil. Bu əslində o deməkdir ki, hökumət hər kəsin mümkün olduğu qədər sağlam olması 



üçün  şərait yaratmalıdır. Bundan başqa, dövlət geniş spektr səhiyyə xidmətlərini  əlçatan 

eləməklə  bərabər,  ən yüksək sağlamlıq dərəcəsini qazanmaq üçün zəruri digər məsələləri də 

təmin etməlidir (layiqli sosial mühit, elmi tərəqqinin nəticələrindən istifadə və b.).  

Sağlamlıq hüququnu həyata keçirmək üçün dörd zəruri element var: Mövcudluq, Mümkünlük 

(Əlçatanlıq) (fiziki, iqtisadi, informasion və qeyri-diskriminasion), Qəbul olunarlıq və Keyfiyyət. 

Psixi pozuntuları olan şəxslər üçün ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq dərəcəsi yalnız 

psixi sağlamlığın qorunması sahəsində kifayət miqdarda  müxtəlif xidmətlərin mövcudluğu 

zamanı real olur. 

 



 



Müstəqil həyat tərzi və cəmiyyətə qoşululuq 

Əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə Konvensiyanın 19-cu maddəsində  təsbit olunan müstəqil 

həyat tərzi və  cəmiyyətin həyatına cəlb edilmə hüququ, ƏHK-da  əksini tapmış  əlilliyi olan 

insanlara münasibətdə paradiqmanın dəyişməsinə  əsas sübutlardan biridir. Konvensiyanın bu 

müddəasında deyilir ki, cəmiyyətdə yaşamaq şəxsən bunun üçün  xüsusi "bacarıq", "səlahiyyət" 

və "kompetentlik" tələb etməyən ayrılmaz hüquqdur. Bü hüququn qəbul olunması bir çox 

ölkələrdə yaşayış yeri üzrə sağlamlığın müdafiəsi xidməti qəbulu və  hər kəs üçün "digər 

insanlarla bərabər öz yaşayış yerini, harada və kimlə yaşamağının seçilməsi, müəyyən mənzil 

şəraitində yaşamaq məcburiyyətinin olmaması"nın təmini istiqamətində siyasətin inkişaf 

etdirilməsini stimullaşdırmalıdır (Open Society Foundation Report, 2011).  Bundan başqa bu 

hüquq tələb edir ki, bütünlükdə  əhali üçün nəzərdə tutulmuş bütün xidmətlər və kollektiv 

istifadə obyektləri bərabər  şəkildə  əlilliyi olan insanlar üçün də  əlçatan olmalı  və onların 

ehtiyaclarına cavab verməli, öz növbəsində sağlamlıq imkanları  məhdud və psixi pozuntuları 

olan şəxslər üçün gündəlik xidmətlərin mövcudluğu, əlçatanlığı və uyğunluğu təmin edilməlidir. 

 



 



Qanun qarşısında bərabərlik hüququ 

ƏHK-nın 12-ci maddəsində deyilir ki, hər bir əlilliyi olan şəxs, harda olmağından asılı olmayaraq 

bərabər hüquq müdafiəsi hüququna malikdir. Bu maddədə həm də təsdiq olunur ki, əlilliyi olan 

insanlar həyatın bütün aspektlərində digərləri ilə  bərabər hüquq səlahiyyətinə sahibdirlər. 

Burdan belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, onlar öz maraqlarına aid məsələlər, o cümlədən 

müalicələri, yaşayış yerinin seçilməsi, şəxsi və maddi məsələlər haqda qərar qəbul edilməsində 

əsas rol oynamalıdırlar. 12-ci maddə həm də müəyyən edir ki, ehtiyac olduğu hallarda, insanlara 

hüquq səlahiyyətinin həyata keçiriləməsində  dəstək verilməlidir. Qanun qarşısında bərabərlik, 

ƏHK tərəfindən təklif olunan, əlilliyi olan insanları  həyatın bütün sferaları  və hadisələrində 

hüquq səlahiyyətli olaraq qəbul edən  əlilliyin yeni modelində açar rolunu oynayır. Bu müddəa 

xüsusi mənaya malikdir, belə ki, üzv-dövlətlərdən mövcud tam iş qabiliyyəti olmayan sistemi 

sökmək və psixi pozuntusu olan insanların hüquq pozuntuları üçün baza təmin edən tam himayə 

tələb edir. 

 



 

Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ 

ƏHK-nın 14-cü maddəsi təyin edir ki, "əlilliyin olması heç bir halda azadlıqdan məhrum etmə 

üçün səbəb olmamalıdır". Bu müddəa psixi pozuntusu olan insanların aylar, hətta illərlə 

psixiatriya müəssisələrində saxlanması kimi sistematik hallara cavabdır. Bu hüquq məcburi 

hospitalizasiya və ya qapalı tipli sosial müəssisəyə yerləşdirilmə problemi kontekstində birincili 

əhəmiyyət daşıyır. 

 



 

İşgəncə və qəddar, qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı rəftar və cəza növlərindən azad olma 



41 

 

Məlumdur ki, bir çox ölkələrdə psixiatriya stasionarlarında və sosial müəssisələrdə psixi 



pozunruları olan insanlar tez-tez fiziki, seksual və psixoloji zorakılığa məruz qalırlar. Onların çoxu 

günlər, aylar və hətta illərini məqsədsiz və qeyri-aktiv mövcudluq, əzablı darıxma və tam sosial 

təcriddə keçirirlər. Onları tez-tez fiziki təcrid edir yaxud fiziki təzyiq tədbirləri tətbiq edirlər. 

Bununla yanaşı, onlara itaətkar və "asan idarə olunan" olmaları  məqsədilə yüksək dozada 

psixofarmakoloji preparatlar təyin edilir. Bir çox hallarda belə rəftar qəddar davranış və bəzən 

hətta işgəncələrə bərabər sayıla bilər. Buna görə ƏHK-nın 15-ci maddəsi üzv-dövlətlərdən əlilliyi 

olan insanların işgəncə  və  qəddar, qeyri-insani və  ləyaqət alçaldıcı  rəftar və  cəzalara məruz 

qalmamaları üçün effektiv tədbirlər tətbiq etməlidir. 

 



 



Diskriminasiyadan azad olma 

Bu modulda izah olunan qeyri-diskriminasiya prinsipləri, başlıca hüquq olan diskriminasiyadan 

azad olma prinsipləri ilə eyni zamanda bütün digər insan hüquqlarının azad şəkildə 

reallaşdırılması üçün böyük əhəmiyyət daşıyan geniş konsepsiya təqdim edir. 

Diskriminasiyadan azad olmanın iki aspekti var. Birincisi, hökumət  əlillik səbəbindən 

diskriminasiyanın qarşısını almalı, o cümlədən  əlilliyi olan insanlara münasibətdə aktiv 

diskriminasiyanı şərtləndirən qanun, siyasət və təcrübəni ləğv etməyə borcludur. Diskriminasiya 

nümunələri həyatın bütün sferalarında rast gəlinir (psixi pozuntusu olan insanların tibbi yardım 

almasına mane yaradan diskriminasiya edici təcrübə, və ya psixi pozuntusu olan insanların 

səsvermə hüququnun həyata keçirilməsinə mane törədən qanunlar və s.). İkincisi, hökumət 

əlilliyi olan insanların digər insanlarla bərabər öz hüquqlarını reallaşdırma imkanına zəmanət 

vermək üçün səmərəli mexanizmlər (müəyyən aktiv tədbirlər tətbiq etmək) təmin etməlidir. 

Hökumətlər beynəlxalq standartlar və öhdəliklərə  əməl etməli, həmçinin psixi pozuntusu olan 

şəxslərin əsas hüquqlarına zəmanət vermək üçün milli müstəvidə müxtəlif hüquqi, administrativ, 

texniki və təşkilati tədbirlər hazırlamalı və həyata keçirməlidir.   

Bütün bunlara baxmayaraq psixi pozuntulardan əziyyət çəkən insanlar hal-hazırda da ən zəif 

sosial qrup olaraq qalır. Psixi pozuntusu olan şəxslər üçün stiqmatizasiyanın nəticəsi  əksər 

hallarda peşə  məşğulluğu, layiqli mənzil, təhsil və s. kimi hüquqların reallaşdırılmasına mane 

olan həyatın bütün aspektlərinə aid diskriminasiya olur. Bu onlar üçün zəruri müalicə  və 

qayğının mümkünlüyünə  mənfi təsir göstərir. Diskriminasiya hədəf auditoriyanın tələblərinin 

səhiyyə sahəsindəki proqramlarla uyğunsuzluğuvə tibb xdmətlərinin  əldə edilməsində 

məhdudluğu ilə biruzə verə bilər. Bütün hallarda, dövlət (və ya qeyri-dövlət) subyektləri  əsas 

insan hüquqlarından (vətəndaş, siyasi, mədəni, sosial və iqtisadi hüquqlar daxil olmaqla) sui-

istifadə, laqeydlik edir və onları inkar etdiyi hallarda insan hüquqlarının pozulması qeyd olunur. 

Hazırki modulda psixi pozuntusu olan şəxslərin xüsusilə tez-tez insan hüquq pozuntuları qurbanı 

olduqları sahələr sıralanır: 

-Müalicənin mümkünlüyü sahəsində (xidmətlər kifayət qədər deyil və ya onlar demək olar ki, 

tamamilə mövcud deyil, iqtisadi mənada yardım bütün insanlar üçün əlçatan deyil və ya 

keyfiyyəti pisdir) 

-Sağlamlığın qorunması üzrə xidmətlərin göstərilmə prosesində (dəhşətli həyat  şəraiti; qeyri-

insani və ya ləyaqət alçaldıcı rəftar: sərt qanun və prosedurlar, fərdi seçimlər və tələbləri nəzərə 

almama, fiziki və seksual zorakılıq, hücrə-çarpayılardan istifadə və digər fiziki zorakılıq tədbirləri, 

reabilitasion və terapevtik prosedurların yoxluğu, medikamentoz preparatların dozalarının 

artırılması; əsassız hospitalizasiya və müalicə; hüquqi prosedurların mümkünsüzlüyü və s.)   

-Cəmiyyətdəki həyatda hüquq pozuntuları (işə düzəlmə, təhsil, vətəndaş hüquqlarının həyata 

keçirilməsi) 



42 

 

 



Nə  qədər ki, insan hüquq pozuntuları  və onlara müdaxilə halları rast gəlinir, cəmiyyətdə insan 

hüquqlarına riayət olunmasına nəzarət etmək və insanları belə hüquq pozuntulardan qorumaq 

zərurəti mövcuddur.  Monitorinq keçirilməsi üçün istər beynəlxalq, istərsə  də milli müstəvidə 

bütövlükdə, həmçinin müxtəlif sosial qruplara münasibətdə insan hüquqlarına əməl edilməsinə 

müxtəlif nəzarət mexanizmləri hazırlanmışdır. İnsan hüquqlarına riayət olunmasının monitorinqi 

- insan hüquq pozuntularının aşkarlanması  və hüquq pozuntularında cinayətkar  şəxsləri 

məsuliyyətə  cəlb etmək metodologiyasıdır. Psixi pozuntusu olan insanlar üçün səhiyyə 

xidmətlərinin göstərilməsi monitorinqi cəmiyyətin xüsusi zəif qrupuna münasibətdə insan 

hüquqlarına əməl edilməsi haqda tam və obyektiv informasiya almağa yönəlmişdir. Beləliklə, bu 

modulun ayrıca bölməsi insan hüquqlarına riayətin monitorinq konsepsiyası  və psixiatriya 

müəssisələrində insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınması üçün onun vacibliyinə  həsr 

olunmuşdur. 

Beynəlxalq müqavilələrdə göstərildiyi kimi (ƏHK), dövlətlər  əlilliyi olan insanları yaşayış yerini 

seçmə hüququ daxil olmaqla cəmiyyətdə yaşama və psixi sağlamlıq və sosial müdafiə sahəsində 

bütün dünya üzrə psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə geniş yayılmış  təcrübə olan 

ixtisaslaşdırılmış qapalı müəssisələrdə yox, yaşayış yeri üzrə xidmətlərin alınması ilə  təmin 

etməlidir (CRPD, art.19).  Bu öhdəlik yerinə yetirilmədikcə, dövlətlər psixiatriya müəssisələrində 

yerləşdirilən pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarına hörmət edilməsi və qorunmasına 

zəmanət verməlidirlər. Onlar həmçinin ümumi profilli xəstəxanalar və yaşayış yeri üzrə fəaliyyət 

göstərən müəssisələrdə insan hüquqlarının müdafiəsinə  zəmanət verməlidirlər.Səhiyyə 

müəssisələri insan hüquqlarına hörmət və  əməl edilən yerlər olmalıdırlar. Taleyin ironiyası elə 

gətirib ki, psixi və intellekt pozuntuları olan, psixoaktiv maddələrdən sui-istifadə edən insanlara 

qarşı ən kobud insan hüquq pozuntuları (bəzi hallarda işgəncə və ya qəddar, qeyri-insani yaxud 

ləyaqət alçaldıcı münasibət həddinə çatan) və diskriminasiya məhz tibb müəssisələrində baş 

verir (WHO QualityRights Toolkit, 2012). 

Qapalı müəssisələr və digər səhiyyə sektorunda baş verənlər insan hüquqlarına münasibətdə 

situasiyanın və göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün geniş  cəmiyyət və 

müstəqil monitorinq orqanları üçün açıq olmadıqca insan hüquqlarının qorunması  və onlara 

hörmət olunmasına zəmanət verilə bilməz.  İnsan hüquqlarının monitorinqi müəyyən perioda 

olan faktların sənədləşdirilməsi və  nəzarəti,  müşahidələrin digər periodlarla müqayisəsi, 

həmçinin müşahidə olunan faktların daxili qanunlara və siyasətə  və  ƏHK kimi beynəlxalq 

standartlara uyğunluğundan ibarətdir. Psixi sağlamlığın qorunması və sosial qayğı müəssisələrinə 

mütəmadi və müstəqil nəzarət insan hüquqlarına  əməl edilməsi haqda real təsəvvürlər verə, 

beynəlxalq və daxili qanunlar və siyasətin nə dərəcədə uğurla həyata keçirilməsini göstərə bilər. 

Bu  əlilliyi olan insanlara münasibətdə insan hüquqlarına riayət olunması sahəsində  vəziyyətin 

yaxşılaşdırılmasını stimullaşdıra bilər və gələcəkdə islah edilən siyasət, plan və qanunvericiliyin 

insan hüquqlarını daha çox qoruma və təbliğ etməsinə gətirib çıxara bilər. 

Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar psixiatriya və sosial qayğı müəssisələrində insan 

hüquqlarına riayət olunması, xidmət keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması  və qiymətləndirilməsi 

məqsədilə müxtəlif nəzarət orqanları tərəfindən tətbiq olunması üçün vahid tədbirlər (vasitələr) 

hazırlanmasında müəyyən addımlar atılmışdır: 

 



2010-cu ildə ITHACA (Institutional treatment, human rights and care assessment / 

İnstitusional müalicə, insan hüquqları  və  səhiyyə xidmətlərinin qiymətləndirilməsi) 

psixiatriya müəssisələrində insan hüquqları ilə bağlı situasiya və  səhiyyənin ümumi 

dərəcəsinin qiymətləndirilməsi üçün müfəssəl vasitələr toplusu hazırlamışdır (ITHACA 

Toolkit, 2008). 


43 

 



 

2012-ci ildə ÜST psixiatriya müəssisələri və sosial müdafiə orqanlarında insan hüquqlarına 

riayət və keyfiyyət təmini metodikaları toplusunu nəşr etdirmişdir. WHO QualityRights tool 

kit: assessing and improving quality and human rights in mental health and social care 

facilities (WHO QualityRights tool kit, 2012). 

 

Belə vasitələrin tətbiqinin psixi pozuntusu olan insanlara göstərilən xidmət və müalicənin lazımi 



keyfiyyətdə olması, insan hüquq pozuntuları olmadan aparılması, istifadəçilərin tələblərinə 

uyğunlaşdırılması, həmçinin istifadəçilərin müstəqilliyi, ləyaqəti və öz müqəddaratını 

müəyyənləşdirməsini təbliğ etməsi məqsədilə mövcud səhiyyə  təcrübəsinin çatmamazlıqlarını 

müəyyənləşdirməyə və effektiv tədbirlər görməyə kömək etməsi gözlənilir. Bundan əlavə, psixi 

pozuntusu olan insanların həyatın bütün sferalarında və bütün cəmiyyətlərdə digər insan 

hüquqları da həmçinin hörmət, təbliğ edilməli və həyata keçirilməlidir.   

 

 

 



 

44 

 

Ədəbiyyat 



 

Association for the prevention of torture. Accessed at: 

http://www.apt.ch/en/opcat_pages/npm-designation-6/?pdf=info_country on 20 October, 

2012. 


 

Bartlett P., Lewis O. and Thorold O. 2006. Mental Disability and the European Convention on 

Human Rights, Martinus Nijhoff, Brill Publishing, The Netherlands. 

 

Committee against torture adopted Concluding Observations with regards Azerbaijan on 2–20 



November, 2009, Geneva 2009. 

 

Committee for prevention of torture (CPT's) 8th General Report on the activities covering the 



period 1 January to 31 December 1997CPT/Inf (98) 12 [EN] - Publication Date: 31 August 1998 

 

Committee for prevention of torture (CPT's) 16th General Report on the activities covering the 



period 1 August 2005 to 30 July 2006 CPT/Inf (2006) 35 [EN] - Publication Date: 16 October 2006 

 

Committee for the Covenant on Economic, Social and Cultural Rights issued a "General 



Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health" in 2000 in order to 

elaborate upon Article 12 of the Covenant, which specifies the right to the highest attainable 

standard of health (or "right to health"). 

 

Committee on the Rights of the Child adopted Concluding Observations with regards Azerbaijan 



on 12 March, 2012. Accessed at: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC-C-

AZE-CO-3-4_en.pdf on 20 October, 2012. 

 

Council of Europe. Recommendation CM/Rec(2009)3 of the Committee of Ministers to member 



states on monitoring the protection of human rights and dignity of persons with mental 

disorder (Adopted by the Committee of Ministers on 20 May 2009 at the 1057th meeting of the 

Ministers’ Deputies)  

 

Council of Europe website, accessed at: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/ 



default_en.asp on 5 October, 2012. 

 

Dhanda A. &. Narayan T. 2007. Mental health and human rights. The Lancet, Vol 370. 



 

Dhanda A. 2007. Legal Capacity in the Disability Rights Convention: Stranglehold of the Past or 

Lodestar for the Future? Syracuse Journal of International Law and Commerce, 34(2007) 429-

462. 


 

Disability Rights International, Human rights monitoring report on Serbia, Mexico, Vietnam, 

Argentina, etc., accessed at: http://www.disabilityrightsintl.org/media-gallery/our-reports-

publications/ on 5 October, 2012. 

 

Disability Rights International website, accessed at http://www.disabilityrightsintl.org on 20 



October, 2012. 

45 

 

 



European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or 

Punishment (CPT) Report to the Azerbaijani Government on the visit to Azerbaijan carried out 

from 8 to 12 December 2008, Strasbourg 2009. 

 

Global initiative on psychiatry, Vilnius office website, accessed at: www.gip-vilnius.lt, on 5 



October, 2012. 

 

Gostin L. Human Rights of Persons with Mental Disabilities: The European Convention of Human 



Rights. International Journal of Law and Psychiatry. Volume 23(2), 2000. 

 

Human Rights: A Basic Handbook for UN Staff issued by the Office of the High Commissioner for 



Human Rights (OHCHR) and the United Nations Staff College Project, 1999 

 

Human Rights Position Paper of the World Network of Users and Survivors of Psychiatry 



http://www.wnusp.net/wnusp%20evas/Dokumenter/Human%20Rights%20Position 

%20Paper.html 

 

Human rights watch. World report 2012. From Paternalism to Dignity: Respecting the Rights of 



Persons with Disabilities, http://www.hrw.org/world-report-2012/paternalism-dignity 

 

Interim report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading 



treatment or punishment, July 2008 (A /63/175) access at: 

http://www.unhcr.org/refworld/docid/ 48db99e82.html on 20 August, 2012 

 

International Disability Alliance, “Contribution to the Office of the United Nations  High 



Commissioner for Human Rights’ thematic study to enhance awareness and understanding of 

the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, focusing on legal measures key for the 

ratification and effective implementation of the Convention”, 15 September 2008, accessed at, 

http://www.daisy.org/news/attachments/IDA-CRPD-Forum-Submission0809-15.doc on 20 

August, 2012. 

  

International Disability Alliance (IDA) CRPD Forum, Principles for Implementation of CRPD 



Article 12. 

 

International Disability Alliance (IDA) Position Paper on the Convention on the Rights of Persons 



with Disabilities (CRPD) and Other Instruments, April 25, 2008 

 

International Disability Alliance (IDA) website, accessed at: 



http://www.internationaldisabilityalliance.org/ on 5 October, 2012. 

 

Introduction to sociology. 7th ed. New York: W. W. Norton & Company Inc, 2009. page 334 



 

Institutional treatment, human rights and care assessment Toolkit, developed within the 

European Commission funded ITHACA project (ITHACA Toolkit), accessed at: 

http://www.ithacastudy.eu/english.html on 10 July, 2012; Human rights & health. Persons with 

mental disabilities. Pan American, health organization, 2008, accessed at: www.paho.org on 25 

September, 2012. 

 


46 

 

Judith A. 2004. The Right to Health: A Resource Manual for NGOs. International Federation of 



Health and Human Rights Organisations (IFHHRO). 

 

Kilian R, Becker T. 2007. Macro-economic indicators and labour force participation of people 



with Schizophrenia, Journal of Mental Health, 16(2): 211-222. 

 

Mendiondo M., Teaster P., Lawrence S. 2011. “Public Guardianship: In the Best Interests of 



Incapacitated People?” 

 

Mental Health and Human Right; Health and Human Rights Publication Series, 2007. Issue No. 6 



http://www.upliftinternational.org/25_questions_hhr.pdf#search=%2225%20questions 

%20and%20answers%20right%20to%20health%22 

 

Mental Disability Advocacy Center. Inspect: Inspectorates of mental health and social care 



institutions in the European Union, 2006. 

 

Mental Disability Advocacy Center, “Summaries of Mental Disability Cases Decided by the 



European Court of Human Rights”, 2007, accessed at: www.mdac.info on 25 September, 2012.  

 

Mental Disability Advocacy Center, Human rights monitoring reports from Turkey, Romania, 



Czech Republic, Slovakia, Slovenia, available at: 

http://www.mdac.info/en/resources?goal=139&format=All&=Apply, accessed on 5 October, 

2012. 

 

Monitoring the Convention on the Rights of Persons with Disabilities Guidance for human Rights 



Monitors. Professional training series No. 17. UN Human rights Office of the High Commisioner 

for human rights. New York and Geneva, 2010. 

 

Monitoring of human rights. Accessed at: 



http://www.theadvocatesforhumanrights.org/Human_Rights_Monitoring_Tools.html on 5 

October, 2012. 

 

Office of the High Commissioner for Human Rights. Human rights Bodies.  Accesses at: 



http://www.ohchr.org/en/hrbodies/Pages/HumanRightsBodies.aspx on 25 September, 2012. 

 

Office of the High Commissioner for Human Rights. The right to health. Fact Sheet no.31. 



OHCHR-WHO, accessed at: http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Factsheet31.pdf on 

25 September, 2012. 

 

Open Society Foundation. A Community for All: Implementing Article 19. Report, 2011, accessed 



at: http://www.soros.org/reports/community-all-implementing-article-19 on 26 September, 

2012. 


 

Open Society Foundation. Twenty mechanisms for addressing torture in health care, 2012, 

accessed at : http://www.soros.org/publications/twenty-mechanisms-addressing-torture-

health-care on 25 September, 2012. 

 

Open Society Mental Health Initiative: http://www.osmhi.org/?page=309. Glosary, accessed on 



10 October, 2012. 

47 

 

 



Optional Protocol to the Convention against Torture (OPCAT) Subcommittee on Prevention of 

Torture, accessed at: http://www2.ohchr.org/english/bodies/cat/opcat/index.htm on 20 

September, 2012. 

 

Principles for the Protection of Persons with Mental Illness and the Improvement of Mental 



Health Care. UN General Assembly Resolution 46/119 of 17 December 1991 (MI Principles). 

 

Promoting Mental Health: Concepts, Emerging evidence, Practice: A report of the World Health 



Organization, Department of Mental Health and Substance Abuse in collaboration with the 

Victorian Health Promotion Foundation and the University of Melbourne. World Health 

Organization. Geneva. World Health Report 2001 - Mental Health: New Understanding, New 

Hope, World Health Organization, 2001. 

 

Report of the Secretary-General, to the United Nations General Assembly A/58/181, 2003. 



United Nations.  

 

Report of Special Rapporteur on health on Mental Disability and Human Rights, accessed at: 



http://www.ifhhro.org/images/stories/ifhhro/documents_UN_special_rapporteur/3_4_4.pdf 

on 25 September, 2012. 

 

Scuola Aifo Fallereau. Training Manual on the Human Rights of Persons with Disabilities. 2007. 



Ulaanbaatar.  

 

Secretary-General to the United Nations General Assembly A/58/181 Report. Progress of efforts 



to ensure the full recognition and enjoyment of the human rights of persons with disabilities. 

2003.  


 

Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman and degrading treatment Report 

A/63/175, July 28,  2008. 

 

Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities (1993). UN 



General Assembly Resolution 48/96 of 20 December 1993, accessed at : 

http://www.un.org/esa/socdev/enable/dissre00.htm on 26 August, 2012. 

 

The Role of International Human Rights in National Mental Health Legislation. 2001. Geneva, 



World Health Organization, Department of Mental Health and Substance Dependence. 

(http://www.who.int/mental_health/resources/policy_services/en/) 

 

Training Manual on the Human Rights of Persons with Disabilities. Ulaanbaatar 2007. 



 

United Nations. From Exclusion to Equality: Realizing the Rights of Persons with Disabilities. 

Handbook for Parliamentarians on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and 

its Optional Protocol, 2007. http://www.un.org/disabilities/default.asp? id=212 

 

United Nations website on disability ENABLE. Accessed at: 



http://www.un.org/esa/socdev/enable/rapporteur.htm on 15 August, 2012. 

 


48 

 

UN Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or 



Punishment, United Nations, 10 December 1984. 

 

UN Convention on the rights of persons with Disabilities. Accessed at: 



http://www.un.org/disabilities/default.asp?navid=14&pid=150 on 5 October, 2012 

 

UN Special Rapporteur on the right to health report Report (E/CN.4/2005/51), focusing on 



persons with mental disabilities, 2005. 

 

WNUSP position paper on the UN Principles for the Protection of People with Mental Illness 



http://www.wnusp.net/wnusp%20evas/Dokumenter/positionpaper.html 

 

World Health Organisation Constitiution, accessed at: 



http://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf on 25 September, 2012. 

 

World Health Organisation. Mental health and development: Targeting people with mental 



health conditions as a vulnerable group, 2010. 

 

World Health Organization, Mental health care law: ten basic principles, 1996, Geneva. 



 

World Health Organisation publication „Promoting the Rights of people with mental 

disabilities“, Department of Mental Health & Substance Abuse, 2007, accessed at 

http://www.who.int/mental_health/policy/legislation/1_PromotingHRofPWMD_Infosheet.pdf 

on 25 September, 2012. 

 

World Health Organisation. Photo essay on human rights violations, accessed at: 



http://www.who.int/features/2005/mental_health/en/index.html on 5 October, 2012. 

 

World Health Organisation Resource Book on Mental Health, Human Rights and Legislation, 



2005, Chapter 1, World Health Organisation, Geneva. 

 

World Health Organization. WHO QualityRights tool kit to assess and improve quality and 



human rights in mental health and social care facilities. Geneva, 2012. 

 

World Health Organisation. 25 Questions and Answers on health and Human Rights. 2002. 



Health and Human Rights Publication Series No 1, Geneva. 

9786099535593

51 

 

Краткий обзор  



Примерно 10% населения  земного  шара,  или 650 миллионов  человек,  в  настоящее  время 

живут  с  инвалидностью.  Они  составляют  самое  многочисленное  меньшинство  в  мире. 

Согласно данным Всемирной организации здравоохранения число людей с инвалидностью 

постоянно растет в связи с увеличением численности населения земного шара, прогрессом в 

медицине 

и 

глобальным 



старением 

населения. 

Сравнительные 

исследования 

законодательства в отношении инвалидов в различных странах, свидетельствуют о том, что 

только  в 45 странах  мира  приняты  запрещающие  дискриминацию  по  признаку 

инвалидности,  законы  и  другие  законодательные  акты,  регламентирующие  вопросы, 

связанные  с  инвалидностью (United Nations Enable, без  даты).  В  этой  связи,  очевидна 

необходимость  глобальной  международной  дискуссии  об  инвалидности  в  контексте 

развития страны, сокращения бедности, расширения участия в жизни социума и реализации 

прав  человека  значительной  части  населения  которую  составляют  люди  с  ограниченными 

возможностями.  Защита  прав  людей  с  ограниченными  возможностями  (включая  и 

психические расстройства) относится к новейшим проблемам защиты прав человека. Люди с 

ограниченными  возможностями  зачастую  оказываются  в  ситуациях,  где  нарушаются  их 

права. Однако, многие люди с инвалидностью и их близкие даже не знают о том, что у них 

есть  какие-либо  права,  так  как  не  получают  необходимой  информации  о  своих  правах. 

Нередко  люди  не  знают,  что  могут  что-то  изменить  в  своей  драматической  ситуации,  или 

даже  не  осознают,  что  с  ними  обращаются – неправильно.  Поэтому,  крайне  важно 

обеспечить  доступ  к  информации  о  правах  человека  и  возможностях  борьбы  с 

неправомерным  отношением  и  обращением,  людям  с  ограниченными  возможгостями,  в 

том  числе  лицам  с  психическими  расстройствами.  Таким  образом,  люди  с  ограниченными 

возможностями  нуждаются  в  получении  информации  о  том,  что  такое  права  человека,  как 

они  реализуются  в  контексте  инвалидности,  и  как  использовать  новый  международный 

документ  по  правам  человека,  Конвенцию  ООН  о  правах  инвалидов,  в  качестве 

эффективного  инструмента  для  воздействия  на  правительство  в  решении  многих  проблем, 

ведущих  к  экономической  депривации,  изоляции  и  маргинализации  лиц  с  ограниченными 

возможностями. 

Данный модуль о психическом здоровье и правах человека рассматривает новые стандарты 

по правам человека в отношении лиц с психическими расстройствами, их основные права, а 

также  наиболее  часто  встречающиеся  виды  нарушений  их  прав.  Такие  нарушения  должны 

проверяться  специальными  органами  контроля  (международными  или  национальными), 

поэтому  в  настоящем  модуле  рассматривается  также  концепция  мониторинга  соблюдения 

прав человека, и обосновывается его необходимость в качестве профилактического метода 

для контроля соблюдения прав человека в психиатрических учреждениях здравоохранения. 

Этот модуль может быть полезен для людей, живущих с проблемами психического здоровья 

и  для  их  родственников,  а  также  для  людей,  работающих  в  области  охраны  психического 

здоровья, и тех, кто хочет узнать больше о роли прав человека в этой сфере. 

Информация,  содержащаяся  в  данном  разделе,  собрана  из  различных  источников:  статей, 

публикаций,  учебных  материалов,  а  также  специально  разработанных  руководств  по 

мониторингу и оценке соблюдения прав людей с психическими расстройствами

1



 



                                                 

1

 Основные источники: Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ), Управления Верховного комиссара по правам человека (УВКПЧ), 



Центр защиты лиц с психическими расстройствами (Mental Disability Advocacy Center, MDAC), ООН и др.  

52 

 

Введение 



Более 650 миллионов  человек – около 10% от  общей  численности  населения  в  мире 

страдает  от  различных  видов  нетрудоспособности.  Более  половины  из  них  проживают  в 

развивающихся странах. Несмотря на различные условия жизни, у них есть нечто общее: они 

подвергаются различным формам дискриминации и социальной изоляции. 

Дискриминация  является  четко  сформулированной  проблемой  в  области  прав  человека, 

однако только в последнее время людей с инвалидностью начали рассматривать в качестве 

правообладателей. В течение долгого времени люди с ограниченными возможностями были 

«невидимыми  гражданами»  из-за  социальной  сегрегации  и  изоляции.  Они  подвергались 

дискриминации  и  были  лишены  равных  с  остальными  членами  социума  возможностей.  С 

ними необоснованно обращались иначе, нежели с остальными гражданами, что постоянно 

приводило к нарушению  их прав. Этих людей зачастую рассматривали как объекты защиты, 

лечения и оказания помощи, а не в качестве субъектов имеющие права. В результате такого 

подхода инвалиды были исключены из активной части общества. 

В  течение  последних  двух  десятилетий  в  защите  прав  человека  в  отношении  людей  с 

ограниченными возможностями произошел кардинальный сдвиг, который в конечном итоге 

привел к появлению нового международного договора о правах человека – Конвенции ООН 

о  правах  инвалидов.  С  изменением  парадигмы  людей  с  ограниченными  возможностями, 

начали рассматривать в качестве носителей прав и субъектов права. Конечной целью этого 

подхода  является  расширение  возможностей  людей  с  ограниченными  возможностями  и 

усиление  потенциала,  а  также  обеспечения  их  активного  участия  в  политической, 

экономической, социальной и культурной жизни на условиях уважения и приспособления к 

их отличиям. В нормативном аспекте этот подход опирается на международные стандарты в 

области  прав  человека  и  направлен  на  практическое  обеспечение  того,  чтобы  люди  с 

инвалидностью  могли  в  полной  мере  осуществлять  все  свои  права.  Усиление  защиты  прав 

человека также является одним из способов предотвращения инвалидности.  

По  сравнению  с  ограничением  физических  возможностей,  инвалидность,  связанная  с 

психическими  расстройствами  порождает  еще  большую  дискриминацию,  стигматизацию  и 

широкий  спектр  нарушений  прав  человека.  Люди  с  психическими  расстройствами 

подвергаются  стигматизации  и  дискриминации  на  ежедневной  основе  и  очень  часто 

становятся  жертвами  физического  и  сексуального  насилия.  Зачастую  люди  с  психическими 

расстройствами  сталкиваются  с  ограничениями  в  осуществлении  своих  политических  и 

гражданских  прав,  ограничивается  возможность  их  участия  в  общественной  сфере.  Кроме 

того,  они  ограничены  в  своей  способности  получать  доступ  к  необходимой  медико-

санитарной  помощи  и  социальным  услугам,  в  том  числе  к  неотложной  помощи. 

Большинство  людей  с  психическими  расстройствами  сталкиваются  с  неоправданными 

препятствиями  при  посещении  школы  и  устройстве  на  работу (Mental health and 

development, WHO, 2010). Широкая распространенность стигматизации лиц с психическими 

расстройствами свидетельствует о том, что проблемам психического здоровья по-прежнему 

не  уделяется  должного  внимания  на  политическом  уровне,  и,  как  следствие,  население 

лишено  адекватных  услуг  в  области  охраны  психического  здоровья.  Основная  часть  услуг 

психиатрической  помощи  для  людей  с  психическими  расстройствами  сосредоточена  в 

крупных учреждениях (психиатрических больницах и учреждениях социальной опеки). Люди 

с  психическими  расстройствами,  проживающие  в  этих  учреждениях,  зачастую  становятся 

объектом  несоответствующего  потребностям,  унижающего  достоинство  и  даже  опасного 



53 

 

обращения  и  лечения,  а  условия  их  содержания  бывают  антисанитарными  и 



бесчеловечными. 

Как защита прав человека, так и  охрана психического здоровья направлены на укрепление 

благополучия  населения.  Существуют  три  вида  взаимного  влияния  между  сферами 

психического  здоровья  и  прав  человека:  политика  в  области  психического  здоровья  влияет 

на соблюдение прав человека, нарушения прав человека негативно влияют на психическое 

здоровье,  а  укрепление  психического  здоровья  и  защита  прав  человека  являются 

взаимодополняющими и взаимно усиливающими процессами. 

 

Основные понятия 

 


Yüklə 0,98 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin