Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır
İşgəncə və qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzadan azad olma
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Diskriminasiyadan azad olma
- Məntiqli üsullar
- Разумное приспособление
- Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə əsas insan hüquqlarının qorunmasının təminatı
- Qeyri-könüllü hospitalizasiyadan yayınmaq
- VII. Psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlərin göstərilməsi zamanı, müəssisələrdə və cəmiyyətdə
- Psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarının pozulması.
- Müalicə əldə etmə sferasında insan hüquq pozuntuları
- Qapalı tipli psixiatriya müəssisələrində pis həyat şərtləri
- Əsaslandırılmamış hospitalizasiya və müalicə
- Hüquqi prosedurlara çıxışın yoxluğu
|
İşgəncə və qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzadan azad olma (ƏHK, maddə 15 və 16)
İnsan haqlarına dair Ümumi bəyannamənin 5-ci maddəsində vurğulanır ki, "heç kəs işgəncə və ya qəddar, qeyri-insaniyaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzaya məruz qalmamalıdır". VSHBP-nin 7-ci maddəsində də həmçinin bəyan olunur ki, "heç kəs işgəncə və ya qəddar, qeyri- insaniyaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzaya məruz qalmamalıdır. Xüsusilə heç bir şəxs özünün könüllü razılığı olmadan tibbi və ya elmi təcrübələrə məruz qalmamalıdır". ƏHK-nın 15 və 16-cı maddələri bu hüququ ayrıca əlilliyi olan insanlara münasibətdə müəyyən edir, belə ki, geniş qəbul olunmuşdur ki, psixi pozuntusu olan insanlar stasionar psixiatriya və sosial müəssisələrdə tez-tez fiziki, seksual və psixi zorakılığa məruz qalırlar. Əksər insanlar gün, ay və hətta illərini məqsədsiz, qeyri-aktiv mövcudiyyətdə, əzabverici cansıxıcılıq və tam sosial təcrid olunma şəraitində keçirirlər. Onları tez-tez fiziki təcrid edir (o cümlədən tək kameralarda) və ya fiziki təzyiq tədbirləri (zəncir, qandal və ya qəfəs-çarpayı) tətbiq edirlər. Bununla bərabər, onlara əksər hallarda itaətkar və "asan idarə olunan" etmək üçün yüksək dozada psixofarmakoloji preparatlar təyin edilir. Bir çox hallarda beynəlxalq qanun baxımında, belə "müalicə" qəddar münasibətə, bəzi hallarda isə hətta işgəncələrə bərabərləşdirilir (Special Raporteur on torture, 2008). Bununla əlaqədar, ƏHK-nın 15-ci maddəsi üzv-dövlətlərdən əlilliyi olan insanların işgəncə yaxud qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara məruz qalmaması üçün bütün mümkün effektiv tədbirləri keçirməyi tələb edir. Bu maddədə həm də bildirilir ki, heç bir şəxs özünün razılığı olmadan tibbi və elmi təcrübələrə məruz qalmamalıdır. 16-cı maddə ekspluatasiya, zorakılıq və təhqirin bütün formalarının qarşısının alınması üçün bütün mümkün tədbirlərin keçirilməsini tələb edir. Maddə həmçinin istənilən forma ekspluatasiya, zorakılıq və sui-istifadə qurbanı olan əlilliyi olan insanların fiziki, koqnitiv və psixoloji bərpası, reabilitasiyası və sosial reinteqrasiyası və qorunma ilə təmin etmə xidmətini nəzərdə tutan tədbirləri keçirməyi öhdəlik qoyur. Belə bərpa və reinteqrasiya müvafiq şəxsin sağlamlığının, rifahının, özünə hörmət, ləyaqət və müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi şəraitində və yaş-cins xüsusiyyətlərinin şərtləndirdiyi ehtiyacların nəzərə alınması ilə aparılmalıdır. 16-cı maddədə göstərilən başqa bir
25
tələb də - əlilliyi olan insanlara xidmət məqsədilə yaradılmış bütün müəssisə və proqramlara müstəqil orqanlar tərəfindən effektiv müşahidənin aparılmasının vacibliyidir (WHO QualityRights Toolkit, 2012).
•
Diskriminasiyadan azad olma
Diskriminasiyadan fundamental azad olma hüququ psixi sağlamlıq sferasındakı qanunvericiliyin bütün hissələrində təsbit olunur və BMT Qanunlarında (maddə 55-56), "hər kəsi" istənilən növ diskriminasiyadan qoruyan insan haqları Ümumi bəyannaməsində qəbul olunur. Diskriminasiyadan azad olma hüququ həmçinin İSMHBP, VSHBP və ƏHK-da da ayrıca müəyyən edilir. ƏHK-nın 5.2-ci maddəsi üzv-dövlətləri "əlillik əlamətinə görə istənilən diskriminasiyanı qadağan etməklə" vəzifələndirir. Belə diskriminasiya 2-ci maddədə, əlillik səbəbindən məqsədi yaxud nəticəsi bütün insan hüquq və azadlıqlarının qəbul olunması və həyata keçirilməsinin azaldılması və ya inkar edilməsi olan istənilən fərqləndirmə, istisna etmə və məhdudlaşdırma kimi təyin edilir. Bu hüquq psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə həyatın məşğulluq, təhsil, mənzil, sosial təminat, vətəndaş və siyasi hüquqların (məsələn, seçmək və seçilmək hüququ) reallaşdırılması kimi bütün sferalarında diskriminasiyanın geniş yayılması nəzərə alındığında həddindən artıq əhəmiyyət daşıyır.
cümlədən əlilliyi olan insanlara münasibətdə aktiv diskriminasiyaya səbəb olan qanun, siyasət və təcrübəni ləğv etməlidir (məsələn, psixi pozuntusu olan şəxslərin səsvermə hüququnun həyata keçirilməsinə mane olan qanun). İkincisi, hökumət əlilliyi olan insanların öz hüquqlarını diskriminasiyasız, digərləri ilə bərabər həyata keçirməsinə zəmanət vermək məqsədilə məntiqli üsullar təmin etməlidir (müəyyən aktiv tədbirlər görmək).
приспособление "konkret lazım olan halda, əlilliyi olan insanlar tərəfindən digərləri ilə bərabər insan hüquq və əsas azadlıqlarının həyata keçirilməsi və reallaşdırılmasının təmin olunması məqsədilə, qeyri-mütənasib və əsassız yük olmayan zəruri və uyğun modifikasiya və düzəlişlərin aparılması" kimi təyin edilir. 2-ci maddədə həmçinin bildirilir ki, Разумное приспособление-dən imtina etmək diskriminasiya formalarından biridir (UN Enable, tarixsiz). Psixi və fiziki əlilliyi olan insanlara digərləri ilə bərabər münasibət göstərilsəydi, onların həyatında diskriminasiyadan qorunma belə böyük əhəmiyyət daşımazdı. Diskriminasiyadan əməli qorunmaq üçün Разумное приспособление-dən fərqlənən və əlilliyi olan insanlar kimi müəyyən qrup azlıqların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün atılan addımlar olan pozitiv tədbirlər aparılmalıdır ki, bu keçmişdə olan ədalətsizlikləri düzəltmək məqsədi daşıyır (razumnoe pris. əlilliyi olan insanlara əlilliyi olmayan insanlarla bərabər imkanların yaradılması məqsədilə situasiyanın dəyişdirilməsi deməkdir). ƏHK-ə əsasən, "əlilliyi olan insanların faktiki bərabərliyinə nail olmaq üçün zəruri konkret tədbirlər hazırki Konvensiyanın verdiyi məna cəhətdən diskriminasiya sayılmır" (ƏHK, maddə 5.4). Beləliklə, iş yerlərində əlilliyi olan insanların sayının artırılmasına yönəlmiş normalar kimi psixi pozuntusu olan insanların hüquqlarını qoruyan pozitiv tədbirlər qadağan olunmur. Qeyd etmək vacibdir ki, İSMHBP / ICESCR tərəfindən yaradılan, "tədrici reallaşdırılma" mövzusu olan bir çox "pozitiv hüquqlardan" fərqli olaraq əlillik əlamətinə görə diskriminasiyanın olmaması dərhal qüvvəyə minən öhdəliklərə aiddir. 26
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə əsas insan hüquqlarının qorunmasının təminatı
Psixi pozuntusu olan şəxslərə (yaxud psixi pozuntu nəticəsində əlilliyi olan) münasibətdə əsas insan hüquqlarının qorunmasının təminatı Azərbaycanda müvafiq qanunvericilik, o cümlədən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqda" Qanun, "Psixiatriya yardımı haqda" Qanun və Azərbaycan hökuməti tərəfindən imzalanan digər hüquqi aktlar və beynəlxalq müqavilələrlə tənzimlənir. "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanun psixiatriya yardımı sferasında yaranan münasibətləri tənzimləyir, həmçinin bu sahədə hüquqi və fiziki şəxslərin hüquq və vəzifələrini təyin edir. 1996-cı ildə BMT Baş Asambleyası tərəfindən qəbul olunmuş rezolyusiyaların, o cümlədən "Psixi xəstə şəxslərin müdafiəsi və psixiatriya yardımının yaxşılaşdırılması prinsipləri "nin, daha dərin anlayışını təmin etmək, həmçinin dövlətlərin öz qanunvericiliyini inkişaf etdirmələri üçün rəhbərlik kimi, ÜST "Psixi sağlamlığın qorunması üzrə qanunvericilik: on əsas prinsip" dərc etdi (WHO,1996). On əsas prinsip qısa şəkildə aşağıda göstərilmişdir: 1. Psixi sağlamlıq dəyərlərinin propaqandası və psixi pozuntuların profilaktikası 2. Psixi sağlamlıq sahəsində baza yardımının əlçatanlığı 3. Psixi sağlamlıqla bağlı situasiyanın beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş prinsiplərə uyğun olaraq qiymətləndirilməsi 4. Psixi sağlamlıq sahəsində ən az məhdud alternativ prinsipinə uyğun xidmətlərin və yardımın göstərilməsi 5. Fərdin özünün öz müqəddəratını həll etməsi 6. Öz müqəddəratını həll etmədə kömək almaq hüququ 7. Qərarların yenidən baxılması prosedurunun mövcudluğu 8. Müstəqil və mütəmadi nəzarət mexanizminin mövcudluğu 9. Qərar qəbul edən şəxslərin müvafiq ixtisasının mövcudluğu 10. Qanun qarşısında bərabərlik prinsipinə hörmət
Bütün bu prinsiplər "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanunda əks etdirilmişdir. Psixi pozuntusu olan şəxslərin psixi sağlamlığının qorunması qanunilik, humanizm, həmçinin insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına əsasən həyata keçirilməlidir. Qanuvericiliyə uyğun olaraq, psixi pozuntusu olan insanlar həm də digər tibb müəssisələrində yardım alan pasientlər kimi hüquq və üstünlüklərə malikdirlər. Bu hüquqlar 6-cı maddədə sadalanır və aşağıdakıları daxil edir: •
Onların ləyaqətlərinin alçaldılmasına yol verilməməsi və insani münasibət •
Dövlət tibb müəssisələrində sanitar-gigiyenik tələblərə cavab verən şəraitdə pulsuz psixiatriya yardımı almaq 27
• Öz hüquqları, həmçinin psixi pozuntu və tətbiq olunan müalicə metodları haqda informasiya almaq •
Müayinə və müalicə üçün zəruri olan periodda psixiatriya stasionarında qalmaq •
Tibbi göstərişlər əsasında bütün mümkün müalicə növlərini almaq •
Təxirəsalınmaz psixiatriya yardımı istisna olmaqla, qalan hallarda konsilium və konsultasiya keçirilməsini tələb etmək •
•
İstənilən tibb müəssisəsini seçmək •
Digər tibb mütəxəssislərinin konsultasiyasını tələb etmək •
Qanunvericiliyə uyğun qaydada vəkil, qanun təmsilçiləri və ya digər şəxslərin köməyindən istifadə etmək Bundan başqa 15-ci maddə zəmanət verir: •
•
Stasionar və ambulator şərtlərdə konsultasion-diaqnostik, müalicə, profilaktik, reabilitasion yardım •
Bütün növ psixiatrik ekspertizanın keçirilməsi: hərbi-həkim (hərbi xidmətə yararlılıq), psixososial (əlilliyin təyini), məhkəmə-psixiatrik ekspertiza və b.; •
•
Qəyyumluq və himayəçilik məsələlərinin həlli •
Təbii fəlakət və qəzalar zamanı psixiatriya yardımının göstərilməsi •
Psixi pozuntusu olan həddi-buluğa çatmamış şəxslər üçün ümumi və professional təhsilin təşkili •
Psixi pozuntusu olan şəxslər üçün əmək terapiyasının təşkili, işlə təminat, həmçinin ağır psixi pozuntuları olan şəxslərin əmək məşğulluğu üçün xüsusi şəraitin yaradılması •
(dəstəkli mənzil) yaradılması •
Psixi pozuntusu olan şəxslərin sosial müdafiəsi üçün zəruri digər tədbirlərin həyata keçirilməsi 5-ci maddədə psixiatriya müalicəsinin könüllülüyü məsələlərinə baxılır. Psixiatriya yardımı könüllü və məlumatlı razılıq əsasında göstərilir. Razılıq yazılı formada, könüllü, təhdid və əsassız məcburiyyət olmadan təqdim olunmalıdır və pasient (və ya onun qanuni nümayəndəsi) və psixi sağlamlıq sahəsində cavabdeh mütəxəssis tərəfindən imzalanmalıdır. Stasionarda qeyri-könüllü müalicə halları istisna olmaqla pasientə onun məlumatlı razılığı olmadan heç bir müalicə təyin oluna bilməz. Psixi pozuntusu olan şəxs və ya onun qanuni nümayəndəsi istənilən anda təklif olunan müalicədən imtina edə və ya müalicəni dayandıra bilərlər. Müalicədən imtina edən şəxs və ya onun qanuni nümayəndəsinə mümkün nəticələr haqda izahat verilir (səh.10). Psixi sağlamlıq sahəsində qanunvericilik həm də psixiatriya müəssisələri, eləcə də psixi sağlamlıq sahəsindəki mütəxəssislər üçün gizliliyin pozulması hallarında sanksiya və cəzalar tətbiq edərək informasiyanın gizliliyini qoruyur. "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanunun 7-ci maddəsi psixi pozuntusu olan şəxslərin psixi sağlamlığı və psixiatriya yardımı göstərilməsi haqda informasiyanın gizliliyi hüququnu müəyyən edir; bu məlumatın pasientin razılığı olmadan üçüncü
28
şəxslərə verilməsi qanunvericilikdə göstərilən hallar istisna olmaqla qadağan olunur. Psixiatriya yardımı göstərən mütəxəssislər və psixiatriya müəssisələri, həmçinin digər dövlət orqanları pasientlərə aid məlumatların gizli saxlanılmasına məsuliyyət daşıyırlar. Psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlər alan (və ya keçmişdə almış) şəxslər psixiatriya müəssisələri və mütəxəssislər tərəfindən alınan klinik məlumatları tam və azad şəkildə əldə etmək üçün qanuni hüquqa malikdirlər. Bu məlumat yazılı ərizə verildikdən sonra iki gün ərzində verilməlidir. İnformasiyaya keçid pasientin və digər insanların təhlükəsizliyini sual altına qoyduğu hallarda məhdudlaşdırıla bilər. Ailə üzvləri yalnız psixi pozuntusu olan şəxsə tam qayğı göstərilməsi üçün zəruri informasiyanı ala bilərlər, ona zərər yetirə biləcək informasiyanı əldə edə bilməzlər. Maddə 8 ən az məhdud alternativ prinsipini qəbul edir. Psixiatriya yardımı yalnız xəstəliyin müalicəsi zəruri olan periodda tələb olunan klinik təcrübənin müvafiq kriterilərinə daha çox uyğun vasitə və metodların istifadəsi ilə pasientin hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırmadan göstərilir. Qeyri-könüllü hospitalizasiyadan yayınmaq üçün bütün mümkün səylərin göstərilməsinin lazımlığının qanunvericilik tərəfindən vurğulanmasına baxmayaraq, istisna hallarda psixi pozuntuları olan şəxslər stasionara qeyri-könüllü müalicəyə yönləndirilə bilər. 11-ci maddədə qeyri-könüllü psixistriya yardımının göstərilməsi üçün aydın əsaslar göstərilmişdir: •
törədirsə (məsələn, intihar cəhdi, aqressiv davranış) •
Psixi pozuntusu olan şəxsin acizliyi halında, yəni onun əsas həyati tələbləri sərbəst yerinə yetirə bilmədiyi hallarda (məsələn, katatonik stupor, ağır demensiya) •
daha da pisləşə bilərsə ki, bu da onun sonrakı müalicəsini mümkünsüz edə bilər 25-ci maddə psixi pozuntusu olan şəxsin təcili qaydada qeyri-könüllü hospitalizasiyası ilə bağlı prosedurları təsvir edir. Təcili qaydada psixiatriya stasionarına yerləşdirilən şəxs 48 saat ərzində müayinədən keçməlidir. Hospitalizasiyanın əsassız sayılması hallarında şəxs dərhal stasionardan buraxılır. Hospitalizasiyanın əsaslı hesab edildiyi hallarda 3 mütəxəssisdən ibarət həkim- məsləhət komissiyasının ilk 48 saat ərzində qərarı psixiatriya müəssisənin yerləşdiyi və ya şəxsin yaşadığı yer üzrə məhkəməyə təqdim olunur. Sonra məhkəmə qərarda göstərilən səbəblərin "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanunun 11-ci maddəsinin müddəalarına uyğun olub-olmamasını araşdırır və şəxsin stasionarda qalması haqda qərar qəbul edir. Hosptalizasiyanın könüllü və ya qeyri-könüllü olmasından asılı olmayaraq bütün psixiatriya xəstəxanalarının bütün pasientləri istənilən vaxt onların xəstəxanada olması, həmçinin öz hüquq və maraqları ilə əlaqədar bütün məsələlərlə bağlı xəstəxana administrasiyasına şikayət və ərizə ilə müraciət edə bilərlər. Onlar həmçinin Səhiyyə Nazirliyinin baş psixiatrına, icra hakimiyyəti orqanlarına, prokuraturaya, ombudsman aparatına, məhkəmə və qanuni nümayəndəyə (vəkilə) azad müraciət etmə hüququna malikdirlər. Sadalanan vəzifəli şəxslərlə görüş zamanı privatlığa zəmanət verilir. Qanunvericiliyin psixi pozuntusu olan şəxslərə çox hüquqlar verməsinə baxmyaraq, onlar öz hüquqları haqda məlumatsız ola və buna görə də onları həyata keçirməyə bilərlər (WHO Resource book, 2005). Buna görə də "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanun pasientlərin hospitalizasiyanın əsas və məqsədləri, onların hüquqları və xəstəxana qaydaları haqda müalicə müəssisəsinə daxil olduqdan dərhal sonra və ya pasientin vəziyyəti imkan verdiyi andan məlumat almaq hüququnu daxil edir.
29
psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarının pozulması. Psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarına riayət edilməsinin monitorinqi. Psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarının pozulması. Psixi pozuntulardan əziyyət çəkən şəxslər, başqalarından daha tez-tez stiqma və diskriminasiyaya məruz qalırlar. Bu onlara zəruri müalicə və qayğının əldə edilməsinə mənfi təsir göstərir. Diskriminasiya səhiyyə sahəsindəli proqramların hədəf auditoriyaya uyğun gəlməməsi və tibb xidmətlərinin əlçatanlığının məhdudlaşdırılmasında biruzə verə bilər. Stiqmatizasiya psixi pozuntusu olan şəxslər üçün onların həyatının bir çox aspektlərində, o cümlədən məşğulluq hüququ, layiqli mənzil, təhsil və s. hüquqlarının reallaşdırılmasında diskriminasiya ilə nəticələnir. Psixi pozuntusu olan şəxslər aşağıdakı həyat sferalarında xüsusi olaraq insan hüquqlarının pozulmalarına məruz qalırlar: •
müalicə əldə etmə sahəsində •
sağlamlığın qorunması üzrə xidmətlərin göstərilməsi prosesində •
cəmiyyətdə yaşadığı dövrdə
Psixiatrik yardımı əldə etməyin çətinliyi problemini gözdən keçirərkən psixi pozuntusu olan insanların hüquqlarının pozuntusuna gətirib çıxaran bir neçə əsas faktorları qeyd etmək lazımdır: •
səhiyyə sahəsində proqram, qanun və resurslar, məsələn, 2001-ci ildə aşağı və orta gəlir səviyyəsi olan ölkələrdə psixi sağlamlığın qorunmasına onların büdcəsinin 1 faizindən azı ayrılmışdır. Bunun nəticəsində, psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlər, əsas medikamentlər (psixotrop preparatlar kimi) daxil olmaqla əhalinin böyük hissəsi üçün iqtisadi və coğrafi mənada əlçatmaz olur. •
Bəzi ölkələrdə praktiki olaraq psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlər yoxdur, bəzilərində isə bu xidmətlər yalnız əhalinin müəyyən təbəqələri üçün əlçatandır •
insanlar sadəcə olaraq müalicə və qayğı üçün müraciət edə bilmirlər •
Bir çox ölkələrdə tibbi sığorta psixiatriya yardımı xərclərinə aid edilmir və ya daha qısa period üçün və daha az miqdarda xərclərin qarşılanmasını əhatə edir •
zərər yetirə bilir. Məsələn, müalicə müəssisələrində tibb personalı keyfiyyətsiz təhsil almış ola bilər ki, bu da diaqnostikada səhvlərə, uyğun gəlməyən dərman preparatlarının təyininə və dozalanmanın aşılmasına gətirib çıxarır (WHO Report, 2010).
30
Psixi sağlamlığın qorunması üzrə xidmətlərin göstərilməsi zamanı hüquqların pozulması
Psixi sağlamlığın qorunması üzrə xidmətlərin göstərilməsi zamanı hüquqların pozulması vəziyyətini araşdırarkən, bütün Avropa və dünyadakı müəssisələr (MDAC; Mental Disability International, tarixsiz) üzrə çoxsaylı hesabatlar insan hüquqları sahəsində ciddi problemlər aşkara çıxarmış və cəmiyyətin diqqətini uşaq və böyüklərin qapalı tipli psixiatriya müəssisələrində dəhşətli saxlanılma şəraiti və onlara qarşı alçaldıcı münasibətə cəlb etmişdir. Bir sıra müəssisələrdə qeyd olunan əsas neqativ faktorlar; şəxsi seçim və tələbləri nəzərə almayan sərt rejim, pasientlərin müəssisədən kənar insanlarda əlaqələrinin məhdudluğu və ya olmaması. Bəzi hesabatlar fiziki və seksual zorakılıq halları, qəfəs-çarpayıların və başqa fiziki təzyiq tədbirlərinin istifadəsi, reabilitasion və digər terapevtik tədbirlərin olmaması, psixofarmakoloji preparatlardan sui-istifadə, şəxsi və ailə həyatının toxunulmazlığı hüququnun pozulmasını aşkar etmişdir.
•
Qapalı tipli psixiatriya müəssisələrində pis həyat şərtləri -binalar uçuq və çirkli, sanitar və gigiyenik normalar gözlənilmir; -pasientlərin geyim, təmiz su, qida, istilik, yataq dəstləri və tək qalma imkanları yoxdur •
– psixiatriya müəssisələrində yaşayan bir çox insanlar qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibətə məruz qalır, fiziki, seksual və psixi zorakılıq və baxımsızlıq qurbanı olurlar – izolyasiya metodlarından sui-istifadə, azadlığın məhdudlaşdırılması və fizili təzyiq tədbirlərinin görülməsi bəzi müəssisələrdə adi hal almışdır. Pasientləri həbsxana kameralarının analoqu olan kiçik otaqlarda başqa insanlarla əlaqə imkanı verilmədən uzun müddət saxlayırlar. Bəzən böyükləri və hətta uşaqları qəfəs-çarpayılarda bağlayırlar ki, onlar daimi hərəkətsiz saxlanılırlar. – bəzi müəssisələrdə böyüklər və uşaqlar sərt münasibət və zorakılıq obyekti olurlar, bəzən, onların qayğısını çəkməli insanlar tərəfindən əziyyət görürlər. Onlar fiziki, seksual, psixi və emosional zorakılığa, baxımsızlıq və iqtisadi ekspluatasiyaya məruz qalır, əlilliyi olan qadınlar isə xüsusilə tez-tez məcburi sterilizasiya olunaraq zorlama qurbanları olurlar. Sağlamlıq imkanları məhdudu insanlara münasibətdə zorakılıq əksərən güc balansını pozan, onlara qarşı sistem diskriminasiya kontekstində baş verir (WHO publication, 2007). Başqa növ təsdiq olunmayan və sərt münasibət, o cümlədən antisanitar və qeyri-insani şəraitdə saxlanılma, həmçinin təhlükəli və alçaldıcı müalicə metodları da geniş tətbiq olunur. Bu diskriminasiya növləri haqda əksər hallarda heç hara məlumat verilmir və onlar cəzasız qalır, günahkarlara isə sui-istifadəyə davam etməyə heç nə mane olmur. – psixiatriya müəssisələrində yaşayan bir çox insanlar heç bir stimulyasiya almır və gün, ay və hətta illərlə əzabverici cansıxıcılıqda yaşayırlar. – bəzi insanlara belə müəssisələrdə yüksək dozalarda psixofarmakoloji preparatlar təyin edilir ki, onlar itaətkar və asan idarə olunan olsunlar. Bəzi hallarda, BMT işgəncə və digər qəddar, qeyri- insani və ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalar üzrə Xüsusi məruzəçisinin tərəfindən qeyd edildiyi kimi, könüllü məlumatlı razılıq olmadan tətbiq olunan medikamentoz vasitələr işgəncə və qəddar münasibət kimi qiymətləndirilə bilər (Special Rapporteur on torture Report, 2008).
31
– psixi pozuntusu olan insanları, onların iradəsi xaricində və kifayət qədər əsas olmadan, psixiatriya müəssisələrinə yönləndirirlər, harda ki, onlarbir neçə ay və hətta illər ərzində qalırlar. Bir çox hallarda müalicə könüllü məlumatlı razılıq olmadan aparılır ki, bu da onların sağlamlıq hüququnun aşkar və ciddi pozuntusudur. Bundan başqa, tez-tez onlar qapalı müəssisələrdə yalnız sağlamlıq imkanlarının məhdudluğu əsası ilə yaşayırlar. Bu sağlamlıq və digər hüquqların reallaşdırılması üçün ciddi nəticələrə gətirir. Hospitalizasiyadan sonra onlar əksərən təcrid olunmuş, həbsxana kameralarını xatırladan otaqlarda yaşayır və/və ya fiziki təzyiqlərə məruz qalırlar (WHO report on Mental health and Development, 2010).
• Əsaslandırılmamış hospitalizasiya və müalicə – Psixi pozuntusu olan insanları məlumatlı razılıq alınmadan hospitalizasiya edir və müalicəyə məruz qoyurlar. Hospitalizasiya və müalicəyə aid suallar müzakirə olunmur. İnsanları qanuna zidd və kifayət qədər əsas olmadan aylar, bəzən illərlə qapalı saxlayırlar. Dünyanın bütün ölkələrində psixiatriya müəssisələrində orda olması lazım olmayan insanlar saxlanılır. Avrop a komissiyası 2005-ci ildə psixi sağlamlıq məsələlərinə aid "Yaşıl kitab"da etiraf etdi ki, qapalı tipli müəssisələrə yerləşdirilmə və müalicə "pasientlər" üçün "ağır nəticələr" verə bilər və "yalnız az məhdudiyyət dərəcəli alternativ metodlar müsbət nəticə vermədikdə son tədbir kimi tətbiq oluna bilər". Psixi pozuntusu olan insanlar üçün məcburi hospitalizasiya və məcburi müalicə son dərəcə kəskin problemdir, belə ki, onları öz iradələri xaricində istənilən an psixiatrik xəstəxanalara yerləşdirilə, azadlıqları məhdudlaşdırıla bilər, onları bağlaya, dərmanlar qəbul etməyə və digər tibbi proseduralara məcbur edə bilərlər. Psixi sağlamlıq problemləri olan şəxslərin məcburi hospitalizasiya və məcburi müalicəsi şəxsi toxunulmazlıq və azadlıq hüququ da daxil olmaqla əsas insan hüquqularının həyata keçirilməsinə təsir edə bilər. Əlilliyi olan şəxslər azadlıqdan məhrum olunmada xüsusi riskə məruz qalırlar belə ki, qapalı tipli müəssisəyə yerləşdirilmə və məcburi hospitalizasiya xüsusilə bir çox ölkələrdəki kimi bu qəyyumların razılığı ilə aparılırsa daxili qanunlarla "həbs" kimi hesab olunmur (Human rights watch, World report 2012).
– Problümin kəskinliyi ilə əlaqədar, insan hüquqları sahəsində istər BMT, istərsə də Avropa tərəfindən qəbul olunan standartlar əsas insan hüquqlarına əsassız müdaxilələrə qarşı sərt zəmanətlər daxil edir. ƏHK bu zəmanətləri daha da möhkəmləndirərək hökumətləri psixi pozuntusu olan insanları digər insanlara bərabər tutmaqla vəzifələndirir. Bunun üçün üzv- dövlətlər bu sahədə psixi sağlamlıqla bağlı problemləri olan insanların cəmiyyətdəki həyatına mane olmayan normativ-hüquqi bazanı təmin etməlidirlər. – Şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilməsi, əksər hallarda hüquqlardan məhrum olunmağa gətirib çıxarır. Belə fikir hökm sürür ki, psixi pozuntusu olan insanlar öz həyatları ilə bağlı qərar qəbul edə bilmirlər və bunun məntiqi nəticəsi olaraq onları öz müalicələri haqda qərar qəbul etməkdən, şəxsi və iqtisadi məsələlərini idarə etməkdən məhrum edirlər. Bütün bu məsələlərin həlli qəyyumluq edən şəxsə və ya mütəxəssisə həvalə olunur, baxmayaraq ki, psixi pozuntusu olan insan bəlkə də bu qərarları özü qəbul edə bilərdi.
•
Hüquqi prosedurlara çıxışın yoxluğu Azadlıq və müstəqillik kimi əsas insan hüquqları pozulan pasientlərin hüquqi prosedurlara və hüquq müdafiə mexanizmlərinə çıxışları olmur, baxmaraq ki, onlar azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq kimi əsas insan hüquqlardan məhrum ediliblər. – Bir çox ölkələrdə qeyri-könüllü hospitaliziya və müalicə haqda qərarların müstəqil sitematik baxılma mexanizmi mövd deyil. 32
– Əksər ölkələrdə qeyri-könüllü hospitalizasiya və müalicə qərarını şikayət etmə mexanizmi mövcud deyil. – Bir çox ölkələrdə həmçinin insan hüquqlarının pozulması məsələləri üzrə şikayətlərin verilməsi mexanizmi də yoxdur.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|